Tabak maakt dromen van gedachten
Roken en cultuur
horen bij elkaar
K14 I Licht kan ook donker zijn
K15 I Ted de Braak in het circus
K17I Peuterpop voor volwassenen
jensdag 24 december 2003
et een vette knipoog richting
1-overheid is in de Kunsthal in
Rotterdam de expositie over
reeuwen roken in de kunst 'Taboe en
uk: van Jan Steen tot Pablo Picasso' te
n,Roken en cultuur, eeuwenlang hoorden
bij elkaar. Niet alleen in de beeldende
ist; ook boeken, films, opera's zijn
irdesemd van rook. Overpeinzingen van
zeen gene' aan de vooravond van de
oering van de nieuwe tabakswet.
W. Somerset Maugham, 1923
van Parijs bij nacht te bepalen:
„Une Gauloise pour une certain
lumière, une Boyard s'il faisait
plus sombre." (Een Gauloise -
met een diameter van 8.7 mm -
voor een bepaald licht, een Boy
ard - met een diameter van 10.5
mm - als het donkerder was).
Overigens was óp die foto's van
Brassai, onder meer van het uit
gaansleven. de sigaret ook niet
weg te denken.
Toen roken nog niet tot volks
zonde nummer één was ver
klaard, wijdde menig kunste
naar mooie woorden aan zijn of
haar verslaving. Onder hen de
schepper van Maigret, Georges
Simenon: „Alles begon op mijn
dertiende. Toen begon ik te
schrijven, een pijp te roken en
verloor ik mijn maagdelijk
heid." Of componist Franz Liszt
die zei: „Een goede Cubaanse si
gaar sluit de deur voor de vulga
riteiten van de wereld." In de
jonge jaren van Liszt vochten
vrouwen om een haarlok, een
knoop van zijn jas en zelfs zijn
sigarenpeuken.
Filmmaker Groucho Marx ver
kondigde: „Als mij de keus zou
worden voorgelegd tussen een
vrouw en een sigaar, zou ik al
tijd de sigaar kiezen." Schrijver
Victor Hugo: „Tabak is de plant
die gedachten in dromen veran
dert." Schrijfster en veelrook-
ster George Sand. „Een sigaar
vult de eenzame uren met een
miljoen gracieuze beelden."
Schrijver Evelyn Waugh: „De
meest vruchteloze en verschrik
kelijke dag lijkt goed besteed als
je er op terugkijkt door de blau
we, dunne rook van een Iiava-
na-sigaar." Auteur Robert
Louis Stevenson: „Geen enkele
vrouw zou moeten trouwen met
een man die niet rookt." Regis
seur en acteur Orson Welles:
„Sigaren zijn mijn inspiratie
bron."
Laatste sigaret
Schrijver Somerset Maugham
nam zich in zijn jeugd voor dat
als hij op een gegeven moment
geld zou hebben, hij elke dag na
de lunch en het diner een sigaar
zou roken: „Dat is het enige be
sluit uit mijn jeugd, waaraan ik
me gehouden heb en de enige
ambitie die me niet heeft gedes
illusioneerd." Schrijver Oscar
Wilde - 98 jaar na zijn dood in
Londen geëerd met een stand
beeld met provocerend een siga
ret in zijn hand - schreef in 'The
picture of Dorian Gray': „Een
sigaret is het perfecte type van
een perfect plezier. Het is exqui
se en laat je onbevredigd achter.
Wat wil je nog meer?"
De Italiaan Italo Svevo wijdde
in 1923 'La coscienza di Zeno',
aan zijn levenslange pogingen
om het roken op te geven. Zeno
ceerde tabak. De rokers werden
onder het bewind van Jacobus I
'met hellebaarden op het
marktplein bijeengedreven,
waar zij in het openbaar werden
getuchtigd'. Tsaar Michail liet
rokers de neus afsnijden. En de
Perzische sjah Abbas I de Grote
mutileerde niet alleen de neus
van rokers, maar ook hun lip
pen.
„Het hielp allemaal niets", stel
de Van Amerongen vast, de
doorgewinterde sigarenroker
en fel pleitbezorger van het
recht op een hedonistisch be
staan, die in 2002 op 60-jarige
leeftijd stierf. „De geëngageer
de roker is niet geneigd zijn lus
ten te beteugelen, om het even
welke sanctie hem of haar boven
het hoofd hangt." Nee, dan de
Turkse sultan Moerad IV, die
foto Rafael Perez/Reuters
Op foto's in de biografie die
Bernard Crick schreef over
het leven van George Orwell,
hangt er voortdurend een siga
ret van het merk Nosegray
Black Shag - 'één van die ver
schrikkelijke sigaretten die hij
zelf draaide van een bijzonder
bijtende en wrange shag' - uit
Orwells mondhoek. Eileen, Or-
wells eerste vrouw, beklaagde
zich in 1942: „Als George en ik
niet zoveel zouden roken, had
den we ons een betere flat kun
nen veroorloven."
Natuurlijk stierf Orwell in 1950
op 46-jarige leeftijd veel te
vroeg, en mogelijk als gevolg
van zijn rookverslaving, maar
hij liet wel - mogelijk ook dank
zij diezelfde verslaving - enkele
absolute meesterwerken na:
'Animal Farm', '1984' en vele
andere.
Opmerkelij kisdatin'1984', Or
wells anti-communistische ro
man over de absolute, leugen
achtige samenleving, roken niet
verboden is. Blijkens onder an
deren de abjecte collega en
buurman van hoofdpersoon
Winston, die 'met kalme trots,
tussen halen aan zijn pijp door'
pocht over zijn toewijding aan
Grote Broer. En dat terwijl,
Martin van Amerongen heeft
het prachtig beschreven, uit de
geschiedenis blijkt dat juist de
ergste tirannen - en dat was Big
Brother in fictieve vorm onge
twijfeld - bij voorkeur het roken
verbieden.
Jacobus I van Engeland, notoir
vanwege zijn alcoholgebruik,
schreef in 1604 het, volgens Van
Amerongen, 'oliedomme pam
flet A Counterblaste to Tobacco'
in reactie op de door Sir Walter
Raleigh in Engeland geïntrodu
tonniSerodine: De roker, allegorie op de vergankelijkheid, 1615-1625
De Cubaanse musicus Compay Segundo tijdens een concert in Havana, februari 2000. Hij overleed afgelopen zomer op 95-jarige leeftijd.
Groucho Marx, 1933
naar de radicaalste aller maat
regelen greep: „Hij sloeg de ro
kers het hoofd af. Dat hielp!
Van Amerongen, op dat moment
onbekend met de tekst van de
nieuwe tabakswet in Neder
land, voerde vervolgens in zijn
'Rook doet leven' (2001) een
meer eigentijds politicus op, die
in zijn Weense jongensjaren nog
vijfentwintig tot veertig siga
retten per dag rookte, totdat hij
het roken afzwoer. „Hij ontwik
kelde zich tot een succesvol
staatsman, die niet aarzelde zijn
particuliere opvattingen over
het rookgebruik tot een officieel
onderdeel van de landspolitiek
te maken."
Van Amerongen betwijfelde
sterk of de despoten zich uit be
zorgdheid om de volksgezond
heid met zoveel geloofsijver te
gen de rokers keerden. „Laat me
niet lachenZij deden dat om
dat roken in diepste wezen een
democratische daad is. Rokend
en drinkend, samenscholend en
debatterend werden alle men
sen broeders en dat ziet de door
snee dictator niet graag."
De schrijfster Ethel Portnoy
kwam tijdens een reis door de
vroegere Sovjetunie, toen tot
haar geluk bleek dat ook haar
gids en chauffeur rookten, tot
een eendere conclusie: „De auto
is nu veranderd in een rijdende
cocon vol schuldbewuste ro
kers, we zijn net stoute kinde
ren, een club, een bende samen
zweerders. Waar roken
verboden is, ontstaat solidari
teit onder de verslaafden, een
zekere saamhorigheid. (...)Niet-
roken is hier vaderlandslievend,
niet-roken is deel gaan uitma
ken van de officiële politiek, je
bent een slecht staatsburger
wanneer je rookt. De pressie
komt uit een heel andere hoek,
en daarom wordt roken in Rus
land een daad van individualis
me, een onafhankelijksheids-
verklaring."
Hemel
Wat men er ook van mag den
ken één ding staat vast: stoppen
met roken heeft veel minder
fraaie citaten opgeleverd dan
het roken zelf. De dichter Levi
Weemoedt wellicht uitgezon
derd, maar die moet je dan ook
met een stevige korrel zout ne
men: 'Ik zag een cursus 'stop
met roken' ik heb er veel van
Pablo Picasso: Fumeur et amour, 1969
opgestoken.' En schrijver Mark
Twain, die zei: „Stoppen met ro
ken is het gemakkelijkste wat ik
ooit deed. Ik kan het weten,
want ik heb het duizend keer ge
daan." Twain, die erom bekend
stond pijptabak en sigaren van
een bedenkelijk allooi te nutti
gen, wijdde hele essays aan zijn
'hobby' en zijn one-liners zijn
een begrip geworden. Zoals:
'Als ik niet kan roken in de he
mel, ga ik er niet naar toe' en 'Ik
hou me vast aan de regel om
nooit meer dan één sigaar per
keer te roken'.
Filosoof Jean-Paul Sartre ver
slond onder meer bij het schrij
ven van 'Het zijn en het niet' he
le sloffen van het bijzonder
zware sigarettenmerk Boyard.
In het essay 'Drank en tabak'
haalt H.J.A. Hofland de volgen
de anekdote aan: toen Sartre
blind was geworden kwam er
een Amerikaanse verslaggever
van Newsweek voor een inter
view. „Meneer Sartre, schrijven
en lezen kunt u niet meer. Waar
voor leeft u nog?" Waarop Sartre
antwoordde: „Om verder te le
ven en te roken."
De beroemde fotograaf Brassaï
gebruikte zijn sigaretten onder
meer om de duur van de belich
ting voor zijn schitterende foto's
Orson Welles, 1946
rookt het hele boek zijn 'laatste
sigaret', om er tenslotte op zijn
oude dag achter te komen dat
roken ook eqn manier van leven
is.
Aly Knol
Expositie: Vier eeuwen roken in de
kunst. Taboe en tabak: van Jan
Steen tot Pablo Picasso - t/m 14
maart 2004 in de Kunsthal Rotter
dam.
Bij de research voor en het schrijven
van dit artikel zijn ongeveer 127
shagjes van het merk Javaanse Jon
gens Tembaco (voor de gezondheid
gedraaid in Dr. Duval-uloei) in rook
op gegaan. Er is onder meer, in wil
lekeurige volgorde, geput uit Rook
doet leven (2001), Martin van Ame
rongen, Rook over Rusland (1990),
Ethel Portnoy, George Orwell A
Life (1980), Bernard Crick, Carmen
(1988), Prosper Mêrimée, Orde
bestaat niet (1985), H.J.A. Hofland,
De laatste roker (1991), W.F. Her
mans (1991), Cigarettes are sublime
(1993), Richard Klein, The Confes
sions of Zeno (1962), Italo Svevo.
