Tot op de bodem van de hel
Kunst rond
de viskorf
De jaloerse minnaar en zijn muze
The Goat
of Wie is
Sylvia?
Tentoonstelling
Vis Vitalis
Foto's van
Man Ray en
Lee Miller
en geitenneuker. Dat
is een vijftigjarige,
succesvolle archi
tect, gespeeld door Rik
Launspach in The Goat of
Wie is Sylvia? van Edward Al-
bee. Jarenlang was zijn huwe
lijk liefdevol en harmonieus.
Tot aan het licht komt dat hij
uit adorerende genegenheid
voor de geit Sylvia met het
dier heeft gepaard. Zijn
vrouw (Linda van Dyck), hun
tienerzoon (Marcel Osterop)
en hun beste vriend (Sjoerd
Pleijsier) raken volslagen ont
redderd van deze in hun ogen
weerzinwekkende bestiali
teit
Nadat hij zijn beweegrede
nen in alle eerlijkheid en
in een grote zelfworsteling heeft
opgebiecht, is het geordende le
ven van dit welvarende gezin
verworden tot één grote puin
hoop. De woonkamer met haar
correcte design-interieur is er
een onmiskenbare reflectie van.
Uit woede en wanhoop heeft de
vrouw alles stukgesmeten en om
vergeworpen. Op een wrede ma
nier neemt ze wraak. Hoe? Dat
moet een verrassing blijven.
Hoe nu verder? Vader, moeder
en zoon houden blijkbaar on
danks de nachtmerrie-achtige
beproeving nog steeds van el
kaar. Maar kunnen zij na deze
woeste uiteenrafeling van hun
evenwichtige verbondenheid de
draad weer oppakken om hun
gelouterd gevoel van saamhorig
heid opnieuw aan elkaar te kno
pen? De toeschouwer mag op de
ze slotvraag zelf het antwoord
bedenken.
Bekroond
Na geruime tijd niet meer voor
toneel geschreven te hebben is
The Goat het nieuwste stuk van
de 75-jarige Amerikaanse schrij
ver Edward Albee. Het toneel
stuk is bekroond met de Tony
Award, een Oscar voor theater.
'Zelfbedrog is een ondeugd.
Zelfs als het iemand gelukkig
maakt. Slechts de waarheid en
niets dan de waarheid kan de
menselijke geest bevrijden',
heeft Albee eens verklaard. Dit
credo is niet uitsluitend terug te
vinden in zijn beroemdste stuk
Who's afraid of Virginia Woolf?
uit 1962, maar evengoed in tal
van zijn andere toneelwerken,
waaronder A Delicate Balance.
En nu nogmaals in The Goat.
Voordat de personages al dan
niet tot dit inzicht zijn geko
men, moeten zij eerst tot op de
bodem van een hel van pijnlijke
emoties gaan. Zó vreselijk des
tructief, en op het gevaar af dat
het nooit meer goed komt. Hier
door zul je je als toeschouwer
niet snel of helemaal niet gewon
nen geven aan de visie van Al
bee, dat het beter is met een har
de waarheid te leven dan met
een leugen.
Regisseur Gijs de Lange vindt
het lastig om tekst en uitleg te
geven over deze productie.
„Voor mij gaat het over een
zaamheid. In hun diepste wezen
zijn deze mensen alleen. Ik denk
dat iedereen wel eens iets hef
tigs heeft meegemaakt en dit
niet met iemand kan delen. Als
je, wat je in de voorstelling ziet
goed tot je laat doordringen en
onderkent wat jijzelf in figuurlij
ke zin voor geiten neukt, dan
werkt het louterend. 'Ken je zel
ve', het motto van het Orakel
van Delphi, heb ik altijd een goe-
de aansporing gevonden. Ik ge
loof dat als je de moed hebt om
de negatieve kanten van jezelf,
van je leven onder ogen te zien,
dat het een reductie van het lij
den teweeg brengt."
Met stelligheid weerspreekt hij
enkele tegenwerpingen. „Stel
dat ik me als regisseur mislukt
zou voelen, dan zou ik met blij
ven doormodderen, maar wat an
ders gaan doen, Ja, met alle pijn
van dien."
Hij geeft het toe: een geflopte
voorstelling heeft-ie wel eens ge
had. „Dat doet pijn, ja. Het kan
je pas volledig knakken, als je je
tegen die pijn blijft verzetten.
Maar niet als je die pijn ten vol
le durft te ondergaan."
En succes, zoals met het door
hem geregisseerde, veelgeprezen
Het licht in de ogen, gespeeld
door Hans Croiset en Annet
Nieuwenhuijzen, wat voor ef
fect heeft dat? „Succes is heel
vluchtig. Dat geeft mij geen zelf
vertrouwen. Dat maakt mij kort
stondig gelukkig. Nee, succes
gaat snel voorbij."
Vervolgens wijst hij erop dat
The Goat of Wie is Sylvia? nog
zoveel andere thematieken in
zich draagt. „Liefde, ontrouw,
een religieuze zoektocht, En nog
heel veel meer. Albee heeft eens
in een interview verteld: 'Als ik
in twee minuten kan zeggen
waar het stuk over gaat, dan
duurt het stuk met langer dan
twee minuten.'"
In zijn regie, zowel voor toneel
als opera, gaat Gijs de Lange
naar eigen zeggen nooit uit van
de anekdotiek of de inhoudelij
ke betekenis van het werk. „Ik
doe wat dramaturgisch onder
zoek en ik analyseer zo'n stuk,
maar ik heb geen uitgangspun
ten bij een regie in de trant van:
Oh, daar gaat het over en daar
ga ik naar toe regisseren."
Sommige regisseurs bestuderen
zelfs elke punt en komma om
een stuk te doorgronden „Dat
is een idee-fixe", ontkracht Gijs
de Lange de op die manier opge
dane kennis. „Ik heb me ook in
Albee verdiept, maar daar word
ik niet veel wijzer van. Ook als
ik het stuk lees, heb ik daar
geen inhoudelijke opvattingen
over, maar zie ik beelden en
hoor ik de ritmiek van de tekst.
Het semantische niveau is voor
mij eigenlijk oninteressant."
Als fervent liefhebber en gede
gen kenner van klassieke mu
ziek is het niet verwonderlijk
dat hij uitroept: „Toneel is mu
ziek. Is poëzie. Daar zit de thea
trale spanning in. Toneel is niet
het simpelweg voorspelen van
een verhaal. Aan taal zit altijd
een muzikale vorm: hoe hoog,
hoe laag; hoe snel, hoe lang
zaam is de toon."
„Toneel is ook vorm. Maar niet
zo, dat je eerst de betekenis van
een stuk hebt en daar dan de
vorm als een jas overheen trekt.
Die twee zijn identiek. Wanneer
een regisseur de vorm wijzigt,
verandert ook de betekenis. Ik
regisseer gevoelsmatig: als ik
naar mijn gevoel ervaar dat het
lelijk is wat de acteur doet, dan
corrigeer ik het."
Vermoeden
„Nee, ik werk dus niet vanuit
een pasklare analyse, hooguit
van een vermoeden. Daarom
vind ik het zo moeilijk om nu al
samenvattend uit te leggen
waar het stuk in concreto over
gaat." Wat dit betreft heeft hij
Edward Albee aan zijn zijde, ge
tuige dit citaat van de schrijver:
'Het intellectualiseren van een
emotionele ervaring geeft de
mensen het idee, dat ze ontzet
tend slim zijn. Maar een drama
tische ervaring gaan ze daarmee
uit de weg,'
Max Smith
The Goat of Wie is Sylvia? Zuidland-
theater Temeuzen. zaterdag 21 fe
bruari, aanvang 20.00 uur
donderdag 19 februari 2004 25
foto Leo van Velzen
Het is een grote vijver waar
uit het Centraal Museum
in Utrecht voor zijn nieuwste
thematentoonstelling Vis Vitalis
vist. Zeventiende-eeuwse stille
vens van Hollandse en Vlaamse
meesters, geschiedenis van een
Utrechtse Vismarkt, hedendaag
se videokunst, installaties, mo
de en nog meer
Het Latijnse begnp Vis Vitalis
betekent levenskracht en vis
staat voor kracht. Geen wonder
dat kunstenaars regelmatig te
rugkeren bij zo'n inspiratie
bron.
De hoofdtentoonstelling 'Stille
vens van Hollandse en Vlaamse
Meesters 1550 - 1700' in het
Utrechtse Centraal Museum
biedt 55 van de mooiste en be
langrijkste visstillevens ter we
reld, zo pretenderen de tentoon
stellingmakers.
Het vroegst bekende visstilleven
werd in 1611 geschilderd door
Clara Peetere. Ze stapelde vis
sen in koperen of aardewerken
vergieten en vereeuwigde de
glibberpartij met rode rivier
kreeftjes, glanzende oesters en
hongerige katten. Visstillevens
werden ook nadien nog dikwijls
van schetsen geschilderd, omdat
het tijdrovende proces van schil
deren niet met het snel beder
vende onderwerp rijmde.
Ondanks het feit dat Utrecht be
hoorlijk ver van zee ligt, bleek
deze stad toch samen met Den
Haag een belangrijk centrum
van de zeventiende-eeuwse vis-
stillevenschilderkunst in de
Noordelijke Nederlanden. Het
onderwerp werd in andere ste
den en in het Noorden (waar je
het juist zou verwachten) nauwe
lijks verbeeld.
Visstukken van klein tot groot,
in keuken- en marktstukken,
van visvangst tot op de plank in
de keuken Het is allemaal te
zien in de tentoonstelling, die
voor een groot deel uit exclusie
ve bruiklenen uit binnen- en bui
tenland bestaat.
Vissen en onderwaterwerelden
spreken ook vandaag de dag tot
de verbeelding van vooral video-
kunstenaars. Nadat een pionier
van de Nederlandse videokunst
als Nan Hoover er in de jaren
zestig betoverend traag bewe
gende beelden mee wist te ma
ken. dook een hele generatie na
haar met het onderwerp de diep
te in. Water als metafoor voor
het onderbewustzijn of de grens
tussen dood en leven wordt gevi
sualiseerd in de video's van Pipi-
lotti Rist. Maura Biava. Saskia
Olde Wolbere en anderen
Naast video komen ook installa
ties aan bod van onder anderen
de Grieks-Cypriotische mode
ontwerper Hussein Chalayan en
de Amerikaanse kunstenaar To
ny Feher. De Engelse kunstena
res Anya Gallaccio ontwierp spe
ciaal voor deze tentoonstelling
een gouden visnet, waarmee ze
voorbij de schoonheid van dit
edele metaal aandacht vraagt
voor verval
Tussen zeer bijzondere opgezet
te vis-gribussen uit het Leidse
museum Naturalis en antiquari
sche visboeken door kan de jong
ste museumbezoeker naast dit
alles kiezen voor 'vissticks voor
guppies' en onderwatergedich
ten maken in het kidsmuseum.
De liefhebber van stadsgeschie
denis zoekt het in Zeven eeuwen
verhalen van de Utrechtse Vis
markt
Thea Figee
Vis Vitalis t/m 9 mei in het Centraal
Museum, Nicolaaskerkhof 10,
Utrecht. Open di t/m zo 11 - 17 uur.
Catalogus 35
Rik Launspach en Linda van Dyck in The goat of Wie is Sylvia?
(van Joseph de Bray,
1656) met lofdicht op de pekelharing.
Den prachtige dubbeltentoonstelling in
ijiiet Amsterdamse Foam foto's van het
toffikaanse paar Man Ray en Lee Miller.
jaloerse minnaar Man Ray en Lee Miller,
leerlinge en muze, hadden een turbulen-
^erhouding. Ze verliet hem na vier jaar.
■taar werk had zij haar eigen stijl gevon-
kaandoenlijkste foto op de dubbeltentoon-
*>Üng Man Ray Lee Miller is niet van
h' Rav en niet van Lee Miller. Het is een
80 waar zij beiden opstaan, in 1975 geno-
«rioor Eileen Tweedy, tijdens de opening
«fcn tentoonstelling van Man Ray in Lon-
Is Hun hevige verhouding is dan al een
of veertig voorbij en ze zullen binnen
jaren overlijden. Ze kijken elkaar
^oieteen intens warme blik. De turbulen
ts en de bitterheid liggen ver achter hen,
^-svnendschap. Vlakbij hangt nog een fo-
waarop ze samen staan, in 1929 gemaakt
een onbekende fotograaf: Man Rav,
^•Miller aan zijn zijde, heeft zojuist raak
Snoten op de kermis.
Ray Lee Miller is een rijke tentoon-
r®?; Hun verhouding volgen is een van
•Banieren waarop je ernaar kunt kijken,
'■«hunbeider biografieën zijn een prach-
4onderwerp, die van Lee Miller nog meer
«die van Man Ray.
fotografie zelf is vanzelfsprekend het
"jdonderwerp, want ook Miller werd een
*®®de fotograaf, maar samenstelster Co-
r*ylof. die op het idee kwam de twee fo-
jpaien samen te brengen (een primeur),
'I! het vooral te doen om de relatie le
erling.
Man Ray: Noire et blanche.
Man Ray (1890-1976), de in Parijs wonende,
beroemde Amerikaanse surrealist, was de le
raar, Lee Miller (1907-1977), fotomodel en
talentvol beginnend fotografe, de leerling.
Miller was al eens in Parijs geweest, maar
besloot in 1929 nogmaals te gaan en nu lang
durig. Haar beeltenis, gefotografeerd door
Edward Steichen, was buiten haar medewe
ten verschenen in de eerste maandverband
reclame met een echt bestaande vrouw.
Daarover ontstond zo veel opschudding dat
zij uit Amerika weg wilde. Maar ze wilde
toch al naar Parijs, omdat ze les wilde van
Man Ray. Ze belde onaangekondigd bij hem
aan, kreeg te horen dat hij juist op het punt
stond op vakantie te gaan en stelde voor
hem te vergezellen. Enzovoort. Miller werd
Man Ray's geliefde, leerling, model, assis
tent en muze. Haar vroege werk is duidelijk
door hem beïnvloed, al wordt snel duidelijk
dat Miller haar eigen stijl heeft. Zij heeft
net als Man Rav oog voor het surrea
listische. maar zij zoekt dat in de bestaande
werkelijkheid, terwijl Man Ray de dingen ar
rangeerde en naar nieuwe technieken zocht.
Man Ray Lee Miller volgt haar werk tot
een jaar of twaalf na haar kennismaking
met Man Rav in 1929.
Lee Miller duikt meermalen op in het werk
van Man Ray en omgekeerd. De foto van
een ingezeepte Man Rav is een plagerijtje
van Miller. Ray was een bloedserieuze man,
die zich vormelijk kleedde en de Grote Kun
stenaar wilde zijn. Miller was vrolijker en
relativerender.
Ze kon hem veel verdriet doen in de kleine
vier jaar dat hun relatie duurde. Volgens de
onburgerlijke ideologie van de surrealisten
behoorde de liefde vrij te zijn. Dat vond ook
Man Ray, maar hij maakte een uitzondering
voor zijn eigen geliefde. Maar Miller ge
bruikte haar vrijheid en Man Ray werd gek
van jaloezie.
Toen zij hem had verlaten, maakte hij die
zelfde nacht nog een zelfportret met fles,
glas, touw om de nek en pistool in de hand:
Suicide. Ook maakte hij in die periode een
kunstwerk met een afbeelding van Miller:
Objet a détruire Op de bijgevoegde tekst
deed hij het recept voor dit object uit de doe
ken: Men neme van een geliefde die men
niet meer ziet, het oog en plakke dat op de
arm van een metronoom. Men stelle het ap
paraat af op de gewenste snelheid en luist
ere er zo lang naar als men verdragen kan.
Men neme vervolgens een hamer en verwoes
te het ding met één klap
De afdeling Man Ray op de tentoonstelling,
overgeheveld uit een museum in Charleroi,
heeft veel aandacht voor zijn techniek. Er
hangen contactafdrukken waarop Man Ray
met rode stift heeft aangegeven welke uit-
snede hij wilde. Haarscherp zijn de zoge
naamde rayographs, de foto's waaraan geen
camera te pas kwam en die hij maakte door
een voorwerp op een stuk fotopapier te leg
gen en dat te belichten
De gesolariseerde foto's, zijn handelsmerk,
schijnen oorspronkelijk te zijn ontstaan
door toedoen van Miller. Zij was in de don
kere kamer bezig met het ontwikkelen van
glasnegatieven, toen een rat over haar voet
liep. Ze gaf een gil en deed het licht aan.
Man Ray kwam de kamer binnen, greep de
platen en stopte ze razendsnel in de fixeer
om ze alsnog te redden. Daardoor ontstond
een diepe zwarte lijn om de lichtere gedeel
ten. Later imiteerde hij dat effect met suc
ces.
Het werk van Lee Miller, minder bekend
dan dat van Man Ray, schittert niet alleen
in een gemeenschappelijk zaaltje, maar ook
geheel op zichzelf in aparte zalen. Haar bio
grafie is er aan af te lezen. Haar Egyptische
foto's waren het gevolg van haar huwelijk
met een Egyptische zakenman in 1934 Die
foto's staan ver af van de toeristische kiek
jes. De Grote Piramide is alleen te zien door
de schaduw die hij in het zand werpt. En
door een gescheurd stuk textiel (van een
tent?) fotografeert zij het lege landschap:
Portrait of space. Magritte zou zich door de
ze foto hebben laten inspireren voor zijn vo
gelschilderij Le baiser. In 1939 verliet zij de
Egyptenaar en trok zij in bij de Londense
surrealist Ronald Penrose. Zij was dus in
Londen, toen de bommen vielen. Zij fotogra
feerde de gevolgen van die bombardemen
ten Je kunt volhouden dat zulke foto's per
definitie surrealistisch zijn, maar wat Mil
ler ermee doet, versterkt dat effect. Bij een
foto van een op straat gevonden, totaal ka
potte schrijfmachine, zette zij: Remington
Silent. In advertenti es werd de geluidloos
heid van de Remington aangeprezen. Deze
van Lee Miller zweeg voor altijd.
Ze zou later de geallieerde opmars fotografe
ren en de bevrijding van Dachau, maar die
foto's hangen niet in Foam.
Jos Bloemkolk
Man Ray Lee Miller, in Foam, Keizersgracht
609, t/m 2 juni. unvw.foam.nl