Muziek van een
andere planeet
Zappa weigert
om te sterven
Bij Wim Kan zijn alleen de namen verouderd
27
Steve Reich
veranderde
de naoorlogse
toonkunst
Een vrolijke spiegel
van de geschiedenis
donderdag 4 december 2003
Steve Reich
Na Stockhausen, Mes-
siaen, Ligeti en Kagel
is Steve Reich aan de beurt.
Aan de Amerikaanse compo
nist met zijn onafscheidelij
ke baseball cap wij dt het Ko
ninklijk Conservatorium in
samenwerking met het Resi
dentie Orkest een omvang
rijk project. Hoe wordt hier
over een van de scheppers
van het minimalisme in de
muziek gedacht?
Schandalen bij de uitvoering
van nieuwe muziek zijn al
heel lang schaars. Daarom tref
fen we in bijna alle publicaties
over Steve Reich een uitgebrei
de berichtgeving aan over de
première van zijn compositie
Four Organs. Musici van het
Boston Symphony Orchestra
speelden dit stuk in 1973 onder
leiding van Michael Tilson Tho
mas, die al dertig jaar een van
Reichs bekendste pleitbezor
gers is.
Het werk bestaat uit welgeteld
één akkoord, dat gedurende 24
minuten wordt herhaald, in on
regelmatige patronen wordt
verdeeld en op diverse andere
manieren wordt behandeld.
Kortom, minimal music. Som
mige luisteraars in Carnegie
Hall raakten zo geïrriteerd, dat
een aantal de voortgang van de
uitvoering trachtte te verhinde
ren. Er ontstond zoveel lawaai
dat de musici hun eigen noten
amper konden horen. Steve
Reich trok wit weg, maar Tilson
Thomas riep hem na afloop tri
omfantelijk toe, dat zo'n muzi
kaal schandaal sinds de premiè
re van Stravinsky's Sacre du
printemps 1913niet meer was
voorgekomen.
De Amerikaanse minimal music
had de weg naar het concertpo
dium gevonden en zou zich niet
meer weg laten drukken. Dertig
jaar na de geruchtmakende uit
voering in New York is Steve
Reich een van de meest gevierde
componisten van deze tijd. „Ik
heb een enorm respect voor
hem", zegt Reinbert de Leeuw,
die met het Schönberg Ensem
ble een groot aantal van zijn
stukken heeft uitgevoerd. „Zijn
eerste composities waren een
belangrijk statement. Maar ze
waren nogal gelimiteerd. Daar
kan een componist niet zijn hele
leven op teren. Maar hij is niet
blijven stilstaan. Ik ben nog
steeds heel benieuwd naar wat
hij maakt."
Nederland maakte kennis met
Steve Reich lang voordat hij be
roemd was. Rond 1970 gaf hij
met zijn ensemble een concert
in het Eindhovense Van Abbe
Museum. Louis Andriessen kan
zich dat bezoek nog herinnei'en:
„Ik kende hem toen nog niet. Hij
belde me op toen hij hier was en
zei dat hij twee namen van Ne
derlanders in zijn agenda had
staan. Dat waren Misha Men
gelberg en ik. We maakten een
afspraak. Een van de eerste din
gen die hij zei was: met mij n mu
ziek hoor ik eigenlijk niet in het
muziekleven thuis, wat ik maak
sluit meer aan bij de beeldende
kunst. Ik had toen al Terry Riley
ontmoet. Ik begreep wel onge
veer wat hij bedoelde."
Gazelle
Al spoedig na zijn eerste bezoek
aan Amsterdam keerde Steve
Reich terug om met zijn ensem
ble in het Holland Festival op te
treden. Dat was in 1972. En een
paar jaar later dirigeerde Rein
bert de Leeuw het Nederlands
Blazers Ensemble in een stuk
van Reich, dat deze geschreven
had in opdracht van het Holland
Festival.
Reinbert de Leeuw: „Ik kan me
herinneren dat hij zei dat dit het
eerste stuk was dat hij niet voor
zijn eigen ensemble had gecom
poneerd."
Ensembles van uiteenlopende
samenstelling, daarvoor
schrijft Reich hoofdzakelijk.
Voor het symfonieorkest voelt
hij weinig. Aan Reich is al die
klankpracht niet besteed. Tien
tallen violisten die dezelfde no
ten spelen?Past niet bij zijn mu
ziek. „Als je een gazelle nodig
hebt gebruik je geen olifant."
Hij componeert liever voor
groepen als het Nederlandse
Schönberg Ensemble, het Fran
se Ensemble Intercontemporain
en het Duitse Ensemble Mo
dern. Soms is hij daarbij nog zelf
actief op de toetsen.
Toen hij veertien was ruilde hij
de piano in voor het slagwerk.
Hij werd jazzdrummer en stu
deerde tegelijkertijd filosofie.
Later ging hij naar Amerika's
beroemdste conservatorium, de
Juilliard School in New York,
waar hij zich bekwaamde in de
Centraal-Europese, modernis
tische wijze van componeren.
Als het aantrekkelijk klonk, dan
was het in hun ogen verkeerd,
zou Steve Reich later over zijn
docenten en medestudenten in
New York zeggen. Hij wierp de
hele seriële ballast - zo zag hij
het tenminste - overboord en
begon zijn eigen muziek te
schrijven, die helder en eenvou
dig diende te zijn.
„Het klonk als muziek van een
andere planeet", aldus compo
nist Michael Nyman. „Het was
waarschijnlijk de belangrijkste
muzikale ervaring die ik gehad
heb." De choreografe Lucinda
Childs, die met Philip Glass en
regisseur Robert Wilson in 1976
voor het geruchtmakende Ein
stein oji the Beach zorgde, zegt
over de muziek van het vroege
minimalisme: „Het is als met
mist, waarbij je soms ver voor je
uit kunt kijken, soms plotseling
niets ziet. Het is een emotionele
ervaring te merken dat je je op
diverse plaatsen terugvindt,
zonder te weten hoe je er geko
men bent."
Maar zo dacht niet iedereen er
over, ook niet Reichs onlangs
overleden ex-leraar Berio. Hij
sprak over 'een heel naïef expe
riment, het muzikale equivalent
van Grandma Moses.En de ou
de Amerikaanse componist El
liott Carter ging zelfs zo ver de
herhalingstechniek van de mi
nimalisten te vergelijken met
die van de methodes bij het ad
verteren. „Het heeft gevaarlijke
aspecten. Minimalisten zijn
zich niet bewust van de grotere
dimensies van het leven."
De muziek van Steve Reich en
Philip Glass is een ware cult ge
worden, 'From hippie to yup
pie', zoals iemand het eens om
schreef. Luisteraars kunnen er
makkelijk bij wegdromen.
„Trance? Dat aspect is aan mij
niet zo besteed", zegt Reinbert
de Leeuw. „Maar als iemand zo
wil luisteren, ik heb er niets op
tegen." Hij herinnert zich nog
als de dag van gisteren zijn fas
cinatie voor Piano Phase, een
van Reichs eerste stukken. „Dat
was in de jaren zeventig. Maar
ten Bon en ik zijn er waanzinnig
lang mee bezig geweest. Het
lijkt zo simpel, steeds dezelfde
noten, telkens een beetje ver
schuivend. Maar het is ontzet
foto Jacques Zorgman/GPD
tend moeilijk om het op twee
piano's precies te spelen."
Steve Reich houdt niet van de
term 'minimal music'. Hij
spreekt liever van 'repetitive
music' of 'gradual process mu
sic'. Hij voegde in de jaren tach
tig en negentig geleidelijk meer
elementen aan de simpele uit
gangspunten - herhalingen, ca
nons etc- van zi j n begintij d toe.
Stukken als Desert Music en Te-
hillim zijn complexer en kleur
rijker, hebben meer de pretentie
van 'concertmuziek'. Later
kwamen de met video gecombi
neerde grote werken, The Cave
en Three Tales, tot stand in sa
menwerking met zijn vrouw
Beryl Korot. Het zijn theatrale
composities met documentaire
elementen, verbonden met hu
manitaire en ecologische pro
blemen. Reinbert de Leeuw, die
veel partituren van deze compo
nist gedirigeerd heeft, vindt die
ontwikkeling logisch, passend
bij deze tijd. „Maar ik ben nog
lang niet uitgekeken op de vroe
ge stukken. Naar Drumming
kan ik nog steeds lang luiste
ren."
Reich-bewonderaar door dik en
dun is ook Wim Vos, docent slag
werk aan het Koninklijk Con
servatorium en artistiek coördi
nator van het Residentie Orkest,
die het Haagse festival mede
heeft samengesteld. „Steve
Reich heeft voor een belangrijk
deel de muziek in mijn leven be
paald. Dat komt uiteraard om
dat het slagwerk bij hem vooral
in het begin de hoofdrol speelde.
Rond 1980 heb ik meegespeeld
in zijn groep toen die Music for
Large Ensemble uitvoerde.
Toen hoorde ik ook Music for
Eighteen Musiciens. Geweldig
vond ik dat. En één van zijn
slagwerkers, Bob Becker, werd
later mijn leraar."
„Voor mij is Drumming een
hoogtepunt. Met één maat een
stuk van een uur schrijven. Dat
is durf."
Aad van derVen
Steve Reich in Den Haag: concerten,
dansvoorstellingen, films, work
shops, lezingen en discussies t/m 14
december, Koninklijk Conservato
rium, Philipszaal en andere Haagse
locaties.
Ook concerten in Leiden, Amster
dam, Utrecht, Maastricht en Den
Bosch. Informatie: www.steve-
reich-in-the-hague.nl
Het is vandaag tien jaar gele
den dat Frank Zappa 'aan
zijn allerlaatste tournee' begon.
Maar de Amerikaanse compo
nist, bandleider en gitarist leeft
voort: op internet, op nieuwe
cd's en dvd's en in live-uitvoe
ringen door gerenommeerde ge
zelschappen.
Toen Zappa op 4 december 1993
op 52-jarige leeftijd aan kanker
overleed, liet hij een imposant
oeuvre na. De officiële discogra
fie telt ruim zeventig titelsva a k
dubbel-cd's. Maar fans hadden
hun hoop vooral gericht op dat
wat nog zou komen: in de kel
ders van het huis van Zappa, in
de heuvels bij Hollywood, lagen
duizenden meters geluidsband.
Zappa nam elk concert en repe
titie op en veel van deze opna
men doken na verloop van tijd
op cd op, behandeld volgens de
theorie van de 'conceptual con
tinuity', waarbij oude ideeën en
uitvoeringen nog eens geheel
anders werden benaderd.
Wat er de afgelopen tien jaar
naar buiten is gebracht, mag
kwantitatief volgens sommigen
teleui-stellend zijn, kwalitatief
was het uitstekend. Van opna
men die Zappa zelf nog had ge
produceerd Civilization Phase
III en Lather) en compilaties
van obscure opnamen The Lost
Episodes and Mystery Disc) tot
uitstekende overzichten als
Strictly Genteel (een inleiding
in het modern- klassieke werk)
en het hilarische Have I offen
ded someoneeen overzicht
van de meest beledigende songs
van Zappa.
Er waren verschillende tribute-
cd's, met als uitschieters die van
The Muffin Men, onder aanvoe
ring van ex-Mother of Invention
Jimmy Carl Black en die van
The Persuasions, een a-capella-
groep die bij Zappa begin jaren
zestig een plaat uitbrachten, in
een tijd dat zwarte muzikanten
moeilijk onder dak kwamen.
Sommige stukken zullen niet
snel meer te horen zijn. Volgens
echtgenote Gail heeft Zappa bij
zijn leven verboden dat de klas
siekers Wateivnelon in Easter
Hay, Zoot Allures en Black
Napkins door iemand mogen
worden gespeeld, met uitzonde
ring van zoon Dweezil Zappa.
Op internet is Zappa springle
vend. De naam Zappa bij zoek
machine Google levert 552.000
verwijzingen op. Er zijn specia
le startpagina's (zappa.start4all
.com en zappa.pagina.nl) die
liefhebbers overzichten van ve
le tientallen Zappa-sites aan
bieden.
De officiële Zappa-site, streng
beheerd door de erven Zappa
(zappa.com) is verzorgd en ge
likt. De Zappa-firma 'Intercon
tinental absurdities' heeft er de
DVD van Baby Snakes in de
aanbieding, een film over men
sen 'die dingen doen die niet
normaal zijn'.
Wat Zappa ongetwijfeld plezier
zou hebben gedaan, is de toege
nomen waardering voor zijn
modern-klassieke werk. Tij
dens zijn leven lag Zappa voort
durend overhoop met orkesten
die zijn werk wilden uitvoeren.
In Nederland werd Zappa in
1980 woedend op het Residentie
Orkest ('een graaiende bende
monteurs') toen die een gedeelte
van de royalties opeisten, en
schrapte de uitvoering.
Deze traditie zet zich voort in
een ruzie over de opnamen van
200 Motels tijdens het Holland
Festival in 2000. Het was de eer
ste keer dat deze 'opera' live
werd uitgevoerd. Maar op de
Zappa-site laat Gail Zappa we
ten dat zij nu overhoop ligt met
'dat duivelse radio-station van
de NPS', die haar de opnamen
zelfs niet wil laten horen.
Maar ondanks dit soort zaken is
het werk van Zappa de afgelo
pen jaren aan een gestage op
mars bezig. Gex'enommeerde
gezelschappen als het Ensemble
Modern (met wie Zappa nog The
Yellow Shark maakte), het Me-
ï'idian Arts Ensemble, het Om
nibus Wind Ensemble, het
Ensemble Ambrosius, het En
semble Orchestral Contempo
rain en het Asko Ensemble,
spelen werken van Zappa en
brengen het op cd uit.
Het Asko Ensemble speelt van
daag in Paradiso, Amsterdam
en zaterdag 6 december in het
Muziekcentrum Enschede wer
ken als G-Spot Tornado, Get
Whitey en Outrage at Valdez.
Ook daarmee wordt in ieder ge
val een veel door Zappa ge
bruikt citaat bewaarheid: de
moderne componist weigert he
den ten dage te sterven.
Jos Straathof
Frank Zappa
^en oudejaarsavond zonder conference
-ivan een gerenommeerd Nederlands ca-
aretier is bijna ondenkbaar. En toch is de
pisch Nederlandse traditie om op 31 de-
mber via de televisie het afgelopen jaar
g even luchtig door te nemen, nog jong.
Wim Kan als bereden politie tijdens zijn oude
jaarsconference 1982 foto ANP
delijk in 1973 toch op televisie kwam sloeg
dat in als een bom. Kan haalde meteen de
hoogste kijkcijfers die ooit in Nedeland zijn
gemeten.
Eind j aren zestig liet hij voor het eerst de ca
mera's toe. Maar de voorstelling die hij in
Leiden liet opnemen is nooit te zien geweest.
Nu is op dvd te zien hoe een jonge Jenny Are-
an en Frits Lambrechts met hem meespeel
den in een verhaal over het werk van een
badman waarin hij zelf een onnavolgbare
conference hield over een dan nog pril feno
meen op de radio: het Sterspotje.
Wel laat hij zich kort daarna op televisie
zien als hij in Vara's actualiteitenrubriek
'Achter het nieuws' bezwaar komt maken
tegen het bezoek van keizer Hirohito van
Japan, dezelfde in wiens naam hij tijdens de
oorlog als krijgsgevangene in Birma onder
de meest onterende omstandigheden met
duizenden lotgenoten aan een spoorweg
heeft moeten werken. Kan keerde terug,
maar duizenden kwamen daar om. Met na
me de manier waarop de leden van het
koninklijk huis hun 'collega' Hirohito ont
vangen doet hem en zijn mede-ex-krijgsge
vangenen pijn. Er leven haast geen mensen
meer heet het liedj e dat hij daarover zingt in
het theater.
Huiskamertheater
In 1973 laat hij een voorstelling opnemen in
Apeldoorn. Maar ook die beelden zouden de
huiskamer nooit via de televisie bereiken.
Datzelfde jaar treedt het legendarisch ge
worden kabinet Den Uyl aan en ook breekt
de oliecrisis uit. Nederland staat tijdens de
Yom Kippoer oorlog achter Israël, zodat
Kan grapt: „En daar staan we nou." Want de
Arabische landen, leveranciers van olie,
straffen Nederland met een olieboycot. Het
repertoire wordt Kan dat jaar als het ware
thuisbezorgd, zoals blijkt op Oudejaars
avond.
Die avond durft hij het eindelijk aan zijn
conference op televisie te laten uitzenden.
Het wordt en ware triomf die op de tweede
dvd is terug te vinden met als hoogtepunt
zijn imitatie van Joop den Uyl: „Twee din
gen goed begrijpen.Jong en oud Nederland
ziet dat in de regie van Nico Knapper een
wat oudere heer met een jolige blik, af en toe
begeleid door de ook al niet piepjonge Ru
van Veen, zittend, hangend op een stoeltje
moderne televisiegeschiedenis schrijven.
De magie van het theater, teruggebracht tot
de opperste eenvoud, blijkt voor de camera
een immens effect te hebben. Het lijkt niet
meer of Kan even thuis op visite is, hij is op
visite. Het levert een hoogst intieme, indrin
gende vorm van huiskamertheater op. Aan
het spel met de taal, zijn stem en zijn gelaat
valt niet te ontkomen. In zijn grappen
spaart Kan niemand. En zelf zegt hij met
een knipoog dat hij zeker weet dat er politici
naar de televisie zitten te kijken in de hoop
dat ze ook even wox-den genoemd. Natuur
lijk, want wie niet door Kan wordt genoemd
telt politiek totaal niet mee.
Logisch dat premier Balkenende vraagt om
moeilijkheden als hij pleit voor een wat mil
dere satire. Wat zou hij hebben gevonden
toen Wim Kan over Beatrix zei: „Ze heeft
diezelfde blik in haar ogen als haar moeder:
interessant werk, maar waar dient het ei
genlijk toe?" Zo'n grap kon in de jaren tach
tig.
In een van zijn latere conferences spreekt hij
wat dat aangaat ook al weer behartens-
waardige woorden: „Ik heb als cabaretier
ook hele moeilijke jaren gehad. Ik heb eens
een minister president meegemaakt die de
ene juiste beslissing nam na de ander. Dat
heeft gelxikkig niet zo lang geduurd."
De derde dvd laat de oudejaarsavondoptre
dens zien van 1979, 1381 en 1982. Premier
Van Agt speelt daar in een grote rol. „Geen
premier met wie ik het zo oneens ben.Maar
Kan geniet van de manier waarop hij het
presteert om tijdens de fox-matie van een
nieuw kabinet allerlei 'overbodigs' te gaan
doen zoals een dagje op bezoek bij de Tour
de France en ergens een startschot lossen,
dat 'ieder ander had kunnen doen.De dex-de
dvd eindigt me de laatste conference van
Kan in 1982. Juist die had niet moeten wor
den uitgezonden. Zijn vrouw Corxy Vonk
was ernstig ziek geweest en Wim had haar
uitputtend verzorgd. Hij trad op maar het
repertoire was daarom minimaal en niet op-
gebouwd in een maandenlange tournee.
Maar met de aardigste fragmenten uit die
show krijgt de dvd toch een mooi slot.
Wim Kan overleed op 8 september 1983. De
dvd's met beelden die lang geleden al eens
op video zijn ixitgebracht, vormen nu een
mooie herinnering en zijn een monument
voor een grootmeester van de conference.
De grappen van toen over de situaties en
mensen van tijd, zijn natuurlijk gedateerd.
Maar ze vormen wel de spiegel van ruim tien
jaar Nedei'landse geschiedenis. Een vrolijk
geschiedenisboek, desgewenst. En wie goed
luistert hoeft in wezen slechts hier en daar
een naam te veranderen om zich te realise
ren dat er sinds de dood van Kan in de aard
van de Nederlanders en zeker in de Neder
landse politiek, maar weinig is veranderd.
Hans Visser
'Wim Kan Kompleet, hoogtepunten uit het tv-
werk van Wim Kan'. Ingeleid door Paul van Vliet.
3 dvd's, Universal.