Russische
kunst en
overspel
Aj ax heeft zijn wortels in Zuid-Afrika gelaten
Bogart en Bergman
hadden geen chemie
27
Casablanca
Muziektheater
in Middelburg
Liefde uit de
Hermitage BeeldvanTadol
donderdag 11 december 2003
Het is zestig jaar geleden dat
de filmklassieker Casa
blanca drie Oscars won. De zoon
van Humphrey Bogart, een
dochter van Ingrid Bergman en
een zoon van scenarist Philip
Epstein halen herinneringen op
aan de fameuze samenwerking
van hun ouders. Meest verras
sende ontboezeming: ondanks
alle vervoering die Bogart en
Bergman nog steeds bij het pu
bliek teweeg brengen, konden
deze twee sterren absoluut niet
met elkaar over weg.
Op Manhattan vond onlangs in
het Lincoln Center een gala
voorstelling plaats van de on
sterfelijke film Casablanca.
Lauren Bacall, de weduwe van
Humphrey Bogart, was erbij
aanwezig, evenals Isabella Ros-
sellini als meest bekende doch
ter van Ingrid Bergman. Eerder
was er gelegenheid te praten
met de oudste dochter van Berg
man, Pia Lindstrom. En met
Bogarts zoon Stephen. Leslie
Epstein voegde zich erbij als
zoon van Philip Epstein die sa
men met diens tweelingbroer
Julius het scenario voor Casa
blanca schreef.
Het filmverhaal is bekend: Tij
dens de tweede wereldoorlog is
Bogart een nachtclubeigenaar
in Marokko waar de Fransen
van Vichy collaboreren met de
nazi's. Als voormalige geliefde
van Bogart duikt Ingrid Berg
man op en hij stelt haar in staat
om met haar echtgenoot, een
politieke vluchteling, per vlieg
tuig te ontsnappen, in weerwil
van wat hij zelf nog steeds voor
die vrouw voelt. Volgens de
bloedverwanten van de hoofd
rolspelers en scenarioschrijvers
kwam zelden een zo geroemde
film zo verschrikkelijk moei
zaam tot stand.
Geen trek
In 1942 was de 27-jarige, uit
Zweden afkomstige Ingrid
Bei'gman net bezig Hollywood
te veroveren en had geen trek
om Casablanca te doen. Ze werd
echter gedwongen de Franse ve
dette Michèle Morgan te ver
vangen die het zich wél kon per
mitteren om te weigeren. Pia
Lindstrom: „Michèle Morgan
had 55.000 dollar gevraagd voor
de rol. Dat vond producent Jack
Warner te veel. Vervolgens heeft
mijn moeder het moeten doen
voor 30.000 dollar minder.
De regie van Casablanca was
eerst aan William Wyler toebe
dacht, die feestelijk bedankte
voor de eer, waarna Michael
Curtiz de opdracht in zijn maag
kreeg gesplitst. Vreemd was de
blijkbaar algemene tegenzin
geenszins, want zelfs toen men
met draaien begon, was er nog
steeds geen voltooid script. Op
dit punt worden de interviews
tegengesproken die als extra's
zijn toegevoegd aan de in Ne
derland zojuist uitgebrachte
dubbele jubileum-DVD van Ca
sablanca.
Volgens Stephen Bogart had
zijn vader Casablanca be
schouwd als een tussendoortje:
„Het was geen film waar hij met
speciale gevoelens op terug
keek. Maar vergeet niet dat hij
gedurende 1942 vier films heeft
gedaan. Hij ging van de ene klus
door naar de volgende. Trou
wens, ondanks die drie Oscars
heeft het tot de jaren zestig ge
duurd voor Casablanca werd er
kend als een mijlpaal in de film
geschiedenis. Dat is eigenlijk
pas gebeurd na de dood van mijn
vader in 1957, toen hij ook zelf
inmiddels een legende was ge
worden."
En volgens Pia Lindstrom rea
geerde Ingrid Bergman (overle
den in 1982) onaangenaam ge
troffen als iemand nog eens de
titel van die film liet vallen: „Ze
had aan het maken van andere
films aanmerkelijk meer plezier
beleefd. Sorry, Steve, maar ze
kon niet overweg met jouw va
der."
Pieter van Lierop
Casablanca: dubbel-DVD verkrijg
baar op Warner Home Video:
65681MT, 98 minuten met veel ex
tra's.
Het is de droom van menig j onge voetbal
ler: spelen bij Ajax. Voor een talent uit
een arm Zuid-Afrikaans gezin biedt voet
ballen bij een grote club in het rijke West-
pa bovendien kansen op een beter be-
i- Dat dit pad evenwel niet over rozen
gaat, vertelt Ajax uit Afrika, een stripachti
ge muziektheatervoox-stelling van De
Nieuw Amsterdam, waarin dankzij film
schermen ook hogeschool voetbal wordt ge
demonstreerd. Lydia Rood schreef de tekst.
Aram Adriaanse regisseert het stuk dat za
terdag in Middelburg is te zien.
Wie kent ze niet - en misschien ben je er zelf
wel één geweest - die fanatieke jochies, die
pch op (school)pleintjes en veldjes uitleven
ju het voetbalspel? Zo iemand is ook Ayaxo-
auit Kaapstad, bijgenaamd Ajax. Hij is de
ster m de voorstelling Ajax uit Afrika. Hij is
sen groot talent, een jongleur die meer kan
an alleen een balletje hoog houden. Hij
wordt opgemerkt door een scout. Een blik-
mcarrière volgt. Hij mag naar Nederland
«Jjbij het grote Ajax te schitteren. Europa,
eter, het grote geld lonkt. En familie en
'enden profiteren mee. Maar zoals aan al-
s 2it aan de glamour en het sterrendom een
pcerzijde. Hij loopt krassen op zijn ziel op.
nust in het killere noorden de warmte
n het zuiden. Relaties, zoals die met zijn
vnpna;„ j-
Nilo Berrocal Vargas speelt Ajax.
foto Jean van Lingen/GPD
Het idee voor Ajax uit Afrika ontstond toen
regisseur Aram Adriaanse met zijn theater
groep De Nieuw Amsterdam op tournee was
in Zuid-Afrika. Hij licht toe: „In Kaapstad
heb je Ajax Cape Town, een satellietclub
van Ajax. Want wat bindt ons tenslotte meer
dan Jan van Riebeeck en de anti-Apart
heidsbeweging in het verleden? Voetbal! In
een vorige voorstelling 'The Bells of Amers
foort' vertelden we over een vrouw die
moest vluchten voor-de Apartheid en in Ne
derland terechtkwam. Ajax uit Afrika ver
telt eenzelfde soort verhaal, dat van een
plant die je lostrekt uit de grond. De wortels
blijven daar en de plant probeert hier verder
te levenOntworteldVervolgens zocht ik ie
mand die niets van voetbal wist, niets met
Afrika had en goed kon schrijven, en toen
kwam ik op Lydia Rood uit."
De schrijfster, woonachtig op Marken, hap
te meteen toe. Lydia Rood (1957), auteur
van zeventig boeken (literatuur, jeugdboe
ken, thrillers) en freelance journaliste,
schreef immers eerder over voetbal in 'Nfra-
ma, zwarte ster' (1999), een boek over een
Ghanees voetbaltalent dat naar de jeugdop
leiding van Ajax wordt gehaald. Als kind
had Rood al iets met voetbal. „Ik ben opge
groeid met voetbal", vertelt ze. „Ik had vier
broertjes en een vader die naar voetbal ke
ken, en dan heb je niet veel keus hoor, dan ga
je niet ergens in een hoekje een borduur
werkje zitten doen. Toen ik veertien was,
stond er in mijn agenda niks over vriendjes
of over eerste zoenen, maar wél stonden de
uitslagen van Ajax vermeld. Je kan dat alle
maal nog zo opzoeken. Ik heb twee keer een
seizoenkaart van Ajax gehad, en ging, toen
ik geen kaart had, ook nog geregeld naar een
wedstrijd."
„Toen ik Kameroen destijds op het WK zag,
kwam ik erachter dat dit voor die spelers hét
grote heldendom was. Dat vond ik een heel
romantisch idee. Ik wilde toen iets doen met
Afrika, en heb dat verhaal over Nframa ver
zonnen. Ik moest me natuurlijk ook in de
voetballerij gaan verdiepen. Hoe dat in
Ghana georganiseerd is. En ik ben toen veel
naar Ajax gegaan. Daar kreeg ik alle mede
werking, zodat ik er zo over kon schrijven
dat het ook nog ergens op sloeg. Want als je
alleen Studio Sport kijkt, weet je niet hoe
het er in de catacomben toegaat. Toen was
het dus niet zo eng meer om nü ja te zeggen
tegen het verzoek of ik een toneelstuk wilde
schrijven over voetbal. Ajax was een Griek
se held. En top voetballers zijn net als film
en popsterren de goden en helden van van-
Aram Adriaanse: „Ja, ze zijn echt sterren, ze
kunnen iedereen en alles krijgen, zal ik
maar zeggen. Natuurlijk gaat dit stuk over
voetbal, maar het behandelt die wereld niet
heel controversieel zoals gebeurt in de voet
baldocumentaire 'Daar hoorden zij engelen
zingen' van Roel van Dalen. Daar stonden
de fans de ingang van de bioscoop te ver
sperren omdat van hun Ajax, in hun ogen
tenminste, de vuile was werd buiten gehan
gen. Dat is hier niet aan de orde, er wordt
helemaal geen negatief beeld van Ajax ge
schetst. Of van de voetbalwereld in het alge
meen."
Hoe wordt een en ander op het toneel ver
beeld? Door een balletje hoog te houden?
„Door een combinatie van muziektheater
en filmbeelden", zegt Adriaanse. „Op film
schermen worden allerlei situaties uit de
voetbalwereld verbeeld, van kleedkamers
tot de catacomben, van het veld tot de tribu
ne."
Lydia Rood, die behalve het script ook
twaalf van de dertien liedteksten schreef:
„Op die manier kun je toch de sfeer van de
voetbalwereld overbrengen. Want je kunt
nu eenmaal niet een hele training op het to
neel verbeelden."
De muziek is gecomponeerd door de Zuid-
Afrikaanse componist Sean Bergin, die in
2000 de VPRO-Boy Edgarprijs won. De
hoofdrol wordt vertolkt door Marlon David
Henry, die laatst nog te zien was in de suc
cesvolle musical 'Aida'. In hoeverre is Ajax
uit Afrika een politiek stuk? „Alles is poli
tiek", vindt Adriaanse. „Je kunt zeggen: het
ligt altijd aan het geld. Doordat het ongelijk
verdeeld is in de wereld moeten mensen met
grote talenten helemaal hier naar toe komen
om het grote geld te verdienen, om hier hun
talent te gelde te maken. Ajax had ook daar
kunnen blijven. Maar dan was hij in een
township een van de miljoenen geweest.
Maar wat gebeurt er met zo iemand als hij
hier naar toe komt? Wat is de invloed van de
omgeving op zo'n jongen? Hoe werkt het
ontbreken van de vertrouwde omgeving op
hem door? Daar gaat Ajax uit Afrika over."
Rood voegt daar aan toe: „Als je een boek,
toneelstuk of film interessant wil maken,
moet je daar geen eenduidige boodschap in
stoppen. Er zijn mensen die vinden dat ik in
mijn boeken van alles te beweren heb. Maar
ik waak ervoor om de wereld te verdelen in
goeien en slechten. Dat is meer de afdeling
Arnold Schwarzenegger. Zo simpel is het
niet. Ik laat liever de nuance zien."
Nico de Boer
Voorstelling: Ajax uit Afrika, door theatergroep
DeNieuiu Amsterdam. Tekst: Lydia Rood. Regie:
Aram Adriaanse. Spel: Nilo Berrocal Vargas.
Felix Burleson, Karim El Guennouni, Marloii
David Henry, Jolanda Spoel, Kim Zoutendijk.
Muziek: Sean Bergin.
Zaterdag 13 dec om 20 uur in de Stadsschouiv-
burg Middelburg; vrijdag 6 februari 2004 in Lan
taren- Venster Rotterdam.
ezelfde Catharina de Grote die haar
krankzinnige echtgenoot tsaar Peter III in 1762
liet vermoorden, schonk haar belangrijkste
minnaar Grigori Orlov het Marmeren Paleis dat nog steeds
aan de oevers van de Neva in St. Petersburg staat en een
kostbaar zilveren servies dat ze in Parijs bestelde. Op de
expositie Liefde uit de Hermitage in de Nieuwe Kerk in
Amsterdam schuilt achter de pracht en praal de harde
werkelijkheid van moorden en overspel in de tsarenfamilie.
De expositie is de laatste uit
de serie grote tentoonstel
lingen waarvoor de Nieuwe
Kerk samenwerkte met de Her
mitage. 'Het Goud van de
Scythen', 'De Rijkdom van
Stroganoffen de expositie over
Catharina zelf gaven de afgelo
pen jaren al een overweldigende
indruk van de rijkdommen van
de tsaren. De schatten bleven na
de moord op de laatste tsaar Ni-
colaas II in 1918 achter in het
voormalige Winterpaleis en
groeiden door latere aanwin
sten en schenkingen aan tot een
museale collectie van rond de
drie miljoen objecten.
Voor deze nieuwe expositie zijn
250 meesterwerken geselec
teerd die thema's als ouderlief
de, liefde tussen man en vrouw,
liefdesgeschiedenissen uit de
mythologie en de bijbel, ritue
len, symbolen, betaalde liefde
en erotiek illustreren. Door het
loslaten van de chronologie van
de kunstgeschiedenis verster
ken voorwerpen uit verschillen
de tijden en culturen naast el
kaar de boodschap van de liefde
als belangrijkste menselijke
emotie. Een moeder met kind uit
het oude Egypte zegt hetzelfde
als het schilderij 'Moeder en
kind' van Maurice Denis uit de
negentiende eeuw; de liefdesgo
din Aphrodite die oprijst tussen
twee schelpen uit de vijfde eeuw
voor Christus combineert in de
ze opzet vanzelfsprekend met
'Amor en Psyche' van Rodin
(1840-1917).
Morgengaben
De sectie liefdesrituelen toont
een Griekse gouden huwelijks
tiara uit de derde eeuw voor
Christus naast zogenoemde
'Morgengaben', juwelen die in
de zestiende eeuw als geschenk
werden overhandigd na de eer
ste huwelijksnacht. Maar daar
hoort ook het zilverkleurige
bruidskleed thuis dat tsaar
Alexander III (1844-1894)
droeg toen hij de slaapkamer
van zij n echtgenote Dagmar van
Denemarken binnentrad.
In de sectie betaalde liefde en
erotiek liggen Romeinse munt
jes met erotische scènes waar
van wordt vermoed dat ze als
betaalmiddel voor bordelen
fungeerden. Daar hangt ook een
Chinees bordeelgordijn uit de
achttiende eeuw met op de voor
zijde een keurige scène en op de
achterkant een afbeelding die
aan duidelijkheid niets te wen
sen overlaat. In onze ogen curi
eus is de etuidoos met fallussen
uit de collectie van Alexander
III, die ze volgens de mode van
Aphrodite in de schelp
Frangois Boucher: Verleiding en verloving
zijn tijd waardeerde als symbo
len van kracht en overwinning.
Behalve een fervent verzame
laar van minnaars was Cathari
na de Grote (1729-1796) ook een
hartstochtelijk verzamelaar
van kunst. Ze stuurde haar af
gezanten door heel Europa op
koopjesjacht en legde het fun
dament onder de immense
verzameling. De legendarische
tsarina speelt op deze laatste
Hermitage-expositie dan ook
opnieuw een prominente rol.
Familieportret
Catharina kocht het ontroeren
de familieportret dat Anthonie
van Dyck (rond 1619) in de jaren
zeventig van de achttiende
eeuw in Brussel schilderde.
Daarbij is waarschijnlijk be
middeld door vorst Golitsyn die
als Haagse gezant tussen 1768
en 1797 ook talloze andere
schilderijen voor de keizerlijke
collectie kocht. Op de tentoon
stelling is ook het bijzondere fa
milieportret van Lorenzo Lotto
uit 1523 te zien dat ze voor de
Hermitage kocht. Behalve een
'gewone' afbeelding van een
man en een vrouw is dit schilde
rij ook een allegorie van echte
lijke trouw en wederzijdse lief
de. Het hondje in de armen van
de dame symboliseert de trouw.
Op tafel ligt een eekhoorn, het
diertje dat volksgeloven eigen
schappen toekent die de man
dient te vermijden: ongebrei
delde hartstocht, wellust en ver
jaging van het wijfje.
De Hermitage bezit negenen
dertig delen van het Parijse ser
vies dat Catharina in 1770 aan
haar geliefde Orlov schonk. Op
de tentoonstelling is alleen de
soepterrine te zien, maar dat
glanzende object is zo groot dat
in één blik duidelijk wordt dat
ze kosten noch moeite spaarde
om haar minnaar te plezieren.
De deksel is versierd met een
sculptuurgroep bestaande uit
twee Amor-figuren met bloe
men en druiven die allegorisch
de lente verbeelden. Ze kocht
voor deze favoriet ook het schil
derij met een liefdessène in een
park van Jean-Baptiste Pater,
gemaakt tussen 1725 en 1735.
Maar ook haar andere minnaars
kwamen niets tekort. Daarvan
getuigt de snuifdoos met mono
grammen van Catharina en
haar favoriet Semjon Zoritsj,
die de tsarina rond 1775 in St.
Petersburg liet vervaardigen
door Jean Jacques Duck.
Wreed heerser
Catharina ging gelijk de man
nen uit het Huis Romanov im
mer zonder gewetensbezwaren
haar eigen gang, waarbij voor
de mannen overigens als excuus
kan gelden dat vorstelijke tel
gen in die dagen alleen gearran
geerde huwelijken sloten. Haar
zoon Paul deed trouw zijn plich
ten in bed en schonk zijn echtge
note Maria Fjodorovna tien
kinderen, onder wie de Anna
Pavlona die later trouwde met
de Nederlandse koning Willem
II. Maar ook hij hield er een min
nares op na. Tsaar geworden in
1796 ontpopte hij zich als een
wreed heerser die een reeks gro
teske wetten uitvaardigde: bui
tenlandse boeken en vrij reizen
werden verboden, het theater
stond onder censuur. De volgen
de moord in de tsarenfamilie
diende zich aan: met medewe
ten van zijn oudste zoon
Alexander werd hij in de nacht
12 maart 1801 om het leven ge
bracht door een groep officie
ren.
Hoe als familie verder te leven
na zo'n vreselijke gebeurtenis?
In haar toelichting bij het dag
boek dat gravin Marie Cornélie
van Wassenaer Obdam in 1824-
1825 bijhield tijdens haar reis
naar het Russische hof, vertelt
Thera Coppens dat ze voor een
rol als diepbedroefde weduwe
koos. Op haar reizen naar de
verschillende residenties van de
tsaren nam ze bijvoorbeeld al
tijd het met bloed bevlekte bed
mee waarop haar man was ver
moord. Bovendien moesten
haar kinderen elk jaar op zijn
sterfdag voor zijn ziel bidden.
De expositie 'Liefde uit de Her
mitage' omvat ook een aantal
werken die geen connectie heb
ben met de turbulente geschie
denis van het Huis Romanov.
Een hoogtepunt is 'Lucie en
haar partner' van Kees van
Dongen uit 1911 dat uit een pri-
vé-collectie in 1939 eerst in het
Staatsmuseum voor Nieuwe
Westerse Kunst in Moskou be
landde en in 1948 naar de Her
mitage verhuisde.
Frangoise Ledeboer
Expositie: Liefde uit de Hermitage -
Nieuwe Kerk Amsterdam; geopend
van 12 december tot en met 18 april,
dagelijks van 10 tot 18 uur en op
donderdagen tot 22 uur.
Op 25 december en 1 januari geslo
ten.
Flumphrey Bogart en Ingrid Bergman in Casablanca.
