Europalia
Italia
Cittadellarte leidt slechts tot verwarring en woede
24 I Een legpuzzel van J. Bemlef
25 I Stii applaus voor Marjan Berk
27 I Arabische nacht in Goes
Pompeï in Brussel O
Commedia dell'arte in SMAK Gent
donderdag 30 oktober 2003
Redactie: 0113-315680
Yvvw.pzc.nl
£.inail: redactie@pzc.nl
Postbus 31,4460 AA Goes.
^vertentie-exploitatie:
Noord- en Midden-Zeeland: 0113-315520;
jfeeuws-Vlaanderen: 0114-372770;
Nationaal: 020-4562500.
p het eerste gezicht denk je
dat ze niet echt zijnHet kan
toch niet waar zijn, dat muren
met originele fresco's uit
Pompeï en Herculaneum naar
Brussel zijn gebracht? „Jawel",
zegt archeologe Eveline Pau
wels, de gids, „het zijn echte
fresco's. U mag er niet te dicht
bij gaan staan, want ademtocht
is niet goed voor ze." Op een
fresco uit een taveerne zoent de
prostituee Myrtale een klant,
maken bezoekers stampij om
dat ze niet tijdig worden be
diend, en krijgen twee dobbe
laars ruzie, zodat ze door de
waard uit het café worden gezet.
Dat weten we dankzij de Vesu
vius, die op 24 augustus in het
jaar 79 uitbarstte en het zuiden
van Italië onderdompelde in
vulkanisch materiaal. Het ge
troffen gebied versteende; in de
achttiende eeuw begon het zijn
geheimen prijs te geven - en
daar is het tot vandaag de dag
mee bezig.
Nog lang niet alles is opgegra
ven, maar wat er wel is, vormt
het levensverhaal van de bewo
ners van Pompeï, Herculaneum
en de omliggende wijken, wier
lot door de vulkaan werd beze
geld. Ze probeerden te vluchten
- op het strand van Herculane
um zijn driehonderd skeletten
aangetroffen - of ze werden
thuis onder de zware massa as
bedolven.
Dat leven ontrolt zich voor ons
op de Europalia-tentoonstel-
ling Da Pompei a Roma in de
Koninklijke Musea voor Kunst
en Geschiedenis in Brussel. De
expositie, afkomstig uit Napels,
zal na Brussel geen andere Eu
ropese steden aan doen. Een
prachtkans dus, om de erfenis
van Pompeï (twintigduizend in
woners) en Herculaneum (vijf
duizend inwoners) al na een
paar uurtjes treinen te bewon
deren. Op de begane grond van
het museum zijn de blootgeleg
de objecten tentoongesteld, op
de eerste verdieping is een expo
sitie gewijd aan de herontdek
king, in de Renaissance, van de
Oudheid.
Kunstwerken die de tijd waarin
ze werden gemaakt, overleven,
waren vaak eigendom van de
rijken. De Vesuvius echter
maakte geen onderscheid: al
wat er was, van rijk tot arm, ver
steende hijVluchtenden namen
nog gauw wat sieraden meehun
kind op hun arm, een olielampje
in hun hand. Naast een skelet
werd een houten kistje gevon
den met chirurgische instru
menten: scalpels, een sonde, een
naald en een foedraal. Kenne
lijk was de overledene een arts,
die hoopte slachtoffers van de
ramp te kunnen helpen.
Hanneke de Wit
Da Pompei a RomaKoninklijke
Musea voor Kunst en Geschiedenis,
Brussel, t/m 8 feb. 2004.
Ontani maakt kunst van zichzelf
n het SMAK in Gent is
de eerste grote
overzichtstentoon
stelling van de Italiaanse
kunstenaar Luigi Ontani
van start gegaan. Een bonte
kermis van beelden wordt
over de kijker uitgestort.
Ietwat beduusd sta je na een
eerste rondgang door Luigi
Ontani's Ghentara weer aan
het beginpunt. Een bonte ker
mis van beelden is over je uit
gestort. De hele bovenverdie
ping van het Gentse Stedelijk
Museum voor Actuele Kunst
(SMAK) is voor de Italiaanse
kunstenaar (1943) leegge
ruimd. Ontani heeft er een
overzicht van ruim 35 jaar
werk neergezet: een dwarre
lende mix met verwijzingen
naar onder meer Indiase, Indi
aanse, Italiaanse, Amerikaan
se en Arabische kunst in een
even dwarrelende mengeling
van verschillende technieken.
Beelden van keramiek en
papier-maché, installaties, in
gekleurde foto's, maskers, mo-
deontwerpen en waterverf-
schilderijen.
In Italië is Luigi Ontani een
grote meneer. Jonge kunste
naars spreken met ontzag over
hem. Hoewel Ontani op diverse
andere plaatsen heeft geëxpo
seerd, is hij buiten zijn land re
latief onbekend. Maar de be
langstelling groeit. In 2001
toonde PS1 in New York al een
groot overzicht van zijn werk,
hu presenteert het SMAK de
eerste overzichtstentoonstel
ling in noordelij k Europa in het
kader van het tweejaarlijkse
festival Europalia.
Voor een beter begrip van zijn
werk helpt het dat de 'maestro'
zelf ook rondloopt. Zijn al wat
grijzende lange haar is samen
gebonden in een paardenstaart
die niet ordinair op zijn rug
hangt maar stijlvol is vastge-
stoken. Hij draagt een driede
lig zalmroze pak, doorweven
met een blauwe draad. Al zijn
kostuums ontwerpt Ontani
zelf, hij knipt zelf de patronen
en zijn zus naait zijn pakken.
Naar verluidt trekt de Italiaan
elke dag een ander kostuum
aan. Zet hem een pruik op en hij
zou zo uit de Renaissance weg
gelopen kunnen zijn.
Irrelevante informatie? Niet bij
Ontani. Want de elegante kun
stenaar is voortdurend aanwe
zig in zijn werk. Hij gebruikt
zijn lichaam als uitdrukkings
middel. In de elfdelige serie 01-
impo (1975) beeldt Ontani zich
bijvoorbeeld af als zijn favorie
te Goden: Ontani als Pan, Ont
ani als Mars. En hilarisch is een
in uitbundige kleuren gemaak
te keramische beeldengroep,
die gegroepeerd staat rond een
Indiase olifant. Ontani zelf zit
nog eens bovenop de krishna
die op de olifant zit, eromheen
staan groten van de geschiede
nis. Jackson Pollock, Ferrari,
Chaplin, Napoleon, allemaal
voorzien van de kop van Onta
ni. Hier is een kunstenaar aan
de gang die alles onder wil
brengen in zijn eigen, persoon
lijke universum.
Ghentara is een soort uit de
hand gelopen commedia del
l'arte, een op vaste thema's va
riërend Italiaans kluchtenspel
met een vaste figuur: Luigi
Ontani. Want kluchtig is het.
Neem de twee computerge
stuurde robots die Ontani liet
maken met behulp van een Ita
liaanse professor. De een stelt
Dante voor, de ander Ontani.
Als beelden uit een werk van
Bosch, voeten direct aan de
romp geplaatst, drentelen ze
door de ruimte, ondertussen in
27 verschillende talen 'leve de
kunst' tegen elkaar of niemand
in het bijzonder schreeuwend.
Terugkerende elementen zijn
er volop. Ontani verwijst veel
vuldig naar autobiografische
elementen. Zo keert opvallend
vaak een ei-achtige vorm te
rug. Het blijkt een verwijzing
naar Verga to, het geboortedorp
van Ontani in de Apennijnen.
Het dorp ligt aan de voet van
een eivormige rots. Ook keert
een bladvorm regelmatig te
rug, een simpele vertaling van
het woord ontani wat bladeren
betekent.
Het werk van Ontani is zo veel
zijdig en zo uniek dat een be
schrijving ontoereikend is. De
omgevallen wand cultuurge
schiedenis wordt door de Itali
aan eigenhandig weer in elkaar
getimmerd, daarbij gebruik
makend van zij n eigen beleving
en herinnering. Zelf omschrijft
hij die herinnering als 'niet pre
cies, vaag en grammaticaal in
correct'. Hij gebruikt figuren
als Wilhelm Teil, Pinocchio,
Christus en Sint Sebastiaan en
speelt een spel met de beteke
nissen van dergelijke iconen.
Zo bezien loopt de kunstenaar
wel erg het gevaar dat het werk
te persoonlijk en daardoor on
doordringbaar wordt. Ook
Ontani's werk leidt daar onder.
Maar als een ware Houdini
weet hij voortdurend aan die
valkuil te ontsnappen. Zijn
sterke punt is dat hij met de
best mogelijke mensen werkt.
Zijn keramische beelden zijn
gemaakt met behulp van voor
aanstaande Italiaanse kera
misten, de al genoemde profes
sor assisteerde hem met zijn
robots en voor zijn in glas uit
gevoerde projecten ging Onta
ni langs bij de specialisten in
Murano. Zijn vaak protserige
en pronkerige, op de rand van
kitsch balancerende beelden,
zien er daardoor wel uitermate
fraai en smaakvol uit. Ghenta
ra is een sterk visuele expositie,
een bonte kermis en je moet er
wat moeite voor doen. Maar de
doorzetter wordt beloond.
Gerrit van den Hoven
Luigi Ontani: Ghentara - SMAK
Gent, t/m 4 januari 2004; SMAK is
gevestigd aan het Citadelpark in
Gent en geopend van di. t/m zo. van
10-18 uur.
De Venus van Urbino uit 1538, geschilderd doorTitiaan.
foto G PD
Europalia is een sinds 1969
bestaand festival in België
dat om de twee jaar de cultuur
van een Europees land centraal
stelt. Omdat dit jaar Italië EU-
voorzitter is, staat dit land in
the picture. Tot en met februari
2004 zijn er honderden
tentoonstellingen, concerten,
films en debatten in tientallen
Belgische steden. Een greep uit
de belangrijkste exposities:
'Venus ontsluierd', Paleis voor
Schone Kunsten, Brussel. T/m
11 januari 2004. De Venus van
Urbino van Titiaan is door de
Galleria degli Uffizi in Florence
uitgeleend voor een expositie
die een nieuwe blik werpt op het
thema en de iconografie van de
Venus. Naar een idee van
Umberto Eco.
'Da Pompei a Roma',
Koninklijke Musea voor Kunst
en Geschiedenis, Brussel t/m 8
feb 2004; een selectie van 500
werken uit Pompeï en naburige
steden.
'Stil leven, Morandi en het
stilleven in Italië', Arentshuis,
Brugge t/m 4 januari 2004.
'Maestri. Design Italiano',
Grand Hornu Images,' Hornu,
t/m 1 feb 2004. Design(uit de
collectie van de Triënnale van
Milaan
'Assenze/Presenze', Botanique,
Brussel, 31 oktt/m 1 jan 2004.
Een nieuwe generatie Italiaanse
kunstenaars.
'Mario Giacomelli',
Mundaneum, Bergen. Foto's
van de grootmeester van de
Italiaanse fotografie (1925-
2000).
'Luigi Ontani: Ghentara',
SMAK, Gent t/m 4 jan 2004.
Totaalvisie van een veelzijdig
kunstenaar.
'Progetto Arte'; Michelangelo
Pistoletto Cittadellarte,
Muhka, Antwerpen, t/m 30
november. Een totaalbeeld van
dit project van Arte Povera
kunstenaar.
Meer informatie
www.europalia.be
ls de huidige presentatie van Michela
ngelo Pistoletto het visitiekaartje is van
ïnieuwe directeur Bart de Baere - en dat is
tt-dan staat het publiek nog wat te wach-
in het Antwerpse Muhka. Want 'Citta-
illarte' is een toonbeeld van energie en
"ede bedoelingen, maar loopt tegelijker-
jd vreselijk mank: de tentoonstelling is
larhg, stottert en - erger - is tamelijk pre
cieus. Een gemiste kans in zo ongeveer
^opzichten.
®rde goede orde: Pistoletto (Biella, 1933)
'Sen bijzonder kunstenaar. Hem is er veel
gelegen om goed na te denken over de
die kunstenaars kunnen spelen in de
Watschappij. Een vernieuwde samenle-
Ing,dat wil Pistoletto, met kunst als aanja
gen stimulator. In goed overleg en nauwe
Menwerking met politici, onderwijskun-
jgen, economen en al die andere actoren
Ie van belang zijn voor het welzijn van de
Ms. Hij schrijft .een en ander in het mani-
C'Progetto Arte', in 1994. En dat krijgt
"ee jaar later een concreet vervolg in
'ttadellarte, gesitueerd in een oude tex-
jelfabriek in zijn geboorteplaats Biella.
l'tadellarte is feitelijk een soort stichting
I het verschillende werkgroepen die door
Michelangelo Pistoletto
middel van workshops, lezingen, voor
drachten, werkplaatsen en samenwer
kingsverbanden met allerlei instanties bui
foto G PD
ten de stichting probeert de doelstelling te
verwezenlijken.
Het Muhka toont nu voor het eerst een to
taalbeeld van het initiatief. Wat wordt ge
probeerd is om via de presentatie van de
organisatie Cittadellarte - de vele vertak
kingen incluis - een idee te geven van het
inhoudelijke project. En dat mislukt jam
merlijk. Een puur documentaire tentoon
stelling was zeker ook geen optie geweest -
daarvoor zijn sommige delen van het werk
te poëtisch - maar wat De Baere en de zijnen
hier de bezoeker voorschotelen, is een bom
bardement aan totaal verschillende indruk
ken waar een reguliere beschouwer geen
touw aan kan vastknopen.
Er vanuit gaande dat die bezoeker zeker wel
bereid is om zich ontvankelijk op te stellen
en tracht om werkelijk iets van die verschil
lende delen - en daarna de samenhang - te
begrijpen, dan komt hij toch bedrogen uit.
Zelfs al heb je werk van Pistoletto gevolgd
en de presentatie tijdens de huidige Biënna
le in Venetië goed in je opgenomen, dan nog
schiet deze presentatie jammerlijk tekort in
zijn poging iets van de ziens- en werkwijze
van de kunstenaar duidelijk te maken. Een
dooddoener maar daarom in dit geval niet
minder waar: je hebt er meer aan om de ca
talogus (inclusief het manifest) te lezen, dan
om deze wirwar in je op te nemen.
Waar dat aan ligt? Aan de wijze van presen
teren, zeker. Door de inhoudelijke kant van
het buitengewoon complexe initiatief als
uitgangspunt te hanteren en daarbij geen
heldere rode draad door de tentoonstelling
te laten lopen, ontbreekt elk kader. Nu kan
ook dat een kwaliteit zijn, maar in dit geval
is het slechts een groot manco.
Het ligt echter ook aan de ingewikkelde
structuur die Pistoletto aan zijn droom
heeft gegeven. Waar het Cittadellarte kan
worden omschreven als een stichting met
verschillende vertakkingen, spreekt Pisto
letto over 'cellen', 'logo's', 'domeinen' en
'uffizi'. Tel daarbij op de letterlijk talloze
relaties met personen en instanties (binnen
en buiten het complex) en je hebt een orga
nisatie die je voorstellingsvermogen bijna
te boven gaat. Daarenboven houdt de kun
stenaar er ook van om op een associatieve
manier te denken, te spreken en objecten te
vervaardigen. En overigens is hij af en toe
ook niet vies van pretentieus gebazel.
Dat alles tezamen maakt een en ander niet
bepaald inzichtelijk. En dat is jammer, om
dat het werk van Pistoletto - aan het begin
van de Biënnale niet voor niets bekroond
met de Gouden Leeuw voor zijn gehele oeu
vre - niet anders dan buitengewoon kan
worden genoemd. Een kunstenaar die op
een zeer waarachtige manier tracht om
kunst te herdefiniëren en dat op een zeer
aantrekkelijke en poëtische manier doet,
verdient lof. Zoals De Baere een pluim ver
dient omdat hij zijn hart volgt en althans
een poging doet om een dergelijk ingewik
keld gegeven te willen presenteren.
Misschien is het simpelweg niet mogelijk
om een dergelijk project elders dan binnen
de eigen, vertrouwde muren van de 'citadel'
te tonen. Was het wellicht, tegen beter we
ten in, toch handiger geweest om de activi
teiten in Antwerpen - onder meer een pos
terproject - te gebruiken als kapstok voor
een meer documentaire presentatie? Nu rest
slechts verwarring die uitmondt in een ze
kere mate van woede. En de vaststelling dat
slechts een bezoek aan Biella daar verande
ring in kan brengen. Maar dat kan nooit de
opzet van deze presentatie zijn geweest.
Rob Schoonen
Michelangelo Pistoletto Cittadellarte - Muhka,
Leuvenstraat 32, Antwerpen. Open: di t/m zo van
10-17 uur. Tot 30 nov.
Lapsus Lupus
foto Dirk Pauwels/GPD
