PZC
V akantieoord
Jubileum
met een
rouwrandje
Wie heeft zin in een partijtje buikschuiven of vrouwsjouwen?
29
40 jaar Teleac
zaterdag 30 augustus 2003
Pijnbos
Kever
Waardeoordeel
J
Lugubere erfenis Hitlers Rijk
Op het Duitse eiland Rügen ligt
Prora, een gigantisch vakantie
oord uit de tijd van het Derde Rijk,
waar de arbeiders van de nationaal-
socialistische heilstaat hun vakantie
hadden moeten doorbrengen. Het is
echter nooit gebruikt, omdat de oor
log er tussen kwam. Nu rijst de vraag
wat te doen met de megalomane ko
los.
Het betonnen complex is vierenhalve
kilometer lang en strekt zich uit als
een lint langs de mooie zandstranden van
het Oost-Duitse eiland Rügen. Het is in
verval en staat nagenoeg leeg. Het 'Kraft
durch Freude-Bad' (KdF) Prora, bij
kuuroord Binz op het noordelijkste punt
van Duitsland, is een indrukwekkende
en lugubere erfenis van Hitiers Derde
Rijk.
Tussen 1936 en 1939 werd gebouwd aan
'project Prora'. Twintigduizend trouwe
kaderarbeiders mochten van de nazi's in
het 'reuzenbad voor de werkenden' jaar
lijks een goedkope zomervakantie door
brengen. Maar het uitbreken van de oor
log verhinderde de uitvoering van de
plannen. Geld en arbeidskrachten wer-
den voor een ander doel gebruikt: de
bouw van de V-raketten. Vakantiegan
gers zijn er in het KdF-Bad nooit ge
weest. De 'kolos van Rügen' werd niet af
gebouwd en functioneert tegenwoordig
als een bizarre herinnering aan die tijden
van verschrikking - met de officiële sta
tus van 'monument'.
Wat te doen met een complex van deze af
metingen? Zes verdiepingen hoog, met
een gebruiksoppervlakte van 185.000
vierkante meteren 9847 kamers is de ko
los onhanteerbaar. Aan het eind van de
oorlog werden er vluchtelingen onderge
bracht, vervolgens nam het Oost-Duitse
Volksleger het complex in bezit als ka
zerne en opleidingscentrum: krijgsge
vangenen en dwangarbeiders verrichten
herstelwerkzaamheden, die noodzake
lijk waren wegens de bombardementen.
Het terrein was in de communistische
tijd 'Sperrgebiet', evenals de verre omge
ving van Prora, en daarmee ontoeganke
lijk voor nieuwsgierige burgers.
Maar na de ineenstorting van de DDR en
de val van de Muur trokken de militairen
weg. Tegenwoordig vieren Duitsers uit
oost en west vakantie bij 'project Prora',
dat pal aan het strand ligt, maar vanaf
zee nauwelijks zichtbaar is omdat een
pijnbos de betonnen blokken aan het oog
onttrekt. Slechts vanuit de lucht wordt
de werkelijke omvang zichtbaar van dit
bouwwerk, het langste in Europa, dat te
massief is om opgeblazen te kunnen wor
den.
„Plannen om voor Prora een totaalcon
cept te ontwikkelen komen sinds de her
eniging telkens bovendrijven", vertelt
Sven Wichert (42), historicus van het Do-
kumentations Zentrum Prora. „Maar het
is gewoon niet uitvoerbaar. Het complex
is te groot, het zou allemaal veel te veel
geld gaan kosten. Bovendien zou Prora
als vakantiecomplex, een reuzenhotel of
zo, teveel concurrentie betekenen voor
de toeristenindustrie in Binz en omge
ving.
En stel dat het complex zou worden om
getoverd in een modern vakantiepark,
dan zou dat de politiek op het verwijt
kunnen komen te staan dat met de nazi
erfenis goede sier wordt gemaakt. Dat is
in Duitsland erger dan vloeken in de
kerk.
En dus worden delen van het complex nu
onderverhuurd. Je treft er kunstgaleries
aan, caféswinkeltjes, een grote disco
theek. De bonte reclameborden en provi
sorisch aandoende gevelopschriften
contrasteren hevig met de overheersende
grauwheid van het gebouw. „Ik vind het
wel een vrolijke wildgroei", bekent Wic-
kert. „Er ontwikkelt zich hier een eigen
biotoop. Dat vind ik fascinerend om mee
te maken."
Als historicus is Sven Wickert vanzelf
sprekend geïnteresseerd in de geschiede
nis van het project Prora. „Met de Reich-
sparteitaggelande in Nürnberg als
symbool voor het gigantisme en de con
centratiekampen als uiting van de ver
schrikkingen van Hitler-Duitsland,
staat Prora symbool voor de volkse mas
saliteit van het nationaal-socialisme",
legt hij uit.
Het 'KdF-Bad' stond niet op zichzelf.
'Kraft durch Freude' was onderdeel van
het Deutsche Arbeitsfront (DAF), dat de
door Hitier opgedoekte vakbonden had
vervangen en als doel had de Duitse ar
beidersklasse wegwijs te maken in de be
ginselen van het nationaal-socialisme.
Hiertoe dienden ook grote projecten als
een 'KdF-vloot', dit 'KdF-Seebad' in
Prora en een heuse 'KdF-Wagen', de be
roemd geworden Volkswagen Kever.
Deze aspecten van Hitiers sociale beleid
genoten grote populariteit. Maar in de
folders van het Dokumentations Zen
trum wordt gewaarschuwd, zoals zo
vaak in Duitsland waar de omgang met
het nazi-verleden zeer omzichtig is. 'Dat
het KdF-Bad Prora nooit in gebruik ge
nomen is', staat daar te lezen, 'is een
rechtstreeks gevolg van de expansionis
tische en racistische politiek van het
Duitse Rijk en een bewijs van het falen
van de nationaal-socialistische 'sociale
politiek'. De prijs voor de schone schijn
was volkerenmoord, massagraven en
'Zivilisationsbruch'. Het is maar dat de
bezoekers - enkele honderdduizenden
per jaar, van wie twintigduizend ook het
documentatiecentrum bezoeken - het
weten en niet vergeten.
Wierd Duk
Maak van je leunstoel een
leerstoel. Zo luidde heel
lang de leus van de educatieve
omroep Teleac. Met cursussen
als 'Ongevallen ip en rond de
woning', 'Kennis van Textiel',
Attische Tragedie', Doorbou
wen in de Winter'; en 'Kernfysi
ca' introduceerde de omroep in
het begin van de jaren zestig
educatieve televisie in Neder
land. Met invoering van de vrije
zaterdag werd er meteen voor
gezorgd dat burgers die over
daad aan vrije tijd in ieder geval
zinvol zouden kunnen besteden.
„Het was school op televisie. De
studenten thuis werden streng
toegesproken door de docent op
het scherm. Het was een andere
tijd. Talencursussen kosten we
kelijks minimaal tien tot twaalf
uur en cursisten brachten dat
op. Tegenwoordig hebben ze
daar geen tijd meer voor", aldus
Arie Smit, algemeen directeur
van de inmiddels met Schoolte
levisie gefuseerde zendgemach
tigde, die op 4 oktober samen
met kijkers en luisteraars het
veertigjarig jubileum viert.
Een verjaardagsfeest met een
zwart randje, dat wel. Dit jaar
alleen al zal 1,3 miljoen euro be
zuinigd moeten worden door de
Educom-combinatie (Teleac,
RVU en Schooltelevisie). Het
zwaard der bezuinigingen, ge-
volg van het rapport van onder
zoeksbureau McKinsey, blijft
ook daarna nog bungelen boven
het Teleac-gebouw in Hilver
sum. Opvallend riant trouwens,
zo blijkt uit de McKinsey-rap-
portage. De zendgemachtige zit
in vergelijking met andere om
roepen ruim in zowel stafleden
(49 van de 200 personeelsleden)
als vierkante meters, alhoewel
een deel van de ruimte per 1 ja
nuari wordt overgedaan aan een
ander bedrijf.
Arie Smit en Aart van der Want,
Teleac-programmadirecteur,
tonen zich niet ingenomen met
die constatering. Smit: „Het
lijkt nu alsof we de minst effici
ënte omroep in Hilversum zijn,
maar ons vergelijken met ande
re omroepen is het vergelijken
van appels met peren. Onze
stafleden behoren niet tot het
management maar zijn mensen
die geschoold zijn op bepaalde
terreinen, met een onderwijsbe
voegdheid en jarenlange erva
ring op de verschillende terrei
nen. Zulke mensen heb je nodig
als educatieve omroep."
Volgens de Teleac-bazen brengt
het werken voor vaak moeilijk
bereikbare en steeds wisselende
doelgroepen meer problemen én
kosten met zich mee dan een 'ge
wone' omroep heeft. Teleac, dat
programma's maakt voor zowel
scholen als voor kijkers die zich
willen bekwamen in het schil
deren, in de Spaanse cultuur of
het houtbewerken, heeft geen
vast omroepblad maar voor bei
de doelgroepen aparte gidsen.
Van der Want: „Voor de omroe
pen worden de kijkcijfers geme
ten door Kijk- en Luisteronder
zoek, een gemeenschappelijke
dienst. Die echter niét meet hoe
veel scholen tv kijken, of wat het
effect is van een cursus als Stop
pen met Roken. Dat soort nood
zakelijke onderzoeken moeten
we dus vaak uitbesteden, het
kost ons handenvol geld. Ook de
programma's die we maken over
gecompliceerde onderwerpen
vergen veel onderzoek. Voor het
eerste beeld geschoten is zijn we
vaak al maanden bezig."
Bezuinigingen, het onderzoe
ken van de structuur en de effec
tiviteit van de organisatie: pri
ma, aldus de Teleac-bazen.
Alleen vragen ze zich wel af: hoe
ver kun je gaan met bezuinigen?
Van der Want: „Op een gegeven
moment moet je stoppen, want
dan gaan die bezuinigen ten
koste van de programma's. Er
wordt gedaan of er zoveel ruim
te is om te bezuinigen, terwijl te
gelijkertijd erg wordt onder
schat wat de publieke omroep
voor het publiek betekent. We
hebben elektriciteit en dat vin
den we doodgewoon, maar als
de elektriciteitscentrales op
eens geen koelwater hebben, ga
je pas nadenken over wat het
voor je betekent als er geen
stroom meer is. Zo zit het ook
met de omroep, het is een vast
onderdeel van het dagelijks le
ven, maar als er een programma
uitvalt, krijgen wij de brieven."
Van der Want en Smit zijn van
mening dat Teleac het verdient
een volledige A-omroep te wor
den. „Er zou eens gekeken moe
ten worden hoe je, in een maat
schappij waar onderwijs zo
belangrijk wordt geacht, om
gaat met educatieve omroep",
aldus Smit. „We zitten hier niet
zomaar iets te doen. Het afgelo
pen jaar hadden we een groot
project rond slavernij. Daar
werkt een redactieraad aan met
vooraanstaande hoogleraren, er
waren twaalf stichtingen bij be
trokken. Dat pakken we heel
degelijk aan."
Voor het komend jaar heeft Te
leac weer een aantal van zulke
grote projecten op stapel staan.
In met 'Vlag en Rimpel' praten
Antillianen en Arubanen in zes
programma's over Nederland.
In de serie 'Je Lijf je Leven'
wordt ingegaan op chronisch
ziek zijn. 'Hoe? Zo!' heet de
nieuwe wetenschapskwis die
Bart Peeters vanaf 30 oktober
presenteert. Vanaf 9 september
wordt het nieuwe paradepaard
je van Teleac in gebruik geno
men: de schooltv-beeldbank.
Honderden educatieve video
clips over met name biologie,
natuur en wetenschap van
maximaal vijf minuten zijn via
deze beeldbank te bekijken.
Monique Brandt
Zwientje tikken
foto Vincent Jannink/GPD Luchtgitaar foto Serge Ligtenberg/GPD
Pvnzinkampioenschappen als luchtgi-
k9taarspelen, 'bommetje' en sigaarroken
(wie heeft de langste kegel?) lijken popu
lairder dan ooit. 's Zomers is het aanbod in
dit soort volksvermaak op z'n top, met
wedstrijden buikschuiven, vrouwsjouwen,
zwientjetik en jamworstelen. Waar komt
die belangstelling voor des keizers baard
t°eh vandaan?
Volksvermaak is van alle tijden, de discussie
over wat daarbij (on)gepast is ook. Zo wier-
Pen ooit de Romeinen geen aanhangers van
bet christendom meer voor de leeuwen, toen
deze religie de staatsgodsdienst werd. In een
"tinder ver verleden, midden negentiende
(«uw, ontstond onder invloed van de Ver
lichting in ons eigen land een beweging die
een halt wilde toeroepen aan wat toen als te
plat vermaak werd beschouwd. De gegoede
burgerij maakte zich meer en meer zorgen
over vormen van ruw volksvermaak als kat-
meppen en palingtrekken. Het verbod op
die laatste sport leidde tot het beruchte
palingoproer. Maar de nieuw opgerichte
Vereniging tot Veredeling van het Volksver
maak won terrein en zou tot ver in de twin
tigste eeuw de toon zetten voor verantwoor
de recreatie. Geen ruwe spelletjes meer, die
onder invloed van drankmisbruik dikwijls
uitmondden in vechtpartijen, maar on
schuldig vermaak als volksdansen, zaklo-
pen, koekhappen en ringsteken.
„Men vond het ook niet passend dat het volk
zich vermaakte rondom schandpalen of
openbare executies. Niet dat men tegen de
doodstraf was, maar wel dat oude vrouwtjes
er al breiend op de eerste rij bij zaten", zegt
prof. Wim Knuist, hoogleraar vrijetijdwe-
tenschappen aan de Universiteit Tilburg.
Waar komt toch die behoefte aan vrouws
jouwen, buikschuiven en vergelijkbare on-
zinkampioenschappen vandaan? Knuist:
„Ik heb moeite met het woord behoefte. Het
is gewoon iets gearrangeerds, net als al die
braderieën met oude ambachten. Vaak is
het bedacht door de VW of de midden
stand, onder het mom van een oud volksge
bruik dat nieuw leven wordt ingeblazen. Je
eigen traditie creëren, noemen de Engelsen
dat."
Knuist vermoedt dat de televisie en het
Guinness Book of World Records een flinke
bijdrage hebben geleverd aan de vlucht van
allerlei bijzondere wedstrijden en record
pogingen. Met name programma's als Spel
Zonder Grenzen, de Willem Ruis Show en Te
Land ter Zee en in de Lucht, hebben grote
invloed op het volksvermaak gehad.
De verzuiling was op z'n retour en voortaan
mochten katholieken, protestanten en an
deren zelf uitmaken wat ze leuk vonden.
Tijdens die verzuiling was het overigens al
een tweede natuur van de Nederlander ge
worden om vooral geen waardeoordeel over
'anderen' uit te spreken.
De typisch Nederlandse eigenschap van het
nieuwe wedstijdvermaak is volgens Knuist,
dat iedereen er aan moet kunnen meedoen.
„De boodschap die ervan uitgaat, is dat ie
dereen meetelt en dat we allemaal even goed
zijn. Het is de absolute democratisering van
de prijzenkast."
Dat klinkt mooimaar volgens Knuist zitten
er ook schaduwkanten aan de democratise
ring van het vermaak. „Het vervelende is,
dat je er geen waardeoordelen over hoort uit
te spreken. We mogen het niet meer over
kwaliteit of smaak hebben. Die angst voor
het elitaire zie je in de serieuze sport nooit.
Daar wordt de lat altijd hoog gelegd. Nie
mand die zich er over beklaagt dat de Tour
de France zo verschrikkelijk zwaar is en
daarmee mensen uitsluit. Dat is ook een cir
cus."
Moddergevechten, dwergwerpen en jam-
worstelen, alles kan en mag in het polder
model van volksvermaak. „De gêne is weg",
constateert Knuist. De commercie is inmid
dels gretig ingesprongen op de nieuwe
recreatievormen en garandeert via sponso
ring het voortbestaan van de publiekstrek
kers.
Is de tijd rijp voor een nieuwe Vereniging tot
Veredeling van het Volksvermaak? Knuist
weet het niet. „Ik denk wel dat de weerstand
weer begint bij bepaalde groepen in de sa
menleving en vervolgens naar onderen sij
pelt."
Martin Ruesink
Het voormalige 'Kraft durch Freude-Bad' (KdF) Prora op het eiland Rügen
foto Thomas Haentzschel/GPD
Jamworstelen
foto Wouter Borre/GPD
