>zc
Het onzegbare heeft veel te zeggen
Ook na zijn dood blijft hij een dwarsligger
Fernand
Khnopff
Salvador Dali
jdactie: 0113-315680
MV.pzc.nl
mail:redactie@ pzc.nl
5tbus 31,4460 AA Goes
jyertentie-exploitatie:
wr(j.en Midden-Zeeland: 0113-315520;
suws-Vlaanderen: 0114-372770;
Jonaal: 020-4562500.
onderdag 29 januari 2004
Liefkozingen, 1896
russel staat deze en
komende maanden
in het teken van het
symbolisme en het fin de siè
cle. Na grote overzichtsten
toonstellingen van het werk
van Paul Delvaux (1997),
René Magritte (1998) en Ja
mes Ensor (2000) pakt het
Museum voor Schone Kun
sten nu uit met het werk van
Fernand Khnopff, wellicht
de minst bekende en minst
toegankelijke van dit viertal.
Jacques Brei bezong zijn
Bruxelles: 'Brussel was toen
nog een bruisende stad en op de
Place de Brouckère dansten de
heren met de dames in hun cri
nolines in het licht van de
gaslantaarns'. Het moet inder
daad een fascinerende stad ge
weest zijn, dat Brussel van de
voorlaatste eeuwwisseling.
Het nog jonge België had zijn
plek in Europa gevonden en
dankzij de industrie van Wallo
nië en de Kongo stroomde het
geld als water. Brussel breidde
uit met grote boulevards, monu
mentale gebouwen en nieuwe
wijken, veelal ten koste van de
randgemeenten, die op hun
beurt wedijverden met de grote
stad in pronk- en praalzucht.
Ook de kunsten floreerden, in
de theaters en de cabarets na
tuurlijk, maar vooral ook de toe
gepaste kunsten als ontwerp-
kunst en architectuur, waar
door de Art Nouveau, de 'Nieu
we Kunst', juist in de Belgische
hoofdstad zo'n vruchtbare voe
dingsbodem vond
Het Paleis voor Schone Kunsten
in Brussel heeft maar liefst drie
tentoonstellingen op stapel
staan die verband houden met
dat Brussel van rond de eeuw
wisseling en wat er zich op het
gebied van de kunsten allemaal
afspeelde. Zojuist geopend is
de tentoonstelling met het
(bijna) complete werk van de
Belgische symbolist Fernand
Khnopff (1858-1921). Eind fe
bruari komen daar nog twee ver
wante tentoonstellingen bij,
over het symbolisme in de foto
grafie en schilderkunst in de ne
gentiende eeuw en over het le
ven van de schrijver Arthur Rim
baud (1854-1891), genaamd
'Een seizoen in de hel', ter gele
genheid van zijn 150ste geboor
tedag.
Onheil
Brussel van de laatste twee de
cennia van die negentiende
eeuw was ook een stad van flak
kerend gaslicht dat soms vreem
de en beangstigende schaduwen
wierp. Het was een tijd vol opti
misme over wat de toekomst in
die nieuwe eeuw, de twintigste,
allemaal in petto had. Met geld
in overvloed en een technische
vooruitgang die niet te stoppen
leek, was daar ook alle reden
toe.
Tegelijkertijd leefde er een ge
voel van onbehagen, van nade
rend onheil, een besef dat er
duistere krachten in de mens
schuilgingen waar men nog
geen weet van had.
Die merkwaardige gespleten
heid komt nog het duidelijkst
tot uiting in de kunst van de ja
ren tachtig en negentig, waarin
van alles tegelijk lijkt te gebeu
ren. Aan de ene kant zijn kunste
naars op zoek naar de werkelijk
heid en wat hun visie daar op
moet zijn, anderzijds ontstaat er
een verhevigde vorm van roman
tiek, met een verkenning van
het innerlijk, de menselijke drijf
veren.
Het zijn dromen, visioenen, ang
sten die verbeeld worden, vaak
aan de oppervlakte gebracht
door opium of de nieuw ontdek
te psychoanalyse. Men richt
zich niet op de toekomst maar
op het verleden. Men onder
zoekt de duistere kanten van de
menselijke psyche en seksuali
teit, het kwaad wordt (soms) ver
heerlijkt en de karakteristieke
dandy's van hun tijd lachen, of
honen, hun angst weg.
Baudelaire, Verlaine, Rimbaud,
maar ook Oscar Wilde en Mar
cel Proust bereiden die weg
voor in de literatuur, de beelden
de kunstenaars die zich daar toe
aangetrokken voelen uiten zich
veelal in een decadentie, soms
op de grens van kitsch en porno
grafie, of in een symbolisme dat
het 'onzegbare' moet laten zien.
Dat is de wereld van Fernand
Khnopff en het heeft lang ge
duurd eer zijn werk op waarde
werd geschat. Ook al zijn er eer
dere retrospectieven geweest,
nog nooit is het gelukt zo veel
werk, meer dan 260 stuks, en
veelal afkomstig uit particuliere
collecties, bijeen te brengen.
Dat Khnopff niet bekend is bij
een groot publiek is niet verwon
derlijk. Veel spectaculaire schil
derijen heeft hij niet gemaakt'
de pastels en gemengde technie
ken, soms zelfs op basis van fo
to's, spreken minder tot de ver
beelding. De hierboven geschets
te gedachtenwereld is al even
min makkelijk toegankelijk. En
dan is het leven van Fernand
Khnopff zelf ook nog een groot
raadsel.
Veel is daarover niet eens be
kend. Hij groeide op in Brugge
als oudste zoon van een jurist.
Eind jaren zestig van de negen
tiende eeuw verhuist het gezin
naar Brussel waar hij lessen
i'
Een blauwe vleugel, 1894
gaat volgen aan de Academie
voor Schone Kunsten en be
vriend raakt met medestudent
James Ensor. Hij gaat korte tijd
naar Parijs waar hij kennis
maakt met de Europese schilder
kunst en waar hij later ook veel
vuldig zal exposeren. In Parijs
komt hij ook in contact met het
esoterische genootschap van de
Rozenkruizers.
Die internationale gerichtheid
zou hij blijven behouden. Vanaf
1891 is hij regelmatig in Enge
land te gast bij de pre-rafaëlie-
ten en komt zijn werk onder in
vloed te staan van Rossetti en
Burne-Jones. Tot 1914 blijft Kh
nopff verbonden aan het toon
aangevende Engelse kunsttijd
schrift The Studio. In 1898 expo
seert hij maar liefst 21 werken
op de eerste tentoonstelling van
de Wiener Secession, waar Gus-
tav Klimt de scepter zwaait en
diep onder de indruk is van het
werk van Fernand Khnopff. In
latere jaren ontwerpt hij zijn ei
gen huis, theaterkostuums, boe
komslagen en maakt hij wand
schilderingen voor het nieuwe
stadhuis van St. Gilles en het be
roemde Palais Stoclet van Hoff
mann.
Khnopff geldt dan als een ge
vierd internationaal kunstenaar
en zijn werken baren opzien
door hun voor die tijd gewaagde
voorstellingen en raadselachtige
boodschappen.
Tijdgenoten
De tentoonstelling in het Palais
des Beaux-Arts is samengesteld
door hoofdconservator moderne
kunst Frederik van Leen, die
ook voor een lijvige catalogus
zorgde. Het is een omvangrijke
tentoonstelling van meer dan
280 werken, aangevuld met het
werk van verwante tijdgenoten
als Klimt, Rossetti, Burne-Jo-
nes, Frans von Stuck, Gustave
Moreau en er is zelfs een vroege
Mondriaan te zien. Opgebouwd
rond een aantal thema's - zoals
de vele vrouwenportretten,
naakten, de landschappen van
Fosset, het als paradijselijk erva
ren dorp waar hij in zijn jeugd
zijn vakanties doorbracht, de
Brugse stadsgezichten, kinder
portretten, boekillustraties, foto
grafische studies en de ontwer
pen voor zijn eigen huis - zijn de
laatste zalen gewijd aan de gro
te, en bekende, symbolistische
werken, met het intrigerende,
vijf meter lange 'Liefkozingen'
(1896) als sluitstuk, dat tevens
als beeldmerk van de tentoon
stelling is gekozen.
Daarmee zijn de voornaamste
thema's van Khnopff nog niet
eens benoemd: ondergang, mis
schien beter de teloorgang of
het verderf, het verlies van
schoonheid ook. En de vrouw.
En beide zijn nauw met elkaar
verweven.
Aan het eind van de tentoonstel
ling zijn we terug bij het grote,
afsluitende 'Liefkozingen', wel
licht zijn beroemdste werk. Het
was voor het eerst te zien op de
grote Secession-tentoonstelling
in Wenen in 1898 en baarde
daar groot opzien.
Publiek en critici wisten er geen
raad mee. Een vrouw met het
lichaam van een luipaard die
zich behaaglijk vlijt tegen een
man. Haar klauw rust op zijn
omslagdoek. Maar ook hij is ge
wapend. Maar is hij wel een
man? En is zij wel het roofdier
dat op zijn vernietiging uit is?
De confrontatie tussen de
androgyne mens en de sfinx.
Kiezen ze voor het genot of voor
de dood, of komt dat op hetzelf
de neer? Na ruim een eeuw
houdt Fernand Khnopff ons nog
steeds met zijn prachtige raad
sels gevangen.
Frans Alten
Retrospectieve Fernand KhnopffMu
seum voor Schone Kunsten, Brussel,
t/m 9 mei Geopend di. t/m zo. 10-17
uur. maandags gesloten. Catalogus,
getllustr., 287 blz 30,-.
www.expo-khnopff.be en unvw.tne-
risme-vlaanderen nl
Fernand Khnopff in zijn atelier
jaar geleden werd in Figueres
Ide surrealistische schilder Salvador Fe-
Wacinto Dali geboren. Spanje viert zijn
Weest met een reeks van exposities, sym-
congressen, muziek- en theaterevene-
Het surrealistische festijn beperkt
tot Spanje. De rondreizende ten-
'Dali, Cultura de masses' (Dali,
tour van de massa), is in het voorjaar
'2005 ook te zien in museum Boymans
peuningen in Rotterdam.
1975 de hele wereld protesteerde te-
'de executie van vijf ETA-leden, in op-
01 van dictator Franco, stuurde Salva-
Dali de 'caudillo' een telegram om hem
rie wensen. De woede en verontwaardi-
tv'an zijn landgenoten was zo groot dat
Wilder hals over kop het land uit moest
'ten, anders hadden ze hem gelyncht
en jaar na zijn dood is de relatie
franco nog altijd een heikel onder-
Dali-experts ruziën er ter gelegen-
van het eeuwfeest weer lustig op los
hi] werkelijk een voorstander van het
ikkende regime of was ook dit een
vele provocaties die zijn leven en
(beheersten7 Architect en vriend van
inaar, Oscar Tusquets zegt in zijn
Teatre-Museu Dali in Figueres
boek 'Dali en andere vrienden' ei-van over
tuigd te zijn dat het Franquisme van Dali
„een van zijn hysterische uitwassen" was.
Ter illustratie vertelt Tusquets hoe Dali
hem ooit had uitgelegd wat het verschil was
tussen een snob en een dandy. De eerste
slooft zich uit om op alle feestjes van de
high society te worden uitgenodigd. De dan
dy stelt juist alles in het werk om er overal
uit geknikkerd te worden Volgens Tusquets
lijdt het geen twijfel dat Dali probeerde de
super dandy uit te hangen. Zijn hele leven
lang lukte het hem dan ook om overal uitge
kotst te worden.
Broertje
Dali zette zich niet alleen af tegen de we
reld om zich heen. Zijn eigen geboorte op 11
mei 1904 in Figueres en zijn eigen identiteit
stonden voor hem evengoed ter discussie.
„Ik weet met of ik me zelf ben of mijn broer
tje Salvador", schreef hij eens.
Hij had uitgerekend dat hij verwekt moest
zijn op het moment waarop zijn twee jaar
oudere broertje Salvador was overleden
De door sommigen als 'krankzinnig' betitel
de kunstenaar liet bij zijn dood in 1989 een
van de omvangrijkste en meest populaire
kunstverzamelingen ter wereld na Miljoe
nen bezoekers vergapen zich aan zijn bizar
re schilderijen zonder zelf te weten of ze het
mooi moeten vinden of lelijk. Maar dat het
boeit, daar is iedereen het over eens. Een
groot deel van zijn werk is verspreid over de
hele wereld, maar in de regio Emporda, het
noordelijk kustgebied van de Costa Brava,
waar zich het grootste deel van zijn excen
trieke leven afspeelde lijkt de geest van Dali
nog altijd rond te waren.
In zijn geboorteplaats Figueres, een provin
ciestadje honderd kilometer ten noorden
van Barcelona opende hij in 1974 zijn eigen
Teatre-Museu Dali, dat hem door de ge-
meente was aangeboden. Het was het voor
malige theater dat door de Franco-troepen
was gebombardeerd. Behalve dat daar veel
van zijn kunst is te zien, ademen het ge
bouw en de omgeving helemaal de sfeer van
de kunstenaar. De zwarte cadillac in de pa
tio van het museum, waarin het gaat rege
nen als je er een muntje in gooit, leidt de be
zoekers een labyrint binnen van verrassin
gen. De toestroom van strandtoeristen is de
laatste jaren zo gigantisch toegenomen dat
het museum in de zomermaanden ook 's
avonds kan worden bezocht.
Van Figueres is het niet ver naar het kleine
vissershaventje van Port Lligat, waar aan
het water het huis van Dali staat. Het fan
tastische uitzicht over de rotsachtige baai
en de Middellandse Zee komen in veel van
zijn werken terug Hij nodigde er zijn kunst
vrienden uit, zoals regisseur Luis Bunuel en
dichter Federico Garcia Lorca. Hier begon
zijn leven met Gala. Dali had de Russische,
die was getrouwd met de Franse dichter
Paul Eluard, in Parijs leren kennen. Toen
het paar later in Port Lligat kwam logeren
werd Dali tijdens een hysterische lachbui
die vier uur duurde verliefd op Gala. Ze be
sloot bij hem te blijven en Eluard ging al
leen terug naar Parijs.
Gala werd zijn grote inspiratiebron en
stond tientallen keren model voor zijn schil
derijen. Hij kocht voor haar een kasteeltje
in het boerendorp Pubol, waar ze in de
weekenden vaak naar toe gingen. In de kel
der van het kasteeltje ligt Gala begraven.
Naast haar tombe is het lege graf dat voor
de kunstenaar zelf was bestemd. Dali had
een verbinding tussen de twee tombes laten
maken zodat ze eikaars hand konden vast
houden Maar zover is het nooit gekomen
Dali ligt tachtig kilometer van Gala verwij
derd in zijn eigen museum in Figueres. Boze
tongen beweren dat de burgemeester daar
de hand in heeft gehad omdat het graf van
Dali extra bezoekers zou trekken.
Ook na zijn dood zorgde de schilder nog
voor een paar verrassingen Bij opening van
zijn testament bleken al zijn bezittingen te
zijn nagelaten aan de Spaanse staat en niets
aan de Catalaanse regering, een onvergeeflij
ke fout die de Catalanen hem nog altijd niet
hebben vergeven. Zijn advocaat, zwager
van de toenmalige premier Calvo Sotelo,
zou Dali vlak voor zijn dood hebben overge
haald om voor Madrid te kiezen boven Bar
celona. Als beloning werd Dali postuum de
titel van markies verleend.
Henk van den Boom
De belangrijkste gebeurtenissen rond het eeuw
feest van Dali spelen zich afin Figueres, Cadaques
(Port Lligat), Pubol, Barcelona en Madrid. Daar
naast is er een grote overzichtstentoonstelling in
Vénetie en New York. Een tweede expositie 'Dali,
Culura de masses' is onder meer in Rotterdam te
zien in het voorjaar van 2005. Voor een gedetail
leerd overzicht van alle activiteiten kan men te
recht op www.salvador-dali.org en www.da-
H2004.org
