Liegende landkaarten
PZC
haar kattigst
•°c£r-
Vruchtbare vrouw is op
25
LVJaiWHSfcl:
-
Techniek en ethiek
woensdag 25 februari 2004
Land- en wegenkaarten laten nooit de hele werkelijkheid zien. Elke kaart heeft
Reddingsactie rode eekhoorn
Britse dierenbeschermers hebben een plan bedacht om de
rode eekhoorn in Schotland voor uitsterven te behoeden.
De diertjes kunnen niet op tegen de in de vorige eeuw uit
Amerika geïmporteerde grijze eekhoorn. De afgelopen
vijftig jaar zijn de rode eekhoorns in heel Groot-Brittannië
enorm in aantal afgenomen.
Het reddingsplan be
helst de aanleg van
vijfentwintig reserva
ten in Schotland, het
laatste bastion van de
rode eekhoorn op de
Britse eilanden. Het
gaat om bosgebieden
met veel naaldbomen,
waarin de grijze eek
hoorns zich niet zo
thuisvoelen.
In heel Groot-Brittan
nië leven nog ongeveer
120.000 rode eek
hoorns. Driekwart
daarvan wordt aange
troffen in Schotland.
Mensenbrein was er vroeg bij
De menselijke hersenen beschikten wellicht al veel eerder
over hun unieke eigenschappen dan tot dusver werd aan
genomen. Dat melden onderzoekers in het Franse paleon
tologische tijdschrift Comptes Rendus Palevol.
De wetenschappers bestudeerden het afgietsel van de bin
nenkant van de schedel van een twee tot drie miljoen jaar
oude hominoïde. Deze Australopithecus africanus had een
brein dat ongeveer even groot was als dat van een moder
ne chimpansee.
De onderzoekers kwamen tot de conclusie dat de positie
van een gebied in de hersenen dat samenhangt met het
zien. in het fossiel meer overeenkomt met de positie in de
hersenen van mensen dan van mensapen. Ook is het be
treffende deel van de hersenen bij mensapen groter dan
bij mensen. Dat suggereert volgens de wetenschappers dat
het brein van de eigenaar van schedel Stw 505 zich al in
menselijke richting aan het ontwikkelen was.
Volgens eerdere veronderstellingen was deze primaire vi
suele cortex (pvc) bij mensen pas in omvang afgenomen
nadat de menselijke hersenen aan hun groeispurt waren
begonnen.
Shuttle nog jaar aan de grond
Het zal nog zeker een jaar duren voordat het Amerikaanse
ruimtevaartbureau Nasa weer een ruimteveer durft te lan
ceren. Dat heeft de directeur van het shuttle-programma,
Michael Kostelnik, vorige week gezegd.
De vertraging heeft te maken met verder onderzoek naar
de luchtverplaatsing bij de lancering rond de gigantische
externe brandstoftank van het ruimteveer. De shuttles
worden aan de grond gehouden
sinds het ongeluk met de Colum
bia in februari vorig jaar.
Volgens Koselnik is het voor
naamste probleem het vinden
van een manier om te voorko
men dat stukken isolatieschuim
bij de lancering losraken van de
tank. De ramp met de Columbia
gebeurde nadat een losgeraakt
stuk isolatiemateriaal ter grootte
van een koffer de vleugel van het
ruimteveer had geraakt. De Nasa-
technici waren zich er niet van
bewust dat de Columbia zwaar
beschadigd was totdat de shuttle
bij de terugkeer naar de aarde uit
.Wie vindt dat embryo-research in strijd
is met de menselijke waardigheid moet
ook de moed hebben af te zien van de
daaruit voortkomende voordelen, inclu
sief levensreddende behandelwijzen."
Dit schreef emeritus hoogleraar humane
genetica van de Erasmus Universiteit
Rotterdam, professor Hans Galjaard, in
de Justitiële verkenningen van 2003,
jaargang 29, nummer 6, pagina's 72-85.
Hier moet ik steeds aan denken, sinds
we twee weken geleden werden opge
schrikt door de melding van een enorme
wetenschappelijke doorbraak uit Zuid-
Korea. Het nieuws is gepubliceerd in het
gezaghebbende weekblad Science en is
op elke voorpagina van elke krant be
sproken.
Zuid-Koreaanse wetenschappers zijn er
in geslaagd om stamcellen te halen uit
een gekloond humaan embryo. Iedereen
spreekt van een belangrijke stap naar
een medische revolutie. Embryonale
stamcellen zijn de bron van alle cellen
en kunnen uitgroeien tot elke willekeu
rige cel. Maar als deze stamcellen
lichaamsvreemd zijn, dan kunnen af
weerreacties optreden. In een technisch
hoogstandje is de kern uit een eicel ge
haald en vervangen door de kern van
een lichaamscel van de vrouw die de ei
cel leverde. Door de eicellen nu te laten
vermenigvuldigen krijgen we stamcellen
v^n het embryo die exact gelijk zijn aan
<110 van de donor. Deze cellen zijn te ge
bruiken in een therapie voor de donor.
Daarom wordt deze wijze van klonen
°°k wel therapeutisch kloneren ge
noemd.
Deskundigen verwachten dat dit zal lei
den tot doorbraken in cel-, weefsel- en
orgaantransplantatie. Vele nuances zijn
e°hter op zijn plaats. Allereerst zijn
identieke experimenten al met de em-
biyonale cellen van dieren gedaan. Dus
technisch is er weinig nieuws onder de
zon. Verder zal het nog zeer lang duren
voordat het tot echte doorbraken zal ko
men, want we weten amper hoe we deze
stamcellen kunnen sturen. Toch zal het,
vroeger of later, ontegenzeggelijk leiden
tot een medische revolutie.
Daarom zal één onderdeel van deze stu
die zeker op korte termijn tot verdere
discussie moeten leiden en dat is de ethi
sche vraag of wij wel humane embiyo's
mogen klonen voor therapeutische doel
einden. In deze complexe discussie zet
professor Hans Galjaard als de grote des
kundige in Nederland op dit gebied, met
veelzijdige eruditie zijn standpunten
helder uiteen. Momenteel mogen we al
leen menselijke embryo's voor weten
schappelijke doeleinden gebruiken als
het gaat om de restanten van IVF-proce-
dures, cellen die anders weggegooid zou
den worden.
Frankrijk en Duitsland willen via de Ver
enigde Naties afspreken dat elke vorm
van klonen, dat moet leiden tot nakome
lingen, wordt verboden. De Verenigde
Staten willen veel verder gaan en elke
vorm van klonen, inclusief therapeu
tisch kloneren, verbieden. Engeland
daarentegen kent een zeer liberale wet
geving met vele wetenschappelijke mo
gelijkheden. Deze landelijke verschillen
hebben al geleid tot de verhuizing van
wetenschappers naar Engeland. Weten
schap is niet te stoppen en dat is ook
zeer onwenselijk. Toch moeten we zo
snel mogelijk komen tot internationaal
aanvaarde wetgeving over deze belang
rijke technologieën. Na het Zuid-Kore
aanse onderzoek is dat belangrijker dan
ooit tevoren. Voorop staat dan de vraag
of we geïnteresseerd zijn in nieuwe the
rapieën of in de rechten van een em
bryo. Maar we moeten wel eerlijk zijn en
de gevolgen van onze beslissing aanvaar
den.
Door MARTIJN HOVER
„In de damestoiletten van uit
gaansgelegenheden hoor je
vrouwen vaak andere vrouwen
afkammen", zegt Maryanne
Fisher van de York universiteit
in het Canadese Toronto. De
onderzoekster meent daar ook
de reden voor gevonden te heb
ben.
Volgens de uitkomst van een
onderzoek dat zij heeft ver
richt heeft de vrouwelijke kat
tigheid te maken met hun
voortplantingsstrategie. Vrou
wen bleken op het meest
vruchtbare punt van hun
maandelijkse cyclus een merk
baar lagere dunk te hebben
van andere vrouwen dan gedu
rende de rest van de maand.
Dat meldt weekblad Nature.
Fisher onderzocht een groep
van 57 vrouwen en 47 mannen.
Zij toonde haar proefpersonen
een reeks foto's van mannelij
ke en vrouwelijke gezichten en
vroeg hen deze een cijfer te ge
ven volgens een schaal die vari
eerde van 'uiterst onaantrekke
lijk' tot 'uiterst aantrekkelijk'.
De mannen bleken behoorlijk
constant in hun oordeel. Maar
de mening van de vrouwen
werd in geringe, maar meetba
re mate beïnvloed door de fase
van hun menstruatiecyclus.
Vrouwen die twee tot drie we
ken voorbij de eerste dag van
hun menstruatie waren, beoor
deelden de vrouwengezichten
gemiddeld een half punt lager
dan vrouwen in andere stadia
van hun cyclus.
Een laag punt op de aantrekke-
lijkheidsschaal in het laborato
De vier kritische vriendinnen uit de populaire tv-serie Sex and the City.
rium zou zich kunnen vertalen
in geringschattende opmerkin
gen in het dagelijks leven,
denkt Fisher. Ze is nu van plan
haar onderzoek nog eens over
te doen. Dan wil ze ook kijken
naar de hormonale wijzigingen
in het lichaam van de vrouwen
die aan het door haar waarge
nomen gedrag ten grondslag
zouden kunnen liggen. Ze ver
moedt dat kattige vrouwen een
hoger oestrogeengehalte heb
ben.
Volgens de Canadese 'evolutio
nair psycholoog' Charles Craw
ford is er 'heel wat competitie
tussen vrouwen'. „Al geven fe
ministen dat niet graag toe."
Hij vindt het 'voor de hand lig
gend' dat deze concurrentie
strijd het heftigst is op het
hoogtepunt van de vruchtbaar
heidscyclus.
Een tweede interessante uit
komst van het onderzoek was
dat zowel vrouwen als mannen
de vrouwengezichten gemid
deld aantrekkelijker vonden
dan de mannentronies. Fisher
concludeert daaruit dat licha
melijke schoonheid voor vrou
wen belangrijker is dan voor
mannen. Wedijver tussen man
nen uit zich meer in agressie of
het etaleren van rijkdom of li
chamelijke kracht, meent de
onderzoekster.
„Als vrouwen schoonheid in
derdaad zo belangrijk vinden,
is het geen wonder dat ze ge
ringschattend doen over het ui
terlijk van hun concurrenten",
zegt de wetenschapster.
Maar ze waarschuwt dat al te
openlijke kattigheid kan terug
slaan op de kattige vrouw. „Je
vriendinnen te kijk zetten is
een recept voor eenzaamheid",
zegt ze. „Veel vrouwen in mijn
onderzoek gaven toe dat ze
hun best doen om zich beter te
kleden dan hun vriendinnen.
Maar ze vroegen wel eerst of
het om een anoniem onder
zoek ging."
f edep«e'
o Ncfü60",
jkhovcn
Door BERT MEIJER
ójn beperkingen en sommige liegen en misleiden zelfs met opzet. Waarom
stond Soweto niet op de kaart van Zuid-Affika, waarom zou Europa nooit het
slagveld van een kruisrakettenoorlog zijn geweest? De expositie 'Kaarten
Uitgelegd' in Utrecht geeft antwoord.
L iO'
Door RON BUITENHUIS
Hoeveel pro
cent van
het Neder
landse
grondgebied
bestaat uit asfalt? Tien,
twintig, dertig? Bij enquê
tes houden Nederlanders
het al gauw op twintig pro
cent, terwijl alle straten en
wegen bij elkaar opgeteld in
werkelijkheid niet meer dan
2,7 procent van de oppervlak
te innemen.
Adri Donker (63), oud-redac
teur van de Bosatlas en docent
van de postacademische oplei
ding Infra Development in Gro
ningen. weet waar het misver
stand vandaan komt. „Op land
en wegenkaarten zijn wegen
nooit op schaal getekend. Ter wil
le van de duidelijkheid is de auto
weg A2 van Amsterdam naar Maas
tricht meestal één dikke roodgele
lijn. Zou je de weg op ware grootte
tekenen, dan was de lijn niet eens
een millimeter dik. Onleesbaar
dus. Maar al die dikke lijnen bij el
kaar wekken wel de suggestie dat
Nederland één grote plak asfalt is."
Op de expositie in het Utrechtse
Universiteitsmuseum toont Don
ker een ANWB-wegenkaart van de
regio Utrecht - Zeist. Op de kaart
krioelt het van de dikke en dunne
wegenlijnen. „Je denkt al gauw dat
alles propvol is gebouwd. Als je
van exact diezelfde regio een satel
lietfoto neemt, dan zie je pas hoe
veel parken en bossen er zijn. Wat
ik bedoel te zeggen is, dat kaarten
nooit een objectieve weergave van
de werkelijkheid zijn. Dat kan ook
niet, want kaarten waar 'alles op
staat' zijn per definitie onleesbaar.
Kaarten maken is de kunst van het
weglaten. Dat verhoogt doorgaans
de duidelijkheid."
Er zijn echter ook kaartenmakers
die - al dan niet gedwongen - zaken
weglaten om politieke of sociaal
maatschappelijke redenen. Zo zijn
er maar weinig Arabische kaarten
waar de staat Israël op staat.
Meestal worden de grenzen van
Palestina van vóór 1917 weergege
ven of lijkt het land deel uit te ma
ken van Jordanië. Op een Zuid-Afri
kaanse wegenkaart uit 1990 staat
niet één 'zwarte stad'. Soweto, met
meer dan één miljoen inwoners,
bestond volgens de toenmalige
apartheidsregering gewoon niet.
In Nederland zijn we ook niet al-
Vliegen*»*'"
4U99«we"
VeO vaakdath*
'°nddli
den 9'°"
asfa\ti«"f'4'
in we'k*
sprake va"
volop 9<°f
S\etr»w
pr°C!nnlid*
het opPe
«KJ*" o«»*
dedand
Ml""'
>.V
eest
Ev ostttflS#
KO» o 0 CS
""""""o.,»
Meer/,,n q
n i**" 1
wjgr' o'
XXf •"(Wa-P-*1 O.'" j'
ïardof?05^.
•tfl uvt.'0 had duide
Hoog®*"* jr.
un<J«oP
t>x. - t- i'yyf-
.Th-"*
tijd eer
lijk. Tot in de jaren ze
ventig, ten tijde van de Koude Oor
log, stond het vliegveld Soester-
berg zelden op een kaart. Om het
Warschaupact niet wijzer te ma
ken was ter plekke meestal bos en
heidegrond ingetekend. Donker:
„De Russen waren nog erger. Tot
aan de val van de Berlijnse Muur
werden werkelijk alle Russische at
las- of wegenkaarten vervalst. De
afstand tussen de plaatsen klopte
niet, evenals de ligging ten opzich
te van elkaar."
„Sommige steden waren zo ge
heim dat ze niet eens op kaarten
stonden. Terwijl er aan de andere
kant spoorwegen opstonden die
juist niet bestonden, zoals de 3500
kilometer lange BAM-lijn dwars
door Siberië. In werkelijkheid la
gen er vijftig concentratiekampen,
waar miljoenen mensen zijn ge
crepeerd. De enige organisatie die
wel exacte kaarten had, was het
Russische leger."
Het zijn trouwens niet alleen we
genkaarten waarmee wordt gerot
zooid. Legendarisch is volgens
Donker 'De Gif
atlas', een bijlage uit Vrij Neder
land van begin jaren zeventig, ten
tijde van de Lekkerkerk-affaire (de
eerste Nederlandse woonwijk die
op een gifbelt bleek te staan).
„In de bijlage staan landkaartjes
van Zuid-Holland met een hokjes-
raster eroverheen. Als er in zo'n
kwadrant van telkens vijf bij vijf
kilometer ook maar het minste
chemisch afval voorkwam, al was
het maar een lekkende batterij,
dan werd het hele vak rood ge
kleurd. Het resultaat was één grote
rode vlek. Als je niet beter wist,
dacht je dat heel Zuid-Holland één
grote gifbelt was. Zo werd de pu
blieke opinie op het verkeerde
been gezet. Dat paste in de tijds
geest van zure regen en de doem-
denkerige propagandamachine
van allerlei milieuorganisaties."
De Utrechtse expositie toont een
soortgelijke kaart waarop honder
den cijfertjes zijn verwerkt met de
uitstoot van zwaveldioxide S02
in Zuid- en Noord-Holland. Don
ker: „Op basis van deze totaal on
leesbare kaan heeft de Tweede Ka
mer destijds milieuwetgeving
goedgekeurd. Een heldere kaart
lijk gemaakt dat de maat
regelen beperkt hadden kunnen
blijven tot de olieraffinaderijen
rond Rotterdam en het gebied
rond Schiphol. Door de brij aan cij
fertjes zagen de parlementariërs
die realiteit niet meer."
Een van de meest frappante mis
vattingen vindt Donker nog altijd
de kraisrakettenheisa uit begin ja
ren tachtig. De toon was dat Ame
rika en de Sovjetunie honderden
raketten op elkaar hadden gericht
en dat bij een escalatie Europa het
slagveld zou worden.
Donker: „Als je de Bosatlas open
legt op de wereldkaart, dan blijkt
Europa inderdaad midden tussen
Moskou en Washington te liggen.
Maar dat is een misleidend beeld,
omdat onze rond aarde als platte,
tweedimensionale kaart wordt
weergeven. Kijk je namelijk op
echte globes, dan zie je dat de
kortste weg tussen Amerika en de
Sovjetunie niet via Europa loopt,
maar over de noordpool. Beide lan
den zijn daar zowat eikaars buren.
Het kwam de vredesbeweging na
tuurlijk beter uit dat wij dachten
dat de raketten over ónze hoofden
zouden vliegen."
Kaartlezen, zo bewijst de Utrecht
se expositie, is een vak apart.
waarbij naast
nieuwsgierigheid ook scepsis
hoort. Wat zegt een kaart en wat
zegt hij juist niet? Waarom is hij
vanuit dit perspectief gemaakt?
Donker: „Als je de wereldkaart in
Europese (bos)atlassen neemt, dan
liggen Afrika en Europa altijd net
jes in het midden van de pagina's.
Links van ons liggen Noord- en
Zuid-Amerika en rechts Rusland,
China en Australië."
„Als je een Japanse atlas neemt
dan ligt Azië in het midden en is
Engeland het uiteinde van de we
reld in het westen. In een Ameri
kaanse atlas liggen de beide Ame-
rika's in het midden en zie je dat
Japan en China net zozeer buur
landen van de Verenigde Staten
zijn als Europa. Dan begrijp je ook
waarom president Reagan zijn
landgenoten reeds toeriep: Go
West! Richt je blik op Azië."
„De meeste Amerikanen beschou
wen de Stille Oceaan ook meer als
hun oceaan dan de Atlantische
Oceaan. Dat krijg je als je vanaf de
schoolbanken bepaalde atlassen
krijgt voorgeschoteld. Ons wereld
beeld wordt vaak heel subtiel door
landkaarten bepaald."
De expositie 'Kaarten Uitgelegd' is nog
tot 12 april in het Universiteitsmuseum
(Lange Nieuwstraat 106) in Utrecht te
zien.
