Muziek van een andere planeet Zappa weigert om te sterven Bij Wim Kan zijn alleen de namen verouderd 27 Steve Reich veranderde de naoorlogse toonkunst Een vrolijke spiegel van de geschiedenis donderdag 4 december 2003 Steve Reich Na Stockhausen, Mes- siaen, Ligeti en Kagel is Steve Reich aan de beurt. Aan de Amerikaanse compo nist met zijn onafscheidelij ke baseball cap wij dt het Ko ninklijk Conservatorium in samenwerking met het Resi dentie Orkest een omvang rijk project. Hoe wordt hier over een van de scheppers van het minimalisme in de muziek gedacht? Schandalen bij de uitvoering van nieuwe muziek zijn al heel lang schaars. Daarom tref fen we in bijna alle publicaties over Steve Reich een uitgebrei de berichtgeving aan over de première van zijn compositie Four Organs. Musici van het Boston Symphony Orchestra speelden dit stuk in 1973 onder leiding van Michael Tilson Tho mas, die al dertig jaar een van Reichs bekendste pleitbezor gers is. Het werk bestaat uit welgeteld één akkoord, dat gedurende 24 minuten wordt herhaald, in on regelmatige patronen wordt verdeeld en op diverse andere manieren wordt behandeld. Kortom, minimal music. Som mige luisteraars in Carnegie Hall raakten zo geïrriteerd, dat een aantal de voortgang van de uitvoering trachtte te verhinde ren. Er ontstond zoveel lawaai dat de musici hun eigen noten amper konden horen. Steve Reich trok wit weg, maar Tilson Thomas riep hem na afloop tri omfantelijk toe, dat zo'n muzi kaal schandaal sinds de premiè re van Stravinsky's Sacre du printemps 1913niet meer was voorgekomen. De Amerikaanse minimal music had de weg naar het concertpo dium gevonden en zou zich niet meer weg laten drukken. Dertig jaar na de geruchtmakende uit voering in New York is Steve Reich een van de meest gevierde componisten van deze tijd. „Ik heb een enorm respect voor hem", zegt Reinbert de Leeuw, die met het Schönberg Ensem ble een groot aantal van zijn stukken heeft uitgevoerd. „Zijn eerste composities waren een belangrijk statement. Maar ze waren nogal gelimiteerd. Daar kan een componist niet zijn hele leven op teren. Maar hij is niet blijven stilstaan. Ik ben nog steeds heel benieuwd naar wat hij maakt." Nederland maakte kennis met Steve Reich lang voordat hij be roemd was. Rond 1970 gaf hij met zijn ensemble een concert in het Eindhovense Van Abbe Museum. Louis Andriessen kan zich dat bezoek nog herinnei'en: „Ik kende hem toen nog niet. Hij belde me op toen hij hier was en zei dat hij twee namen van Ne derlanders in zijn agenda had staan. Dat waren Misha Men gelberg en ik. We maakten een afspraak. Een van de eerste din gen die hij zei was: met mij n mu ziek hoor ik eigenlijk niet in het muziekleven thuis, wat ik maak sluit meer aan bij de beeldende kunst. Ik had toen al Terry Riley ontmoet. Ik begreep wel onge veer wat hij bedoelde." Gazelle Al spoedig na zijn eerste bezoek aan Amsterdam keerde Steve Reich terug om met zijn ensem ble in het Holland Festival op te treden. Dat was in 1972. En een paar jaar later dirigeerde Rein bert de Leeuw het Nederlands Blazers Ensemble in een stuk van Reich, dat deze geschreven had in opdracht van het Holland Festival. Reinbert de Leeuw: „Ik kan me herinneren dat hij zei dat dit het eerste stuk was dat hij niet voor zijn eigen ensemble had gecom poneerd." Ensembles van uiteenlopende samenstelling, daarvoor schrijft Reich hoofdzakelijk. Voor het symfonieorkest voelt hij weinig. Aan Reich is al die klankpracht niet besteed. Tien tallen violisten die dezelfde no ten spelen?Past niet bij zijn mu ziek. „Als je een gazelle nodig hebt gebruik je geen olifant." Hij componeert liever voor groepen als het Nederlandse Schönberg Ensemble, het Fran se Ensemble Intercontemporain en het Duitse Ensemble Mo dern. Soms is hij daarbij nog zelf actief op de toetsen. Toen hij veertien was ruilde hij de piano in voor het slagwerk. Hij werd jazzdrummer en stu deerde tegelijkertijd filosofie. Later ging hij naar Amerika's beroemdste conservatorium, de Juilliard School in New York, waar hij zich bekwaamde in de Centraal-Europese, modernis tische wijze van componeren. Als het aantrekkelijk klonk, dan was het in hun ogen verkeerd, zou Steve Reich later over zijn docenten en medestudenten in New York zeggen. Hij wierp de hele seriële ballast - zo zag hij het tenminste - overboord en begon zijn eigen muziek te schrijven, die helder en eenvou dig diende te zijn. „Het klonk als muziek van een andere planeet", aldus compo nist Michael Nyman. „Het was waarschijnlijk de belangrijkste muzikale ervaring die ik gehad heb." De choreografe Lucinda Childs, die met Philip Glass en regisseur Robert Wilson in 1976 voor het geruchtmakende Ein stein oji the Beach zorgde, zegt over de muziek van het vroege minimalisme: „Het is als met mist, waarbij je soms ver voor je uit kunt kijken, soms plotseling niets ziet. Het is een emotionele ervaring te merken dat je je op diverse plaatsen terugvindt, zonder te weten hoe je er geko men bent." Maar zo dacht niet iedereen er over, ook niet Reichs onlangs overleden ex-leraar Berio. Hij sprak over 'een heel naïef expe riment, het muzikale equivalent van Grandma Moses.En de ou de Amerikaanse componist El liott Carter ging zelfs zo ver de herhalingstechniek van de mi nimalisten te vergelijken met die van de methodes bij het ad verteren. „Het heeft gevaarlijke aspecten. Minimalisten zijn zich niet bewust van de grotere dimensies van het leven." De muziek van Steve Reich en Philip Glass is een ware cult ge worden, 'From hippie to yup pie', zoals iemand het eens om schreef. Luisteraars kunnen er makkelijk bij wegdromen. „Trance? Dat aspect is aan mij niet zo besteed", zegt Reinbert de Leeuw. „Maar als iemand zo wil luisteren, ik heb er niets op tegen." Hij herinnert zich nog als de dag van gisteren zijn fas cinatie voor Piano Phase, een van Reichs eerste stukken. „Dat was in de jaren zeventig. Maar ten Bon en ik zijn er waanzinnig lang mee bezig geweest. Het lijkt zo simpel, steeds dezelfde noten, telkens een beetje ver schuivend. Maar het is ontzet foto Jacques Zorgman/GPD tend moeilijk om het op twee piano's precies te spelen." Steve Reich houdt niet van de term 'minimal music'. Hij spreekt liever van 'repetitive music' of 'gradual process mu sic'. Hij voegde in de jaren tach tig en negentig geleidelijk meer elementen aan de simpele uit gangspunten - herhalingen, ca nons etc- van zi j n begintij d toe. Stukken als Desert Music en Te- hillim zijn complexer en kleur rijker, hebben meer de pretentie van 'concertmuziek'. Later kwamen de met video gecombi neerde grote werken, The Cave en Three Tales, tot stand in sa menwerking met zijn vrouw Beryl Korot. Het zijn theatrale composities met documentaire elementen, verbonden met hu manitaire en ecologische pro blemen. Reinbert de Leeuw, die veel partituren van deze compo nist gedirigeerd heeft, vindt die ontwikkeling logisch, passend bij deze tijd. „Maar ik ben nog lang niet uitgekeken op de vroe ge stukken. Naar Drumming kan ik nog steeds lang luiste ren." Reich-bewonderaar door dik en dun is ook Wim Vos, docent slag werk aan het Koninklijk Con servatorium en artistiek coördi nator van het Residentie Orkest, die het Haagse festival mede heeft samengesteld. „Steve Reich heeft voor een belangrijk deel de muziek in mijn leven be paald. Dat komt uiteraard om dat het slagwerk bij hem vooral in het begin de hoofdrol speelde. Rond 1980 heb ik meegespeeld in zijn groep toen die Music for Large Ensemble uitvoerde. Toen hoorde ik ook Music for Eighteen Musiciens. Geweldig vond ik dat. En één van zijn slagwerkers, Bob Becker, werd later mijn leraar." „Voor mij is Drumming een hoogtepunt. Met één maat een stuk van een uur schrijven. Dat is durf." Aad van derVen Steve Reich in Den Haag: concerten, dansvoorstellingen, films, work shops, lezingen en discussies t/m 14 december, Koninklijk Conservato rium, Philipszaal en andere Haagse locaties. Ook concerten in Leiden, Amster dam, Utrecht, Maastricht en Den Bosch. Informatie: www.steve- reich-in-the-hague.nl Het is vandaag tien jaar gele den dat Frank Zappa 'aan zijn allerlaatste tournee' begon. Maar de Amerikaanse compo nist, bandleider en gitarist leeft voort: op internet, op nieuwe cd's en dvd's en in live-uitvoe ringen door gerenommeerde ge zelschappen. Toen Zappa op 4 december 1993 op 52-jarige leeftijd aan kanker overleed, liet hij een imposant oeuvre na. De officiële discogra fie telt ruim zeventig titelsva a k dubbel-cd's. Maar fans hadden hun hoop vooral gericht op dat wat nog zou komen: in de kel ders van het huis van Zappa, in de heuvels bij Hollywood, lagen duizenden meters geluidsband. Zappa nam elk concert en repe titie op en veel van deze opna men doken na verloop van tijd op cd op, behandeld volgens de theorie van de 'conceptual con tinuity', waarbij oude ideeën en uitvoeringen nog eens geheel anders werden benaderd. Wat er de afgelopen tien jaar naar buiten is gebracht, mag kwantitatief volgens sommigen teleui-stellend zijn, kwalitatief was het uitstekend. Van opna men die Zappa zelf nog had ge produceerd Civilization Phase III en Lather) en compilaties van obscure opnamen The Lost Episodes and Mystery Disc) tot uitstekende overzichten als Strictly Genteel (een inleiding in het modern- klassieke werk) en het hilarische Have I offen ded someoneeen overzicht van de meest beledigende songs van Zappa. Er waren verschillende tribute- cd's, met als uitschieters die van The Muffin Men, onder aanvoe ring van ex-Mother of Invention Jimmy Carl Black en die van The Persuasions, een a-capella- groep die bij Zappa begin jaren zestig een plaat uitbrachten, in een tijd dat zwarte muzikanten moeilijk onder dak kwamen. Sommige stukken zullen niet snel meer te horen zijn. Volgens echtgenote Gail heeft Zappa bij zijn leven verboden dat de klas siekers Wateivnelon in Easter Hay, Zoot Allures en Black Napkins door iemand mogen worden gespeeld, met uitzonde ring van zoon Dweezil Zappa. Op internet is Zappa springle vend. De naam Zappa bij zoek machine Google levert 552.000 verwijzingen op. Er zijn specia le startpagina's (zappa.start4all .com en zappa.pagina.nl) die liefhebbers overzichten van ve le tientallen Zappa-sites aan bieden. De officiële Zappa-site, streng beheerd door de erven Zappa (zappa.com) is verzorgd en ge likt. De Zappa-firma 'Intercon tinental absurdities' heeft er de DVD van Baby Snakes in de aanbieding, een film over men sen 'die dingen doen die niet normaal zijn'. Wat Zappa ongetwijfeld plezier zou hebben gedaan, is de toege nomen waardering voor zijn modern-klassieke werk. Tij dens zijn leven lag Zappa voort durend overhoop met orkesten die zijn werk wilden uitvoeren. In Nederland werd Zappa in 1980 woedend op het Residentie Orkest ('een graaiende bende monteurs') toen die een gedeelte van de royalties opeisten, en schrapte de uitvoering. Deze traditie zet zich voort in een ruzie over de opnamen van 200 Motels tijdens het Holland Festival in 2000. Het was de eer ste keer dat deze 'opera' live werd uitgevoerd. Maar op de Zappa-site laat Gail Zappa we ten dat zij nu overhoop ligt met 'dat duivelse radio-station van de NPS', die haar de opnamen zelfs niet wil laten horen. Maar ondanks dit soort zaken is het werk van Zappa de afgelo pen jaren aan een gestage op mars bezig. Gex'enommeerde gezelschappen als het Ensemble Modern (met wie Zappa nog The Yellow Shark maakte), het Me- ï'idian Arts Ensemble, het Om nibus Wind Ensemble, het Ensemble Ambrosius, het En semble Orchestral Contempo rain en het Asko Ensemble, spelen werken van Zappa en brengen het op cd uit. Het Asko Ensemble speelt van daag in Paradiso, Amsterdam en zaterdag 6 december in het Muziekcentrum Enschede wer ken als G-Spot Tornado, Get Whitey en Outrage at Valdez. Ook daarmee wordt in ieder ge val een veel door Zappa ge bruikt citaat bewaarheid: de moderne componist weigert he den ten dage te sterven. Jos Straathof Frank Zappa ^en oudejaarsavond zonder conference -ivan een gerenommeerd Nederlands ca- aretier is bijna ondenkbaar. En toch is de pisch Nederlandse traditie om op 31 de- mber via de televisie het afgelopen jaar g even luchtig door te nemen, nog jong. Wim Kan als bereden politie tijdens zijn oude jaarsconference 1982 foto ANP delijk in 1973 toch op televisie kwam sloeg dat in als een bom. Kan haalde meteen de hoogste kijkcijfers die ooit in Nedeland zijn gemeten. Eind j aren zestig liet hij voor het eerst de ca mera's toe. Maar de voorstelling die hij in Leiden liet opnemen is nooit te zien geweest. Nu is op dvd te zien hoe een jonge Jenny Are- an en Frits Lambrechts met hem meespeel den in een verhaal over het werk van een badman waarin hij zelf een onnavolgbare conference hield over een dan nog pril feno meen op de radio: het Sterspotje. Wel laat hij zich kort daarna op televisie zien als hij in Vara's actualiteitenrubriek 'Achter het nieuws' bezwaar komt maken tegen het bezoek van keizer Hirohito van Japan, dezelfde in wiens naam hij tijdens de oorlog als krijgsgevangene in Birma onder de meest onterende omstandigheden met duizenden lotgenoten aan een spoorweg heeft moeten werken. Kan keerde terug, maar duizenden kwamen daar om. Met na me de manier waarop de leden van het koninklijk huis hun 'collega' Hirohito ont vangen doet hem en zijn mede-ex-krijgsge vangenen pijn. Er leven haast geen mensen meer heet het liedj e dat hij daarover zingt in het theater. Huiskamertheater In 1973 laat hij een voorstelling opnemen in Apeldoorn. Maar ook die beelden zouden de huiskamer nooit via de televisie bereiken. Datzelfde jaar treedt het legendarisch ge worden kabinet Den Uyl aan en ook breekt de oliecrisis uit. Nederland staat tijdens de Yom Kippoer oorlog achter Israël, zodat Kan grapt: „En daar staan we nou." Want de Arabische landen, leveranciers van olie, straffen Nederland met een olieboycot. Het repertoire wordt Kan dat jaar als het ware thuisbezorgd, zoals blijkt op Oudejaars avond. Die avond durft hij het eindelijk aan zijn conference op televisie te laten uitzenden. Het wordt en ware triomf die op de tweede dvd is terug te vinden met als hoogtepunt zijn imitatie van Joop den Uyl: „Twee din gen goed begrijpen.Jong en oud Nederland ziet dat in de regie van Nico Knapper een wat oudere heer met een jolige blik, af en toe begeleid door de ook al niet piepjonge Ru van Veen, zittend, hangend op een stoeltje moderne televisiegeschiedenis schrijven. De magie van het theater, teruggebracht tot de opperste eenvoud, blijkt voor de camera een immens effect te hebben. Het lijkt niet meer of Kan even thuis op visite is, hij is op visite. Het levert een hoogst intieme, indrin gende vorm van huiskamertheater op. Aan het spel met de taal, zijn stem en zijn gelaat valt niet te ontkomen. In zijn grappen spaart Kan niemand. En zelf zegt hij met een knipoog dat hij zeker weet dat er politici naar de televisie zitten te kijken in de hoop dat ze ook even wox-den genoemd. Natuur lijk, want wie niet door Kan wordt genoemd telt politiek totaal niet mee. Logisch dat premier Balkenende vraagt om moeilijkheden als hij pleit voor een wat mil dere satire. Wat zou hij hebben gevonden toen Wim Kan over Beatrix zei: „Ze heeft diezelfde blik in haar ogen als haar moeder: interessant werk, maar waar dient het ei genlijk toe?" Zo'n grap kon in de jaren tach tig. In een van zijn latere conferences spreekt hij wat dat aangaat ook al weer behartens- waardige woorden: „Ik heb als cabaretier ook hele moeilijke jaren gehad. Ik heb eens een minister president meegemaakt die de ene juiste beslissing nam na de ander. Dat heeft gelxikkig niet zo lang geduurd." De derde dvd laat de oudejaarsavondoptre dens zien van 1979, 1381 en 1982. Premier Van Agt speelt daar in een grote rol. „Geen premier met wie ik het zo oneens ben.Maar Kan geniet van de manier waarop hij het presteert om tijdens de fox-matie van een nieuw kabinet allerlei 'overbodigs' te gaan doen zoals een dagje op bezoek bij de Tour de France en ergens een startschot lossen, dat 'ieder ander had kunnen doen.De dex-de dvd eindigt me de laatste conference van Kan in 1982. Juist die had niet moeten wor den uitgezonden. Zijn vrouw Corxy Vonk was ernstig ziek geweest en Wim had haar uitputtend verzorgd. Hij trad op maar het repertoire was daarom minimaal en niet op- gebouwd in een maandenlange tournee. Maar met de aardigste fragmenten uit die show krijgt de dvd toch een mooi slot. Wim Kan overleed op 8 september 1983. De dvd's met beelden die lang geleden al eens op video zijn ixitgebracht, vormen nu een mooie herinnering en zijn een monument voor een grootmeester van de conference. De grappen van toen over de situaties en mensen van tijd, zijn natuurlijk gedateerd. Maar ze vormen wel de spiegel van ruim tien jaar Nedei'landse geschiedenis. Een vrolijk geschiedenisboek, desgewenst. En wie goed luistert hoeft in wezen slechts hier en daar een naam te veranderen om zich te realise ren dat er sinds de dood van Kan in de aard van de Nederlanders en zeker in de Neder landse politiek, maar weinig is veranderd. Hans Visser 'Wim Kan Kompleet, hoogtepunten uit het tv- werk van Wim Kan'. Ingeleid door Paul van Vliet. 3 dvd's, Universal.

Krantenbank Zeeland

Provinciale Zeeuwse Courant | 2003 | | pagina 27