PZC
zeewaarts
Johannes Paulus II: van Gods atleet tot een menselijk wrak
Kwart eeuw
in het ambt
RUDEN RIEMENS
21'
zaterdag 4 oktober 2003
o
o
R
Droom
Zielig of moedig? De zieke Johannes
Paulus II roept in de laatste jaren
van een kwart eeuw pausschap tegen
strijdige gevoelens op. Er is de tv-pre-
sentator die (om te shockeren?) zegt 'als
het een huisdier was, zou je hem laten
afmaken' en er zijn de gelovigen die in
spiratie putten uit de ijzeren wilskracht
van de kerkvorst. Het Vaticaan bleef tot
voor kort echter doen alsof er niets aan
de hand was en de Heilige Vader de
Moederkerk nog als een jonge god re
geerde.
Gods atleet aarzelt even op het podium.
„Kom dichter bij ons", schreeuwt een
uitzinnige menigte. „Ik hou van jullie alle
maal", antwoord Karol Wojtyla en gaat met
microfoon in de hand de podiumtrap af.
Hosanna, hosanna, jubelt de menigte. „Ik
zal jullie helpen met zingen", zegt hij en zet
met krachtige stem de Poolse relitopper 'Wij
willen God' in. Twee miljoen kelen zingen
mee.
Het is, op die koude regenachtige 19e juni
1983 in een weiland in de nabijheid van het
klooster Jasna Gora, tehuis voor het ikoon
van de Zwarte Madonna en hét bedevaarts-
oord van Polen, een misviering die in de
herinnering zal blijven kleven. De mensen
huilen, zingen, dansen, klappen of vallen
overweldigd door emoties flauw.
„Zal dit tweede bezoek van het idool paus
aan zijn geboorteland meer betekenis krij
gen dan als uitlaatklep voor lang opgekrop
te emoties?", schrijf ik in m'n doorweekte
notitieblokje. In Polen heerst een commu
nistische militaire junta onder leiding van
generaal Jaruzelski. De vrije vakbeweging
Solidarnosc is buiten de wet gesteld, de
staat van beleg afgekondigd, in interne
ringskampen zuchten honderden dissiden
ten.
Twintig jaar later zijn Johannes Paulus II en
de wereld grondig veranderd. Het zoge
naamde communistische blok met zijn IJze
ren Gordijn is van de kaart geveegd. Jongere
generaties kennen de grauwe Volksrepu
bliek Polen slechts uit verhalen en archief
plaatjes. Datzelfde geldt voor de paus. Des
tijds een krachtig man met heldere stem,
aan wie een sportief verleden als voetballer
en hardloper waren af te zien, ondanks het
ook waarneembare lichamelijk ongemak,
gevolg van een moordaanslag twee jaar eer
der op het Sint Pietersplein. Bij de op 9 ok
tober te beginnen viering van 'Johannes
Paulus, een kwart eeuw paus' is ook van dat
beeld weinig meer over. De paus is een men
selijk wrak geworden, gesloopt door de
ziekte van Parkinson, darmkanker, de ge
volgen van een gebroken heup en artritis in
het kniegewricht. Een beklagenswaardig
figuur, die zich tot voor kort over de wereld
voort zeulde maar de massa's alleen nog
vanaf hulpstukken als een rijdend platform
kan bereiken.
Zijn preken kunnen met een in flarden over
komende trillende stem slechts uitgespro
ken worden met de tekst op papier bij de
hand, die met een handschoen voor de mond
moet verhinderen dat de wereld getuige is
van weglopend speeksel omdat de gezichts
spieren niet meer te controleren zijn.
Er is in meer veranderd. Twintig jaar gele
den kon Amerika de anticommunist Johan
nes Paulus II goed gebruiken bij de (ideolo
gische) oorlogsvoering tegen het Oostblok.
Vooral de steun, financieel en politiek, van
het Vaticaan voor vakbondsleider Lech Wa
lesa en diens Solidariteit, en de persoonlijke
connecties van de eerste Poolse paus, waren
voor president Ronald Reagan en diens
Britse geestverwant Margaret Thatcher van
het grootste belang.
Twintig jaar later kan solo-supermacht
Amerika het Vaticaan missen als kiespijn.
De oppositie van Johannes Paulus II tegen
de oorlog in Irak, zijn waarschuwingen aan
George Bush middels een speciale afgezant
naar Washington U gaat deze oorlog niet
in met Gods hulp'hebben de betrekkingen
zacht gezegd bekoeld. Zozeer zelfs dat Bush
bij een audiëntie in mei 2002 de paus op de
hoogte bracht van zijn zorgen over de 'repu
tatie' van de door pedofiele geestelijken in
opspraak gebrachte Amerikaanse katholie
ke kerk.
De paus, persoonlijk diep getroffen en woe
dend over de 'zondaren die het priesterambt
onterenkan deze 'bezorgdheidvan de pro
testant Bush maar op één manier hebben
aangevoeld. Hij werd als geestelijk leider
die voortdurend het initiatief voor vrede
*11811®
g
Paus Johannes Paulus II
neemt en zich opwerpt als het 'morele gewe
ten' van de wereld, op een zwakke plek aan
gevallen en in de verdediging gedrongen.
De ironie wil dat deze paus bij progressie
ven, en zeker bij de Italiaanse linkse familie,
populair is vanwege zij n stellingname tegen
de twee Amerikaanse oorlogen in het Mid
den-Oosten. Ook zijn uitgesproken kritiek
op het moderne globale kapitalisme, zijn
strijd tegen de ongelijke verdeling van de
aardse rijkdommen en zijn steun voor de
matigende rol van vakbonden maken hem
voor progressieven sympathiek.
„Van pauselijke lessen over seksualiteit en
moraal moet ik niets hebben", zei een Itali
aanse demonstrante tijdens de door rellen
overschaduwde G8-top in Genua, twee jaar
geleden. „Maar hij is natuurlijk heel be
langrijk als tegenmacht tegen het nietsont
ziende imperialisme van Bush en Berlusco
ni." De 25-jarige studente beschreef
zichzelf als 'niet praktizerend progressief
katholiek'. In en buiten Italië zijn er velen
zoals zij.
Tijdens het Jubeljaar 2000, toen de paus
foto Fehim Demir/EPA
even buiten Rome een mis opdroeg met tien
duizenden jongeren, waren soortgelijke ge
luiden te horen. Voor veel van deze jongeren
was de paus, met zijn ijzeren wilskracht en
zichtbaar lijden, een bijna mythische fi
guur, een moderne Jezus. Maar gevraagd of
zij in hun persoonlijke leven pauselijke ver
boden op seks voor het huwelijk, voorbe
hoedmiddelen, abortus en homofiele rela
ties opvolgden, was het antwoord meestal
een giechelend neen.
Die kloof tussen Vaticaanse doctrine en da
gelijkse praktijk van gelovigen is onder Jo
hannes Paulus II enorm geworden. De ka
tholieke schrijver Vittorio Messori, mede
auteur van een van de pauselijke boeken,
had de grootste moeite om na afloop van dat
jaar met talloze pauselijke optredens de ba
lans op te maken. „Hoe meetje in vredes
naam het schenken van goddelijke genade
als gevolg van gebed en ingetogen levens
wandel? Geestelij ke verworvenheden kun j e
nu eenmaal niet in statistieken vastleggen",
schreef hij in La Stampa.
Dat lukte hoofdredacteur Pierluigi Battista
van die krant beter. Van de grote concrete
doelstellingen, zoals kwijtschelding van
schulden voor arme landen en ruimere am
nestie voor gevangenen overal ter wereld
wasbetoogde hijniets terechtgekomenEn
hoe kan het ook anders: de beroemde Vati
caanse stille diplomatie moet knarsetan
dend toezien dat de Heilige Stoel op het
mondiale politieke toneel na de val van het
communisme een steeds minder prominente
plaats heeft.
Volgens de voormalige lijfarts Gianfranco
Fineschi klaagde de paus eens dat de Ameri
kaanse president Bill Clinton 'zelfs niet de
beleefdheid kon opbrengen' om te luisteren
bij een pauselijke audiëntie. In plaats daar
van bewonderde hij de fresco's en andere
klassieke kunst om hem heen.
Waarschijnlijk is dat de grote tragiek van
Johannes Paulus II. Zijn wilskracht, vrien
delijkheid en bijna heiligheid mag voor mil
joenen gelovigen een bron van inspiratie
zijn, zijn voorbeeld van kuisheid, van leven
naar goddelijke waarheden, wordt - en al
helemaal in het zogenaamd katholieke Ita
lië - als niet van deze tijd terzijde geschoven.
En pijnlijk is ook dat dit uit de pas lopen
hand in hand gaat met de tanende invloed
van de kerk als religieuze multinational:
hoofdkwartier Vaticaan, 2500 personeelsle
den, wereldwijd meer dan drieduizend fili
alen (bisdommen), die een miljard klanten
bedienen.
Het Vaticaan wil dat niet inzien, zoals ook
blijkt uit de recent mislukte poging van
staatssecretaris kardinaal Angelo Sodano,
zeg maar de premier van de 31 Vaticaanse
'ministeries', om de waarnemerstatus van
de kerkstaat bij de Verenigde Naties om te
zetten in een volwaardig lidmaatschap met
stemrecht.
De voor het Vaticaan bittere waarheid is dat
de vredespolitiek in het Midden-Oosten is
mislukt. De toenadering tot de Russisch-or-
thodoxe kerk eveneens, mede als gevolg van
de Vaticaanse blunder om het nieuwe Rus
land in bisdommen op te delen, wat door de
Russische geestelijkheid als het bewijs van
inmenging in hun zaken werd beschouwd.
Het pauselijke doel om een verenigd chris
telijk Europa te scheppen van Atlantische
Oceaan tot Oeral blijft een droom. De aan
was van de kerk komt uit derde-wereldlan
den, met Afrika als koploper.
Over het beeld van zijn pausschap, over die
historische rol bij het slechten van het IJze
ren Gordijn, ligt ook de schaduw van ont
kerkelijking, minder priesterwijdingenen j
een door seksschandalen in opspraak ge
brachte kerk.
Het schandaal met de pedofiele priesters
toonde aan dat de bedrijfsstatuten van de
multinational Vaticaan op de helling moe
ten. Maandenlang greep de Vaticaantop
met in, leek verlamd. Met een hiërarchisch:
organisatie, geleid door een zieke presi
dent-directeur die volgens die statuten nie;
alleen onfeilbaar is maar recht en plicht
heeft op een functie voor het leven, is dat
verklaarbaar.
Kardinaal Sodano en curiekardinaal Jo
seph Ratzinger, twee verklaarde conserva
tieven, benadrukken keer op keer dat de
paus nog volledig in staat is tot uitoefening
van zijn functie. Het is echter niet aanneme
lijk dat een kerkvorst met zo'n zwakke ge
zondheid fysiek bij de les blijft met een
werkschema dat 's morgens om zes uur mei
gebed begint en vol zit met werkafspraken
het ontvangen van gasten of het maken van
(buitenlandse) reizen.
Met alle kardinalen in Rome bijeen voorde
zilveren jubileumviering van de paus -
hoogtepunt een speciale mis op zondag 19
oktober waar ook Moeder Teresa heilig
wordt verklaard - is het misschien denkbaar
maar volgens steeds meer mensen onwense-
lijk dat de 2 62e paus het record van zijn 19e-
eeuwse voorganger Leo XIII gaat breken.
Die stierf op 20 juli 1903 in het harnasna2;
jaar en vijf maanden trouwe dienst.
De grote vraag is of de Vaticaanse Curie Jo
hannes Paulus wil overtuigen van de nood
zaak tot vrijwillig aftreden, wat volgensan
322 van de Vaticaanse canonieke wetgeving
kan. Een jaar geleden werd daar in besloten
kring al over gediscussieerd. De gangbare
theorie is dat de conservatieve vleugel in he: j
Vaticaan er niet aan wil en de paus evenmin i
Er gaapt meer dan alleen afstand in tijden J
plaats tussen de zingende paus en zijn dan
sende en klappende Poolse landgenoten in
Jasna Gora, twintig jaar geleden, en het
proefballonnetje dat het Vaticaan recente-
lijk lanceerde om dit soort enthousiaste ui
tingen bij misvieringen uit te bannen, inclu
sief misdienaressen. De kerk kan in
Johannes Paulus II een charismatisch leider
eren die wereldgeschiedenis schreef. Die
zelfde kerk mag hopen dat een nieuwe paus
er een van het slag is die de energie en de
wilskracht heeft om uit de tijd geraakte hei-
lige huisjes af te breken. Te beginnen met
dat van een pausschap voor het leven?
Hans Geleijnse
