Graven in de poepdoos van keizer Hadrianus
De Kuip:
echt gras
De Arena:
echt voetbal
zaterdag 29 november 2003
Dooie boel
Beleving
Privacy
In Italië doen ze het al jaren: Tifo (tifare=steunen). Ware supporters
kunst van vlaggen, spandoeken en choreografieën, bedoeld om de
club te inspireren én de tegenstander te sarren. In Milaan voeren rivali
serende supporters met simpele velletjes papier al j aren een verbluffen
de, artistieke strijd op de tribune. Komen de supporters van AC Milan
op de proppen met een afbeelding van de duivel, het symbool van de Mi-
lanfans, dan slaan de aanhangers van Inter terug met het kruis van
Christus. Ook in Nederland heerst een bescheiden Tif o-koorts. De Tifo-
si van Feyenoord deden reeds van zich spreken, maar de Ajacieden rea
geerden gevat. Morgen Ajax-Feyenoord: wie wint met voetbalkunst?
De Tifosi doen van zich spreken
foto Robert Vos/ANP
foto GPD
Het begon in Rotterdam, niet in
Amsterdam - laat dat duidelijk
zijn. Het was in de late jaren negentig
dat in de Kuip de eerste Nederlandse
Tifosi zich roerden. Voor het eerst na
de laatste vlaggenmode uit de jaren
zeventig, veranderden tribunes in een
vlaggenzee. Het doel was bereikt.
Eén. De sfeer kreeg Italiaanse trekjes.
Twee. De tegenstander was afgebluft.
In de volgende jaren bracht het zoge
noemde Tifo-team van het Legioen,
de officiële supportersvereniging van
Feyenoord, meer en grotere suppor-
tersvlaggen de Kuip in. Later werden
vijftig meter brede spandoeken de
Kuip binnengedragen. En er kwamen
snipperbombardementen, waarbij
tienduizenden kilo's papier over de
tribunes werden uitgestrooid.
Het meeste opzien baarden de zoge
noemde choreografieën. Dan hielden
supporters rode, witte, zwarte, groene
of witte vellen papier boven de kruin,
zodat stukjes stadion in populaire
Rotterdamse kleuren werden gehuld.
Soms verschenen ludieke teksten. Be
zoekende Ajax-fans, die zich al jaren
ergerden aan het niet groeiende gras
van hun Arena, werden op een mooie
zondag getrakteerd op de tekst 'De
Kuip echt gras'. Maanden later rea
geerden de Amsterdammers in hun
grasloze Arena gevat: 'Ajax echt voet
bal'. Door insiders wordt Tifo gezien
als een reactie op het hooliganisme,
maar volgens Ton Strooband, mana
ger supportersbeleid van de Feye
noord Supportersvereniging, is dat
'totale onzin'. „Het is gewoon voet
balkunst. Prachtig om zo de tegen
stander af te bluffen.
De acties zijn doorgaans een initiatief
van een paar handige, creatieve, ijve
rige supporters, die hun vrije tijd op
offeren aan het versieren van een
voetbalstadion. De supportersvereni-
ging financiert de acties en zou dus
eventueel evementenbureaus kunnen
inschakelen, zegt Strooband. „Maar
dat doen we dus niet. Het moet voor én
door supporters zijn."
En het moet gepast zijn. Gepast naar
Rotterdamse maatstaven. Feye-
noord-fans houden niet van carnava
leske truttigheid. In Rotterdamse
kringen wordt wel eens gegruwd als
voor thuiswedstrijden van het Neder
lands Elftal provinciaal oranjevolk op
klompen de Kuip betreedt. De echte
Feyenoorder houdt niet van boe-
renorkesten als De Teletoeters, oranje
geverfde indianen met trommels op
hun buik of supportersclubs als Heren
van Oranje.
Elders in het land mag Tifo in op
komst zijn, in de Kuip is het tegen
woordig een onsje minder. „Bewust
beleid", zegt Strooband, die vindt dat
Feyenoord gebaat is bij leuk tribune
spektakel tij dens de negentig minuten
in plaats van de minuten voorafgaand
aan de wedstrijd. „We willen het ac
cent verleggen," zegt Strooband.
„Maar dat blijkt dus moeilijk."
Eigenlijk is het in de Kuip tijdens
wedstrijden al tijden een 'dooie boel',
vindt Strooband. In den lande mag
dan nog het idee leven dat het Feye-
noordstadion zindert door de passie
van de fans, in werkelijkheid is het, op
wat hoogtepunten na, op de tribunes
al jaren een tamelijk sfeerloze bedoe
ning. „Vroeger hadden we in de Kuip
een repertoire aan songs. Waren
we trendsetters. Maar tegenwoordig
hoor je bij ons dezelfde dingen als bij
Fortuna Sittard en RBC.
Hij weet wel hoe het komt. „Acht jaar
geleden zaten er wekelijks vijfen
twintigduizend supporters in de
Kuip. Tegenwoordig vijfenveertig-
duizend en dan zitten er een hoop toe
schouwers bij. Toeschouwers zijn
mensen die wel een goed gevoel heb
ben bij Feyenoord, maar tegelijk min
der fanatisme tonen en vergeten dat je
sfeer alleen zelf kunt maken.
Daarbij is sprake geweest van domme
pech. Toen vorig jaar Ajax op bezoek
zou komen in de Kuip, hadden vrij
willigers op alle 45.000 tribunestoel-
t j es rode en witte vellen papier gelegd.
Helaas keurde de brandweer de pa
piershow een paar uur voor de wed
strijd af. Stewards moesten vervol
gens halsbrekende toeren uithalen om
de Kuip tijdig papiervrij te maken.
Morgen, op bezoek in de Arena. De
Amsterdamse Tifosi van Vak410 be
reiden zich voor op een warm onthaal
voor de Rotterdamse 'vrinden'die he
laas zonder al te veel supportersattri
buten ten tonele zullen verschijnen.
Dat wordt even slikken voor
Strooband en de zijnen, die toch al
niet graag in de Arena op visite gaan.
„Ajax-publiek is bioscooppubliek. In
die Arena hangt altijd een bedrukte
sfeer. Al staan er vijftigduizend men
sen op de banken, dan nog ademt daar
geen voetbalsfeer. Vak410? Ach, dat is
een smal vakje bovenin het stadion.
Daar zitten een paar mensen in Ajax-
shirtjes met hun spandoekjes. Als ze
ons morgen toch weten te verrassen?
Dan trekken wij bij een volgende gele
genheid in de Kuip weer alle registers
open. Zo is het spelletje."
Wessel Penning
Dat die 'kakkerlakken' uit Rotter
dam het een 'kindervak' noemen,
ach ze liggen er niet wakker van. Het
is een achterhaald idee dat de gemid
delde leeftijd op het niveau van een
middelbare school zit. Maar één ding
moet ze van het hart. „Noem ons alsje
blieft geen 'sfeervak'. Dat klinkt zo
gemaakt, alsof het door Ajax is be
dacht."
En als Vak410 in de Amsterdam Arena
iets niet is, dan is het dat wel. De in
spanningen komen van de Tifosi zelf.
Er komt geen cent van het Ajax-be-
stuur of een sponsor. De Tifo-pot
wordt gespekt door de verkoop van
Ajax-producten. Van het geld worden
stof, verf, stiften en spuitbussen ge
kocht bij een groothandel of textiel
winkel, op de Albert Cuyp of de Dap-
permarkt. Alles moet goedkoop en
wordt eigenhandig gemaakt, soms
met de hulp van een schoonmoeder
met een naaimachine.
Het bewijs wordt geleverd in een grote
loods ergens onder de rook van Am
sterdam. Een klein groepje Tifosi be
reidt zich voor op een druk weekje met
achtereenvolgens Heerenveen, AC
Milan en Feyenoord thuis. Een deel
van de vloer ligt bezaaid met spuit
bussen en een doos vol blikjes cola en
gevulde koeken. Uit de boxen van au
to's stampt dreunende housemuziek.
„We laten niks drukken", zegt een
woordvoerder. „De meeste dingen
zijn eigen ideeën, maar we kijken ook
veel naar buitenlandse clubs, Weet jij
of die Feyenoorders iets gaan doen
morgen?"
De sfeer in de Arena kan beter, nee,
móet beter. Wie in Nederlandse stadi
ons wordt bezongen met de term
'Ajax-publiek', voelt zich diep bele
digd. „Ajax-publiek is verwend. Het
moet vaak echt van ons komen", er
kennen ze in Vak410
Toegegeven, de supporters van Twen
te en Feyenoord waren eerder met Ti
fo, en op het gebied van choreografie
is Feyenoord beter. Maar op andere
terreinen zijn de Ajax-Tifosi in twee
jaar tijd de anderen voorbijgestreefd,
klinkt het zelfverzekerd. En dan is de
klassieker tegen Feyenoord altijd
weer een hoogtepunt in de Tifo-strijd.
Dat de voorbereidingen al drie maan
den geleden zijn begonnen, zegt veel.
We proberen iedere wedstrijd weer
wat anders te doen, bijvoorbeeld naar
aanleiding van een actie van de tegen
partij bij een vorige wedstrijd."
Vak410 is ook anders dan de F-side.
De gevestigde harde kern heeft een
Engelse beleving van voetbal dat
meer wordt gekoppeld aan hooliga
nisme In Vak410 gaan ze meer voor de
Italiaanse beleving, waar voetbal met
passie en temperament wordt verhe
ven tot een geloof en Tifo een tot kunst
verheven stadionactiviteit is.
In Vak410 hebben ze niet de illusie dat
te evenaren. Wel staan er reisjes naar
het buitenland op het programma, zo
als de wedstrijd Genua-Torino in de
Italiaanse Serie B. Ja, zelfs in de Toto
divisie van Italië is Tifo niet te evena
ren. „Het is niet te vergelijken. De be
leving is daar anders. Nederlanders
zijn er te nuchter voor. Je hebt in Italië
grotere Tif o-groepen die ook veel in
vloed op de club hebben. In Nederland
is de invloed van supporters klein."
Vak410, ook vertegenwoordigd in de
Ajax Supportersdelegatie, doet er in
ieder geval alles aan. Er worden ge
sprekken gevoerd met Aj ax en de poli
tie. Graag willen de Tifosi praten met
de NOS en Canal Plus, zodat er ook op
tv meer aandacht voor is. Want Tifosi
willen gezien worden. „De kick is five
minutes of fame. Je ziet misschien
maar drie kwartier van de wedstrijd.
Jammer, maar dat hoort erbij."
Ook de KNVB staat op het gespreks-
lijstje. Want Nederland is voor Tifo
niet alleen te nuchter, maar zeker ook
te bureaucratisch. Zie maar eens een
vlaggenstok naar uitwedstrijden mee
te nemen, of zie de paniek bij een fak
kel in het stadion. Clubbesturen kij
ken met angst en beven naar weer een
boete van de UEFA.
Tifo-acties leveren niet alleen mooie
plaatjes op maar kunnen ook een ant
woord zijn op supportersgeweld, den
ken de Tifosi in Vak410. „Dit is veel
respectvoller. Je pakt elkaar op een lu
dieke en vreedzame wijze."
In Italië houdt de koepelorganisatie,
waarbij diverse supporterslegioenen
in heel Europa zijn aangesloten, elk
seizoen een Europese verkiezing voor
de beste Tifo-groep. Het schijnt dat
Feyenoord die titel, uitgereikt door
een commercieel bedrij f dat Tifo-arti-
kelen verkoopt, een paar jaar geleden
in de wacht heeft gesleept. In Vak410
zien ze zo'n verkiezing ook wel zitten,
maar dan met een onafhankelijke Ne
derlandse organisatie die iedere club
en actie beoordeelt.
Morgen is weer een kans om de aarts
rivaal af te troeven. Of ze al een tipje
van de sluier willen oplichten? „Het
heeft duizend euro gekost en het
wordt groots. Meer kunnen en willen
we niet zeggen, want als iedereen dat
al weetis de kick weg.
Tonny van der Mee
)oepen en plassen, we lopen er niet mee te
koop. Ter compensatie van de gêne ma-
in we onze toiletten en badkamers almaar
®euzer. Was dat in de Romeinse tijd ook
t?De Maastrichtse archeologe Gemma
fflsen daalt in Italië regelmatig af in riolen
'toiletten van tweeduizend jaar geleden.
aliaanse scholieren zijn anders dan scho-
trenuit andere landen. Niet zozeer door
blauwzwarte haar of door hun kleding -
fflerkleding anno 2003 is universeel -
aar door de wolk van permanent geroeze-
«s waarin ze gaan gehuld. Ze schreeuwen
at, ze halen geen fratsen uit. Voor Neder-
adse begrippen zijn ze zelfs extreem ge-
Kiplineerd. Maar ze kletsen wel aan één
tik door.
kf en toe is het hier net de Kalverstraat,"
Kucht archeologe Gemma Jansen wan-
'fze de zoveelste buslading Italiaanse
iholieren langs de Canopus, een 120 meter
®g, met zuilen en standbeelden omgeven
sterbassin ziet trekken. Ze strijken neer in
Restanten van een gebouw aan de kop van
'vijver, pakken hun lunchpakketten uit
'rugzak en beginnen te eten.
'er, niet ver van Rome, is de plek waar de
Mieinse keizer Hadrianus (76-138 na
®r) zijn gasten placht te ontvangen in zijn
itenverblijfde Villa Adriana. Liggend in
m halve cirkel hadden de gasten van de
'izer al etend en drinkend een klassiek uit-
chtop de zuilen en standbeelden reflecte-
»de vijver. De indruk op hun netvlies zal
(iöig hebben verschild van die van de
®°djesetende, sms'ende Italiaanse scho
en bijna negentien eeuwen later.
,euHadrianus keizer was, strekte het Ro-
'sinse rijk zich uit van Engeland tot Israël,
®de Noordzee tot de Eufraat. Hij was een
ttator die, in tegenstelling tot zijn voor
vers, vond dat de Romeinen maar eens
"Kten ophouden met hun voortdurende
ïoveringsoorlogen. Hij was vrijwel voort
and onderweg om de grenzen van het im-
(tise rijk vast te leggen,
kscheidenheid was niet de meest in het oog
springende eigenschap van de kunst- en
cultuurminnende keizer, die al vrij snel na
zijn aantreden in het jaar 117 opdracht had
gegeven tot de bouw van Villa Adriana. Het
complex, op zo'n dertig kilometer ten oos
ten van Rome bij het plaatsje Tivoli, had
tien jaar later al de proporties van een mid
delgrote stad. Van het 120 hectare grote bui
tenverblijf resten alleen nog de ruïnes.
Vooral de pausen uit de zeventiende eeuw
gingen zich in de Villa Adriana te buiten aan
marmerroofhun buit maakt nu deel uit van
de pracht en praal van het Vaticaan en de
ook in opdracht van Hadrianus gebouwde
Engelenburcht.
De Maastrichtse archeologe Gemma Jansen
promoveerde vorig jaar op een onderzoek
naar riool- en afwateringssystemen in Ro
meinse steden. Het onderwerp waar archeo
logen letterlijk de neus voor ophalen, liet
haar niet meer los. Nog steeds daalt ze regel
matig af in klassiek Romeinse riolen en toi
letten. Gemma Jansen: „Het is een vrolijk
thema, maar het is ook nieuw en baanbre
kend onderzoek. In de archeologie ligt de
nadruk nog steeds op architectuur en mooie
muurschilderingen. De klassieke wereld
moet een voorbeeldige wereld zijn waar
men zich aan kan spiegelen."
Onderzoek naar sanitair past daar niet in.
Graven in riolen en toiletten is allesbehalve
verheffend en al helemaal niet hygiënisch.
Maar Jansen gelooft heilig in haar missie.
„Met het in kaart brengen van hun riolerin
gen en toiletten kun je iets te weten komen
over het dagelijks leven van de Romeinen,
iets waar we eigenlijk niet zo veel vanaf we
ten. Je kunt ervan leren hoe ze omgingen
met hygiëne, hoe ze aankeken tegen priva
cy."
In onze tijd is poepen en plassen omgeven
met gêne. Was dat bij de Romeinen ook al zo?
In de Villa Adriana heeft Jansen inmiddels
zo'n veertig toiletten in kaart gebracht. Col
lectieve toiletten, zoals we die kennen uit
Pompeï, maar ook individuele toiletten.
Archeologe Gemma Jansen op het toilet van de keizer zelf.
foto Harry Heuts/GPD
Voor de keizer zelf, maar ook voor zijn hoog
geplaatste gasten. Opvallend is dat de een-
of tweepersoonstoiletten luxueuzer waren
ingericht.
Op een van de toiletten trof de groep Neder
landse en Vlaamse archeologen die onder
leiding van Gemma Jansen staat gouden
mozaïekstenen aan. Het toilet moet dus met
goud bekleed zijn geweest. Voor Jansen het
bewijs dat Hadrianus, van wie wordt ge
zegd dat hij als amateur-architect mee heeft
geholpen met het ontwerpen van de villa, de
mensen in zijn omgeving altijd wilde impo
neren, tot op de toiletten toe.
Gemma en haar collega's deden de vondst
ten tijde van de val van Saddam Hoessein,
die óók zijn badkamers met goud had laten
bekleden. Jansen: „De vergelijking is zo gek
nog niet. Ook Hadrianus was een dictator.
Veel hebben we niet van hem, maar wel zijn
toiletten, zelfs die waar hij zeker op heeft
gezeten. Dat is voor mij de magie van dit on
derzoek: via de toiletten kun je heel dicht bij
hem komen."
Toch heeft Gemma Jansen zich gedurende
het onderzoek kunnen onttrekken aan de
verleiding zich steeds meer te gaan identifi
ceren met de keizer. Eerder het tegendeel is
het geval. De grootheid van Hadrianus, on
der meer bezongen in de roman Hadrianus'
gedenkschriften van Marguerite Yource-
nar, verkruimelt als het ware bij het verder
graven in de toiletten van zijn villa. Zo be
twijfelt ze of keizer Hadrianus wel de inne
mende man is geweest zoals hij vaak wordt
beschreven. Wanneer we door de keizerlijke
vertrekken lopen waar waarschijnlijk de
slaapvertrekken van de keizer en zijn vrouw
Sabina waren, fantaseert ze bij de aanblik
van enkele dichtgemetselde deuropeningen
over het slechte huwelijk van de twee. „Zéér
onwetenschappelijk." Ze is de eerste om dat
toe te geven, maar als je dagen achter elkaar
bijna verstoken van de buitenwereld met
een schepje in door aarde bedekte toiletten
zit te graven, wil je je fantasie wel eens de
ruimte geven.
Hadrianus stond ook wel bekend als de wa
terarchitect. Als keizer kon hij beschikken
over dertig procent van het water dat via de
vier aquaducten bij Tivoli werd aangele
verd. Het complex was overvoerd met vij
vers en fonteinen. Via een ingenieus systeem
van leidingen en sluizen kon Hadrianus op
elk gewenst moment waterpartijen langs de
muren laten lopen. Hij had er lol in om zelf
de hendels te bedienen en zo zijn gasten te
verrassen en te imponeren.
De keizer had het hele complex laten voor
zien van stromend water. Dat gold ook voor
de toiletten. Voor de met marmer beklede
zitplaatsen liep een goot waarin de gebrui
ker een aan een stok bevestigde spons kon
uitspoelen. Van toiletpapier was nog geen
sprake. Spoeling en ventilatie waren goed
geregeld; er was voortdurend stromend wa
ter en de meeste toiletten hadden ruime ven
sters. Het blijft natuurlijk gissen, maar we
mogen vermoeden dat het er niet bovenma
tig gestonken zal hebben.
De eenpersoonstoiletten in de Villa Adriana
zijn de meest luxueus uitgevoerde toiletten
in het Romeinse rijk. Die conclusie kan
Gemma Jansen na drie graafexpedities bin
nen een jaar wel trekken. In de veertig toi
letten in de villa die ze met haar ploegje
heeft onderzocht, kwamen talloze marme
ren muursteentjes boven ten bewijze van de
mozaïeken die muren en plafonds bedekt
moeten hebben.
Toch zeggen de vondsten nog weinig over de
mate van privacy rond de Romeinse stoel
gang. Aanwijzingen in die richting zijn
nooit gevonden. De rijk gedecoreerde een
persoonstoiletten in de Villa Adriana zijn
uniek, maar de meerpersoonstoiletten blij
ven de fantasie prikkelen. Waren ze een uit
gelezen plek voor uitgebreide, vaak intieme
gesprekken? Jeroen van Vaerenbergh, een
Vlaamse archeoloog die Jansen assisteert
bij de opgravingen in Villa Adriana, ver
moedt van wel. „In de toiletten stroomde al
tijd water. Ze vormden de ideale ruimte om
te praten over zaken die niet gehoord moch
ten worden." Dat in elk geval op de mannen-
toiletten lange gesprekken werden gevoerd,
lijkt hem zeer waarschijnlijk. De lange ge
waden zorgden bovendien voor voldoende
privacy.
Gemma Jansen kan het echter moeilijk ge
loven. „Volgens mij is het een mythe dat de
Romeinen breedvoerig discussieerden ter
wijl ze op het toilet zaten," zegt ze. „Omdat
het voor onze begrippen zo raar is, samen op
het toilet zitten, accepteer je vervolgens ook
dat de gebruikers er lange gesprekken voer
den."
Ze vermoedt dat de schaamte te groot was
om langer naast elkaar op het toilet te zitten
dan strikt noodzakelijk. Ze haalt een ge
dicht aan van de rond 'het jaar nul' levende
Romeinse dichter Ovidius, waarin deze een
opsomming geeft van mogelijkheden om
van je geliefde af te komen. Een van zijn
dichterlijke suggesties: bekijk haar op het
toilet en de betovering is verbroken.
Wido Smeets
