PZC
Spitsbergen
smelt weg
Brits boerengezin ruikt nog
steeds de geur van de dood
25
Twee jaar na
de mkz-epidemie
zaterdag 11 oktober 2003
Onderzoekersparadij s
Willem Barentsz
Gestroomlijnd
Het is de ijsbeer te heet onder de voeten
Mijnbouw, toerisme, de jacht op olie, klimaatveranderingen en
pcb's zijn slechts enkele bedreigingen voor het Rijk van de Ijsbeer.
Spitsbergen, de laatste stop voor de Noordpool, ziet er schoner uit dan
het eigenlij kis.
De eerste ontmoeting met een ijs
beer vindt plaats op het vliegveld
van Longyearbyen, de 1700 zielen tel
lende 'hoofdstad' van Spitsbergen.
Het is een ongevaarlijke, want opge
zet. Op het politiekantoor naast de
koning van Artica worden bezoekers
gewaarschuwd dat niet alle beren - er
zijn er zo'n 3000 op het eiland - zo
vriendelijk zijn. Niemand mag zich
zonder geweer buiten het dorp wagen.
Omdat de ijsbeer een beschermde
diersoort is, mag je het wapen echter
alleen gebruiken als het echt niet an
ders kan.
Het gaat niet goed met de ijsbeer. Als
laatste dier in de voedselketen heeft
hij zwaar te lijden onder de milieu
vervuiling. Pcb's bijvoorbeeld, die
zich hechten aan vet. En vet is nu juist
wat pooldieren nodig hebben om de
winter door te komen. Nadatde vissen
plankton hebben gegeten en de zee
honden de vissen, is het de ijsbeer die
de zeehond verorbert en daarmee een
gevaarlijke hoeveelheid schadelijke
stoffen opslokt. Onderzoek wijst uit
dat de ijsbeer op Spitsbergen hierdoor
zes keer minder vruchtbaar is dan de
soortgenoot in, bijvoorbeeld, Alaska.
Maar de gezondheid van de ijsbeer is
niet het enige dat Gunnar Sander van
het Noorse Poolinstituut hoofdbre
kens bezorgt. Hij moet onder meer het
Noorse ministerie van Milieu in Oslo
informeren over de toestand op Sval-
bard, zoals de eilandengroep heet
waartoe Spitsbergen behoort. „Kijk,
die rode vlek daar op de berg. Zuur,
zwavel, metalen die overblijven na ja
renlange mijnbouw." Sinds begin vo
rige eeuw wordt er op Spitsbergen
steenkool gewonnen. Hoe netjes er na
het sluiten van een groeve ook opge
ruimd wordt, er komt altijd wel iets in
de bodem.
Er gebeurt echter meer op Spitsber
gen. Het Noorse parlement besloot in
1990 de eilandengroep Svalbard open
te stellen voor toeristen en onderzoe
kers. Geologen, biologen, meteorolo
gen, massaal komen ze voor Sval-
bards unieke bodemgesteldheid,
Nova
Zambia
Spitsbergen
Onderzoek wijst uit dat de ijsbeer op Spitsbergen zes keer minder vruchtbaar is dan de soortgenoot in, bijvoorbeeld, Alaska. foto Greenpeace/EPA
Mijnbouw vormt een van de bedreigingen van Spitsbergen.
dieren, planten en klimaat. De Ameri
kaanse ruimtevaartorganisatie
NASA zet er momenteel een filiaal op,
omdat het landschap vergelijkbaar
zou zijn met dat van de planeet Mars.
De status van onderzoekersparadijs is
prettig, maar brengt ook problemen
met zich mee. Rond Longyearbyen
ontstond een woud van antennes voor
onderzoek van het noorderlicht. Het
stikt er van de weerkoepels voor de
meteorologen. Op de zeebodem wordt
een glasfiberkabel aangelegd om de
nederzetting van 's werelds snelste in
ternetverbinding te voorzien. De hor
de wetenschappers moet ergens wo
nen en leven. Men reist vooral per
vliegtuig. Dat alles heeft gevolgen
foto Aleksander Nordahl/NTB
voor het milieu. Voor de toeristen
geldt hetzelfde. Economisch gezien
een succesverhaal (dit j aar kwamen er
28.000), maar toch. Er zijn nadelen.
Gunnar Sander: „Vanuit milieuoog
punt is de groei natuurlijk discuta
bel." Tove Eliasen, werkzaam bij het
Bureau voor Toerisme in Longyearby
en, is het daar niet mee eens. „Zijn
menselijke sporen in de sneeuw een
bedreiging van het milieu?" Volgens
haar zijn de regels ter bescherming
van het milieu streng genoeg.
Sneeuwscooters zijn alleen op be
paalde paden toegestaan en moeten
zijn uitgerust met een minder veront
reinigende viertaktmotor. Wegwerp-
producten zijn op het eiland verbo
den. Toeristen die meegaan op een
'safari' waarbij afval wordt opge
ruimd, verdienen een speldje. „De na
tuur is juist het product dat we verko
pen. Natuurlijk willen we dat niet
verpesten", zegt Eliasen. „Mensen die
hier naar toe komen, komen ook niet
voor het uitgaansleven. Het zijn toe
risten die de natuur begrijpen en am
bassadeurs kunnen zijn." Pijnlijker
wordt het als de zoektocht naar olie
ter sprake komt. Proefboringen wij
zen uit dat het zwarte goud waar
schijnlijk op Svalbard te vinden is,
maar de Noren zijn voorzichtig met
het geven van toestemming voor het
echte werk. Hetzelfde geldt voor het
goud dat zich vermoedelijk onder de
permafrost bevindt. De Noren zijn
bang dat de wetenschappers wegblij
ven als de natuur niet meer ongerept is
omdat iemand met goudkoorts aan
het graven is geslagen, maar de rege
ring heeft nog geen standpunt ingeno
men. Sander: „Deze nieuwe projecten
conflicteren met de milieuwetgeving.
Het wordt een grote uitdaging het mi
lieu dan nog te beschermen."
Nu al kent Noorwegen de strengste
milieuwetten ter wereld. Svalbard
heeft zelfs een aparte natuurwet. Zo
staat er op het weggooien van een pa
piertje een boete van 50.000 kronen
(6240 euro). Ook in Barentsburg (1000
inwoners), zo'n 60 kilometer ten zui
den van Longyearbyen, geldt die wet.
Maar het eerste dat reizigers die de
Russische mijnwerkers nederzetting
aandoen opvalt, is de stank. Zwarte
rookwolken drijven uit talloze
schoorstenen de frisse poollucht in.
De stroomcentrale is sterk verouderd.
Overal liggen plasjes olie.
Barentsburg is vernoemd naar ont
dekkingsreiziger Willem Barentsz,
die in 1596 als eerste voet aan wal zet
te op Spitsbergen. De Nederlandse
nederzetting werd in 1932 aan het
Russische staatsbedrijf Artikugol
verkocht. De enige band die nu nog
bestaat, zijn de schepen die steenkool
voor Rotterdam komen halen.
Verder leeft in Barentsburg de Sovjet
Unie voort. Lenin staat nog op zijn
sokkel en de mijnwerkers krijgen drie
keer per dag te eten in de kantine. Af
val wordt gewoon in zee gekieperd.
Het milieu is geen factor. Maar er is
echter niemand die de relatie met de
Russen op het spel wil zetten door hen
daarop aan te spreken. Hoe scherp het
contrast is tussen Barentsburg en de
ongereptheid van de natuur blijkt
even ten zuiden van de Russische stad.
Daar ligt de 3,2 miljard jaar oude glet
sjer Esmarkbreen. Kristalhelder wa
ter dat in bevroren toestand zo ter
koeling van een alcoholisch drankje
gebruikt kan worden. Waarbij de fijn
proever tegelijk de horizon afspeurt
naar een ijsbeer. De kans dat die zich
daar laten zien is edhter klein. Het
broeikaseffect leidt ertoe dat ijsschot-
sen smelten. Omdat'de ijsbeer pakijs
nodig heeft om op te jagen, moet hij
steeds verder naar het noorden trek
ken. Sanders: „Behalve de PCB's die
de voortplanting in gevaar brengen, is
er dus ook het risico dat de ijsberen
over een aantal jaar, als steeds meer
ijs verdwijnt, verhongeren."
Windy Kester
Groenlandzee
Barentszee
100 km
Het is alweer bijna twee jaar geleden dat
de mond- en klauwzeer epidemie door
Groot-Brittannië raasde en gruwelijke tele
visiebeelden van de verbranding van vele
duizenden dieren te zien waren. De eerste
beelden uit Groot-Brittannië waren afkom
stig van de boerderij van Kevin Feakins.
Vanwege de toen heersende paniek, werden
de zaken op zijn erf zo slecht geregeld, dat
de boerenhoeve en 105 hectare landgoed nu
onverkoopbaar zijn. Bodem en drinkwater
raakten ernstig vervuild door een lek in een
bassin, waarin de lichaamssappen en het
bloed van zijn veestapel werd opgevangen.
Totale schade: dertien miljoen euro. Feak
ins daagt de regering nu voor de rechter.
Llancloudy is een typisch boerengehucht,
een doorgaande weg met zes huizen en een
kerkhof, in het begeerlijk groene en heuvel
achtige Herefordshire. Het dorp wordt ge
domineerd door Hill Farm, de boerderij van
Kevin en Gina Feakins. Ooit een florerend
veebedrijf - de Feakins vervoerden tussen
september en maart zo'n acht- tot tiendui
zend schapen naar Nederland, Frankrijk en
Duitsland - nu het tweede kerkhof van
Llancloudy.
Begin 2001 werd Kevin Feakins (51) door de
regering aangeduid als één van de twee boe
ren die, onopzettelijk, mkz door Engeland
en Frankrijk hadden verspreid. Op 27 fe
bruari, werden al zijn 270 koeien en 650
schapen vernietigd. „Er kwamen meer dan
zestig vreemden op mijn landgoed, namens
?e regering, die mijn schapen en koeien de
°gel gaven, alle fundamenten van mijn
schuren openbraken en zelfs hele accu's,
verfpotten en chemicaliën begroeven. Het
was een totale paniekactie om het virus zo
snel mogelijk in de kiem te smoren. Door
jrujn bedrijf onder de grond te stoppen,
nopten ze het mkz-probleem in één klap te
kunnen wegwassen."
De nachtmerrie van de Feakins werd de
nachtmerrie van menig veehouder in Euro
pa. In Llancloudy smeulde het vuur ruim
een maand lang na. Toen het eenmaal doof
de, kon Kevin in de as nog steeds niet ver
brande resten onderscheiden.
Op de belt waar kuil voerhout en stenen van
de opstallen zijn begraven, wijst hij naar
een paar uitstekende beenderen en schedels
van schapen: „Hier horen geen botten te lig
gen, het graf van de dieren is verderop. Je
vraagt je af hoe dat hier terecht is gekomen.
Deze schedels hebben niet eens gebrand."
Kevin en Gina mochten tijdens de crisis
twee maanden lang hun erf niet verlaten.
„Iedereen kwam en ging, maar wij waren
gedoemd in het hellevuur achter te blijven.
Mijn vrouw lag elke nacht over te geven,
vanwege de afschuwelijke geur van de
dood. Ze raakt nu nog steeds in paniek als
het eten ietsje aanbrandt. De geur is niet
weg te wissen."
Zes weken na de eerste uitbraak werd voor
boeren een vergoeding geregeld van 866 eu
ro per dier. „Wij hadden de pech vóór die
regeling te zijn getroffen. Boeren uit het
noorden zijn zeer welgesteld uit deze crisis
gekomen, maar aan onze neus ging het alle
maal voorbij. Tijdens onze ontruiming be
stonden nog geen officiële formulieren, de
veearts noteerde alles op losse velletjes en
die raakten zoek."
De Feakins brachten het ministerie van
Landbouw voor de rechter en ontvingen in
januari van dit jaar alsnog een geringe com
pensatie voor hun vernietigde veestapel.
„Ik denk dat het ministerie daar verbitterd
over is, we krijgen namelijk geen enkele me
dewerking."
Kevin heeft nog meer geld tegoed. „Alle
boeren kwamen tijdens de mkz-crisis op de
loonlijst van het ministerie. Ik werd enkele
maanden later gevraagd een contract te te
kenen op basis waarvan ik mijn salaris zou
ontvangen. Mijn advocaat ontdekte dat
daarin vier pagina's over geheimhoudings
plicht waren opgenomen. Ik weigerde te te
kenen en heb nooit mijn loon gezien. Ik wil
de me niet de mond laten snoeren, wat bij
heel veel boeren wel is gebeurd."
De Feakins besloten al snel na de tragedie
hun spullen te pakken en te verhuizen. „We
wilden weg van deze nare herinnering, ver
weg. We dachten aan Nieuw-Zeeland, Au
stralië, wellicht Canada. Vijfendertig jaar
lang heb ik gezwoegd om mijn eigen bedrijf
op poten te krijgen, maar dit was niet langer
de plek waar we wilden zijn."
Hill Farm werd voor 1,5 miljoen euro te
koop gezet. „Geen agrariërs maar een stel
uit Londen toonde interesse. Maar een week
voor de overdracht trokken zij zich terug."
De Feakins waren verplicht de mogelijke
kopers te wijzen op afwijkingen in de bo
dem. „Temidden van de verkoopprocedure
ontdekten we een vreemde smaak in ons
drinkwater. We haalden er een bodemspeci
alist bij, die een lek in de lagune ontdekte
die we tijdens het afschieten van de veesta
pel hadden moeten aanleggen. In dit bassin
waren bloed en andere vloeistoffen van de
dieren opgevangen, maar ook chemicaliën
voor landbewerking. De bodem en het
drinkwater blijken vervuild door chlorven-
vinphos (pesticide) en lichaamssappen van
de beesten, en mogelijk ook met het
bse-prion. Het rapport concludeerde dat we
op een tijdbom leven."
Bse, beter bekend als de gekkekoeienziekte,
kan bij mensen leiden tot de dodelijke Ziek-
Kevin Feakins in het basin waarin het bloed van zijn afgemaakte veestapel werd opgevan
gen. foto Graham Wilson/GPD
te van Creutzfeldt-Jakob. Dat het prion, het
fatale eiwit, aanwezig kan zijn op Hill Farm
komt doordat runderen geboren vóór 1 au
gustus 1996 -de bse-bevattelijke generatie-
op deze locatie zijn afgeschoten, verbrand
en begraven. De procedure is verboden en
het ministerie had de runderen dan ook
moeten afvoeren. Feakin: „Hoe kon ik we
ten wat ze uitvoerden, je denkt dat je met
vakmensen te maken hebt. Wekenlang heb
ben we dat water gedronken, de kans be
staat dat we zelf besmet zijn." Documenten
van het ministerie van Landbouw winden er
geen doekjes om: de Feakins worden aange
duid als potentiële dragers van het virus.
Volgens berekeningen gaat het 11,5 miljoen
euro kosten om grond en water te saneren.
De waarde van de boerderij daarbij opge
teld, laat Kevin en Gina achter met een to
taal negatief vermogen van dertien miljoen
euro. De Londenaren trokken zich onher
roepelijk terug.
Het gezin Feakin was al verhuisd en zag zich
genoodzaakt terug te keren. Twee jaar na
dato zijn de dozen nog steeds niet uitgepakt.
Woonvertrekken ogen leeg, slechts hier en
daar hangt een foto en staan wat vetplantjes
in de vensterbank. „We willen hier niet blij
ven, dus de dozen blijven dicht.In de huis
kamer staan een fauteuil en een televisie, de
enorme keuken is slechts voorzien van een
tweedehands tafel en wat gammele stoelen.
In een hoek staat een blauwe jerrycan, ge
vuld met het drinkwater dat bij de buren
wordt getapt.
„Naarmate de mkz zich verspreidde, wer
den de zaken steeds beter gestroomlijnd en
de administratie en vergoedingen beter ge
regeld. Het is een schande dat het ministerie
mij op geen enkele wijze tegemoet is geko
men. Het ministerie heeft fouten gemaakt,
en vervolgens geprobeerd deze onder het ta
pijt te vegen." De Feakins brengen het mi
nisterie in november voor het Hoogge
rechtshof.
Een opsteker voor Kevin is dat hij drie we
ken geleden een dossier over Hill Farm ont
ving, waarmee hij sterker hoopt te staan
tijdens de rechtszaak. De papieren zijn af
komstig van het Milieubureau, dat de mkz-
crisis heeft aangepakt en nu onderdeel uit
maakt van het ministerie van Landbouw.
Volgens de Britse wet op de privacy kun je
tegen een kleine vergoeding bij elke organi
satie al je persoonlijke data opvragen die de
instantie zelf heeft gedocumenteerd. „We
hadden de juiste persoon aan de lijn, ofwel:
iemand die geen vragen stelde, die geen arg
waan had en geen papieren achterhield. De
ze dame kopieerde alle ongecensureerde
documenten over de situatie op Hill Farm
tijdens en na de mond- en klauwzeercrisis."
De Feakins legden de papieren nauwkeurig
op volgorde. Wie ze doorleest, houdt er een
nare bijsmaak aan over. Stapsgewijs wordt
duidelijk dat het dossier is gemanipuleerd.
Cruciale bodem- en watermonsters zij n ver
wisseld of verdwenen; een vertrouwelijk
onderzoek over de ernst van de situatie is
vervangen door een rapport waarin de con
clusie luidt dat er geen problemen zijn aan
getroffen; het graf van de veestapel blijkt
zelfs 150 meter dichter bij de boerderij te
liggen dan geautoriseerd was, wat het Mi
lieubureau 'oploste' door de vergunning
achteraf aan te passen.
„We hebben het ministerie van Landbouw
vaak geschreven, maar het speelt stomme
tje. Veel mensen vragen waarom we nog
vechten en niet gewoon de deur achter ons
dichttrekken en Llancloudy verlaten. Maar
je hebt geen keuze. Moet je weglopen van je
bedrijf omdat iemand anders het te grabbel
heeft gegooid? Er zijn veel boeren die lijden
onder de mkz-nasleep, de meesten kunnen
hun mond niet opentrekken of kozen er zelfs
voor hun leven te beëindigen. Voor ons is er
geen weg terug; wij zullen vechten tot we
neervallen."
Een woordvoerder van het ministerie van
Landbouw zegt dat de regering de claims
van de Feakins zal weerleggen. „Het minis
terie is ervan overtuigd dat het juist heeft
gehandeld tijdens de aanpak van mond- en
klauwzeer op deze boerderij.
Esther Gotink
