Verleiden zonder opdringerig te zijn
Hollywood zag graag glamour tijdens de crisis
Proust in meerdere afleveringen
Edward Steichen
^jrtie: 0113-315680
1^31,4460 AA Goes
ErfddCT'zeeiand: 0113-315520;
^Vlaanderen: 0114-372770;
1:020-4562500.
22 januari 2004
uy Cassiers, de voor
man van het Rotter
damse Rotheater, is
halverwege zijn theateravon
tuur waarin hij de romancy
clus 'Al la recherche du
temps perdu' van de Franse
romancier Marcel Proust ver
taalt in een theaterepos van
vier delen.
Verbluffend', 'uiterst geniet
baar', 'onvervalste theater-
magie' en zelfs 'meesterwerk'.
Critici lieten zich in overwe
gend lovende bewoordingen uit
over Proust 1: De kant van
Swann en Proust 2: De kant van
Albertine, waarin theatermaker
Guy Cassiers de hem kenmer
kende multimediale aanpak ten
volle tentoon spreidt.
Nog meer dan in zijn eerdere
werk laat hij muziek, videobeel
den, foto's, belichting, tekstpro
jecties en toneelspel-dialogen
met elkaar aangaan om het pu
bliek mee te voeren in sferen
waarin het kan wegzinken in
zijn eigen verloren tijd.
Toch kreeg Proust 1 - waarin de
jonge Marcel Proust ten tijde
van de belle époque de wereld
van de liefde, de aristocratie en
de kunst betreedt - ook hier en
daar het predikaat 'afstande
lijk' mee. Terwijl in Proust 2,
over de tot onheil gedoemde re
latie tussen Proust en Albertine,
juist de emotie werd geroemd.
Waardering
Guy Cassiers snapt wel hoe dat
komt. Dat verschil in waarde
ring zit hem niet in de emotie,
denkt hij. Het is de vorm - die in
Proust 1 indirect is en in Proust
2 intiem - die onwennigheid met
zich meebrengt.
„Het is nogal wat voor acteurs
en publiek om zo af te wijken
van de gangbare theaternor
men", zegt hij. „In Proust 1 is
het personage om wie het draait
niet in levende lijve aanwezig
op het podium. Dat is een vorm
die men in de film accepteert,
maar die in de theaterzaal in het
geheel nog niet evident is."
Guy Cassiers ziet zijn Op zoek
naar de verloren tijd als een
avontuurlijke reis die hij samen
met het publiek is aangegaan.
De keuze voor Proust destijds
hield risico's in, maar nu heeft
hij vertrouwen. Niet alleen
biedt de cyclus kansen op verdie
ping en vernieuwing bij het ge
zelschap, ook zorgt de
Proust-reeks voor een inniger
band met het publiek. De be
langstelling is groot. „Dat is
voor mij het grootste cadeau",
zegt Cassiers. De paradox van
Proust zit in de spanning tussen
de literaire taal en de 'verloren
tijd' een gebied aan de overkant
van de taal. Deze zone noemt
Proust de 'onvrijwillige herinne-
De jonge Proust wordt gespeeld door Eelco Smits, de oude Proust (acteur Paul R. Kooij) is een videoprojectie in 'Proust 1'.
foto Jaap Ruurs/GPD
ring', ofwel: dat wat de smaak
van een madeleinekoekje op
roept of het beeld van drie bo
men op een rij. Cassiers zoekt
naar de grens waar woorden te
kort schieten, waar beelden dat
tekort opvullen en opnieuw
woorden nodig hebben om te
verschijnen.
„Ik probeer een theatrale vorm
te vinden voor de zintuiglijk
heid", zegt hij. „Daarvoor reik
ik de toeschouwer het gereed
schap aan om in zijn hoofd zijn
eigen verhaal te maken. Om zélf
kunstenaar te worden. Een heel
wankel evenwicht. Want geef je
te weinig, dan wordt het afstan
delijk. Terwijl je manipuleert
wanneer je te veel invult. Het is
de kunst van het verleiden zon
der opdringerig te zijn."
Zijn gewaagde stap met het chef
d'oeuvre van Marcel Proust aan
de haal te gaan heeft Cassiers de
Prijs van de Kritiek opgeleverd.
Ook is de productie geselecteerd
voor het Theaterfestival. „Ik
ben veel blijer met de reactie
van het publiek. Dat is mijn
hoofdprijs."
Het Rotheater begon 11 januari
met een tournee van Proust 1 en
Proust 2 langs theaters in Neder
land en Vlaanderen. In mei
volgt Proust 3: De kant van
Charlus. In deze reeks ziet het
publiek dat hoe langer hoe meer
personages worden gespeeld
door twee acteurs. Is in Proust 1
de persoon van Marcel Proust
zowel in zijn jonge jaren als op
leeftijd te zien, in Proust 2
wordt bovendien de figuur van
Albertine door twee speelsters
vertolkt.
Deel drie telt alleen maar 'dub
bele' personages, wat hen allen
iets ongrijpbaars meegeeft. „We
gebruiken film en theater naast
elkaar waardoor twee werelden
worden gecreëerd die regelma
tig samen lopen maar soms ook
een eigen weg gaan. Kortom:
niets is meer echt", zegt Guy
In De kant van Swann is Marcel Proust jong en
oud tegelijk. Hij kijkt uit naar de toekomst en
terug op zijn verleden. Zijn gedachtegang wordt
bepaald door herinneringen en verwachtingen.
Hij is onzeker over zijn capaciteiten als kunste
naar, maar meester over zijn schrijverstalent. Het
verhaal gaat over de jonge Marcel Proust, die de
wereld van de liefde, de aristocratie en de kunst
betreedt. Maar de liefde blijkt te bestaan uit jaloe
zie. En de hogere kringen worden gaandeweg ont
maskerd als hypocriet en immoreel. Het is alleen
de kunst die niet ontluistert. Na veel amoureuze
verwikkelingen ontdekt Marcel zijn artistieke roe
ping. De acteurs Paul R. Kooij en Eelco Smits ge
ven vorm aan dat voortdurend verschuivend per
spectief. Ze ontmoeten elkaar twee maal, Paul R.
Kooij als videobeeld en Eelco Smits in vlees en
bloed.
Proust 2: De kant van Albertine beschrijft op
nieuw in zintuiglijke theaterbeelden een liefdesre
latie. Nu tussen de inmiddels wat ouder geworden
Marcel en het meisje Albertine (actrices Marlies
Heuer en Fania Sorel). Op het strand van Balbec
hebben ze elkaar leren kennen. Deze genegenheid
verstikt door de obsessieve jaloezie van Marcel en
zijn angstige vermoeden dat Albertine lesbisch is.
In Parijs verliest Albertine door het wantrouwen
van Marcel haar bewegingsvrijheid.
Guy Cassiers, regisseur van het Rotterdamse Rotheater.
foto Marc van der Kort/GPD
Cassiers. „Waardoor de fagades,
de illusies en de codes van het
sociale leven in de hoogste Fran
se kringen sterk naar voren ko
men. Proust 3 gaat over het mo
rele en ethische verval dat
schuilt achter die fagades. Wan
neer in 2005 ook Proust 4: De
kant van Marcel het levenslicht
heeft gezien, zal pas blijken hoe
de delen zich tot elkaar verhou
den. Samen moeten ze een ge
heel vormen. Een totaalpakket,
in de juist verhoudingen, waar
van de afzonderlijke delen een
nieuw licht werpen op elkaar."
Annemiek Veelenturf
Op zoek naar de verloren tijd, een
theaterserie van het RO theater naar
Marcel Proust; regie Guy Cassiers
Proust 1: De kant van Swann:
Schouwburg De Kring in Roosen
daal, 12 februari, met Theater Salon
om 19.00.
Proust 2: De kant van Albertine: De
Bourla schouivburg in Antwerpen, 2
en 3 maart; Chassé Theater in Breda,
20 maart, aanvang 20.30 uur
Proust 3: De kant van Charlus:
Schouwburg De Kring in Roosen
daal, 7 mei (try out).
-^"Temple toont zich als brutaaltje.
Greta Garbo, net als in haar
kt mysterie rond zichzelf in stand
I Heel andere dan Mariene Dietrich,
naar geloken ogen haar sensuele uit
bracht bij zet.
li portretten verhief fotograaf
^Steichen (1879-1973) de sterren
lywood tot iconen van zijn tijd. De
ibij maakte voor het society-maga-
KtyFair, maakte hem in één klap be-
De Kunsthal in Rotterdam toont in
wtie Hollywood Celebrity' hoe
Steichen met deze foto's de moder-
tbinnen de fotografie haalde
1 de blik die fotograaf Edward
'rangt in het portret van Paul Robe
acteur die zijn glorietijd beleefde in
All God's Chillun got Wings'
The Emperor Jones' (1925). Een
J«rop betrapt hij Douglas Fair-
°P een intiem onderonsje met te-
®lcr Joan Crawford. Charlie
[portretteert hij in vogelperspectief,
"lantische schaduw op de achter-
'f Steichen daarmee heeft willen
®dat een klein lichaam een grote
in de weg hoeft te staan.
Wart-wit foto's die de Rotterdamse
toont in 'Hollywood Celebrity' re-
de zorgvuldig samengestelde
Nan de Amerikaanse sten-en van het
«inde jaren twintig en dertig van
Beeuw Het was in die tijd voor het
Scteurs en actrices als 'product' in
werden gezet en de foto's van
«speelden daarbij een belangrijke
strategie had groot succes, want het
beleefde hoogtijdagen,
f'^ood draaide alles om geld", ver-
plotte
van Lingen, curator van de Mariene Dietrich
foto Edward Steichen
Kunsthal. „De sterren waren praktisch ei
gendom van gróte filmstudio's zoals Warner
Brothers en MGM. Ze figureerden in een
droomwereld van glamour en rijkdom waar
in het publiek, in die zware crisisjaren, even
heerlijk kon wegdromen. Het was uiteinde
lijk een illusie die Steichen schiep met zijn
foto's. Een illusie die voor de sterren zelf
overigens vaak niet best uitpakte. Meestal
werden ze na een jaar of tien sterrendom af
gedankt en verdwenen ze in een min of
meer anoniem bestaan."
Dat de foto's van Edward Steichen zo goed
slaagden in hun opzet, kwam door zijn ver
nieuwende werkwijze Tot Steichen op het
toneel verscheen, toonde een portretfoto
vaak niet meer dan een hoofd tegen een ega
le achtergrond. Steichen zocht naar wegen
om dynamiek in het genre te brengen. Hij
liet zich daarbij beïnvloeden door de moder
ne kunst uit Europa, zoals het kubisme, fu
turisme en de eerste abstracte kunst.
Vijf hoedjes op de grond, telt Charlotte van
Lingen op de foto die Edward Steichen
maakte van Fred Astaire. „Dan liggen er
nog twee op een sokkel en heeft hij er ook
één in zijn hand. In deze foto speelt
Steichen met abstractie door de vorm van
die hoed steeds te herhalen, ook in de scha
duwen." In de foto van Shirley Temple valt,
behalve haar zelfbewuste blik, ook de ach
tergrond op. We zien hier twee grote knuffel
beesten - giraffen? - die zo zijn uitgesneden
dat ze amper meer herkenbaar zijn. „In de
tijd voor Steichen zouden die beesten vrij
wel zeker in hun geheel zijn getoond." In
het portret van Mariene Dietrich gebruikt
Edward Steichen het lichaam van de diva
als onderdeel van de compositie. „Het men
selijk lichaam is ook een vorm. Men experi
menteerde daarmee", zegt Van Lingen.
„Dat deden meer kunstenaars. Denk maar
aan Picasso." De foto's tonen dat Steichen
graag speelde met licht en donker Het
duo-portret van Douglas Fairbanks en Joan
Crawford laat dit mooi zien. Gezicht en pak
van Fairbanks verdwijnen deels in een scha
duw waardoor alle aandacht valt op de
schoonheid van Crawford, de vrouw die ook
zijn volle attentie heeft. „Fotografie was
beeldende kunst voor Steichen", stelt Char
lotte van Lingen.
Edward Steichen werd in 1879 in Luxem
burg geboren als Eduard Jean Steichen.
Met zijn familie emigreerde hij als 3-jarige
naar de Verenigde Staten. Al vroeg toonde
Steichen interesse in kunst, iets wat zijn
moeder aanmoedigde. Samen bezochten ze
onder meer de 'World's Columbian Exposi
tion' in Chicago in 1893, waar de jonge
Steichen kennis maakte met belangrijke he
dendaagse kunst.
Als 15-jarige kwam hij in de leer bij een be
drijf voor lithografie. In die tijd begon hij
ook te schilderen. Nadat hij in 1895 de foto
camera ter hand nam, bleef hij nog twintig
jaar lang zijn carrière als schilder volhou
den.
Van groot belang voor zijn ontwikkeling als
kunstenaar was Steichens ontmoeting met
Alfred Stieglitz, die in 1900 drie foto's van
hem kocht. Stieglitz, een invloedrijke gale
riehouder in New York, was een van de eer
sten die ervan overtuigd was dat de fotogra
fie tot de scheppende kunsten behoorde. Fo
tografen waren in zijn ogen eerder 'pictu
re-makers' dan 'picture-takers'.
Steicher verhuisde naar Parijs, waar hij
zich specialiseerde in landschapsfoto's met
soft-focus. Dat veranderde radicaal na de
Eerste Wereldoorlog, die hij doorbracht als
commandant van de fotografiedivisie van
de Army Expeditionary Forces Steicher
werd aanhanger van het nieuw realisme.
In deze tijd vestigde hij zijn naam als uitzon
derlijk portrettist met onder meer de serie
'Great Man', waarin enkele heroïsche, hu
meurige foto's van beeldhouwer Auguste Ro
din. In zijn ambitie om van fotografie een
kunstdiscipline te maken, schreef hij artike
len voor het fototijdschrift Camera Work en
organiseerde hij samen met Alfred Stieglitz
spraakmakende tentoonstellingen in galerie
291 in New York
Vanaf 1923 fotografeerde Steicher vijftien
jaar lang beroemdheden voor het socie-
ty-blad Vanity Fair. Dikwijls had hij hier
over strijd met zijn vriend Stieglitz, die te
gen commercieel werk was. Maar Steichen
geloofde dat hij in het celebrity-portret com
mercie en artisticiteit hand in hand kon la
ten gaan.
Intussen groeide de erkenning voor zijn kun
de en inzicht. Van 1947 tot 1962 was
Steichen hoofd van de afdeling fotografie
van het Museum of Modern Art in New
York. Hij maakte zelf geen foto's in die ja
ren, maar was wel verantwoordelijk voor
bijna vijftig tentoonstellingen, waaronder
'The Family Man'.
Annemiek Veelenturf
Fototentoonstelling Hollywood Celebrity met 61
zwart-wit foto's van Edward Steichen t.m. 25
april te zien m de Kunsthal in Rotterdam.
