PZC
Kaap Helder
Gré Brouwenstijn
klinkt live het best
Weer een avond met Sinatra en zijn jongens
25
The Rat Pack
donderdag 19 juni 2003
Recitals
Oude marinewerf inspireert
Den Helder is meer dan
een waaigat. Meer dan
een plaats waar de karavaan
doorheen trekt die het veer
naar het grootste Waddenei
land neemt. Alleen heeft Den
Helder er tot nu toe moeite
mee gehad een 'imago van al
lure' te verkopen. Maar daar
komt deze zomer met Kaap
Helder verandering in: he
dendaagse kunst op een his
torische marinewerf. Een
geraffineerde combinatie.
Dwalen over een immens ter
rein waar ooit 3000 man
hun brood verdienden. Kijken
in enorme loodsen en hallen
waarin kunst de ruimte moet
bevechten. Hetzijnkunstenaars
van het eerste garnituur die acte
de présence geven op de groot
scheepse kunstmanifestatie
Kaap Helder op de in 1993 ge
sloten Oude Rijkswerf in Den
Helder, voormalige basis van de
Koninklijke Marine.
Atelier van Lieshout, Melanie
Bonajo, Joost Conijn, Jos Kruit,
Patchwork, Ben Raayman, An
ne Verhoijsen, Emo Verkerk,
Rudi van de Wint, Mirjam de
Zeeuw, Yael Bartana, Nicolas
Descottes, Omer Fast, Yu Xiao
Feng, Julian Germain, Geert
Goires, Fabrice Gygi, Antal
Lakner, Clare Langan, Los Car-
pinteros, Lucy Orta, Gabor OS-
sz, Manfred Pernice, Hermann
Pitz, Via Lewandowsky en Jun
Nguyen-Hatsushiba. In het rij
tje Sao Paolo, Venetië en Kassei
lijkt Den Helder een onderdeur
tje. Maar deze kunstenaars zijn
allerminst blasé.
„Hun enthousiasme komt door
de locatie. Die is ongelooflijk
mooi", zegt projectleider Peter
de Rooden, van Kunst en Cul
tuur Noord-Holland. „De kun
stenaars zijn hier allemaal op
het terrein en in de gebouwen
van de Oude Rijkswerf geweest.
De meeste waren zichtbaar ver
bouwereerd. Onder de indruk
door de afmetingen en de strak
ke, kale schoonheid. De locatie
als uitgangspunt blijkt zeer in
spirerend. Door zijn ligging en
niet het minst door de afmetin
gen van de hallen."
Kunstwerk'Gedicht van Den Helder' van Anne Verhoijsen, te zien op de tentoonstel ling op de oude marinewerf.
Het enorme negentiende eeuwse
hallencomplex vraagt om werk
met volume. Dat is wel toever
trouwd aan Rudi van de Wint,
die vorig jaar nog 250.0000 be
zoekers in het Kröller Müller
verbaasde met zijn objecten, die
bijna uit de museumzalen puil
den. In Hal 63, de voormalige
ketelmakerij - ook wel Grote
Kathedraal genoemd - staat zijn
stalen 'Knowing by heart' van
18 meterlang, 12,5 meter hoog
en 2,80 meter breed. De Rooden:
„Het heeft iets weg van een
schip in aanbouw." Een pu
bliekstrekker van formaat. Het
idee had Rudi van de Wint bijna
twintig jaar geleden al. Destijds
was er niet voldoende geld,
maar speciaal voor Kaap Helder
is het alsnog gemaakt. Met een
team van mensen is zo'n drie
maanden lang aan het gevaarte
gewerkt.
Het negen meter diepe Nieuwe
Dok 2 heeft een beetje de vorm
van een renbaan. Voor een op
knapbeurt in het dok komen de
schepen op vierkante blokken te
liggen, als op de ruggengraat
van een voorwereldlijk beest.
Met de bateau-poort, de
scheepsdeur, wordt het in- en
uitstromen van het water gere
geld. Naast de bateau-poort is
een drijvende observatie-unit
geplaatst van de Hongaar Antal
Lakner. Hij ontwerpt, naar ei
gen zeggen, uitrustingsstukken
voor het IJslandse leger. Een
grap want IJsland heeft geen
leger. In het verlengde van de
hybride objecten van deze ar
tiest, die met bestaand design
speelt, liggen bijdragen van
Lucy Orta en Atelier van Lies
hout.
Lucy Orta, een Britse die in Pa
rijs woont, bouwt afgedankte
hout ontwierp 'De Disciplina-
tor', een 18 meter lange stalen
kooi van 6 meter breed en 3 me
ter hoog, met daarin een slaap
unit bestaande uit boven elkaar
gestapelde kleine britsjes. On
geveer zoals ze in een onderzee-
er zijn geplaatst. „Hoelang we
hiermee bezig zijn geweest? Ik
schat zo'n 3200 manuren", zegt
Joep van Lieshout, oprichter
van het gelijknamige atelier.
Kaap Helder heeft werk van in-
militaire voertuigen om voor
humanitaire doeleinden. Ze is
hoofd van de afdeling humani-
tary-design van de afdeling in
dustriële vormgeving van de
academie in Eindhoven en ont
wikkelt low budget- en low
tech-hulpmiddelen ten bate van
ontwikkelingslanden. Haar ob
jecten op Kaap Helder houden
het midden tussen kleding en
een overlevingsunit. Van Lies
ternationaal bekende kunste
naars in huis, maar is zeker niet
alleen bedoeld voor kunstlief
hebbers. Alle onderdelen zijn op
de een of andere manier altijd
gerelateerd aan Den Helder. Zo
heeft Anne Verhoijsen aan in
woners van Den Helder ge
vraagd wat hen trok in de mari-
nestad. De kernbegrippen die ze
optekende heeft zij op borst
hoogte van tachtig T-shirts ge
borduurd die 'overal' vandaan
komen. Verhoijsen: „Van het
Visserskoor, van jeugdoperette-
vereniging Lentebloemen,
buurthuizen, oud-'wervianen',
noem maar op." De woorden
zijn met de hand geborduurd,
als contrast met de zo herkenba
re marine T-shirts die even ver
derop in rechte lijnen achter el
kaar hangen en zijn voorzien
van machinaal geborduurde
woorden. Als een 'vrij leven' te
genover een 'keurslijf'.
Foto's zijn er te kust en te keur.
Kunsthistoricus Frido Troost
stelde 'fotokronieken' samen
van Nieuwediepers, zoals de in
woners van Den Helder worden
genoemd. Hij zocht naar het wel
en wee van het thuisfront: af
scheid op de kade, kerst zon
der vader of echtgenoot. Het
fotomateriaal, waaronder reis-
albums van mariniers, werd
deels beschikbaar gesteld door
het Instituut voor Maritieme
Historie en gaat terug tot 1880.
Nieuwediepers kwamen met
foto's Ed Oudenaarden/ANP
hun familiealbums, soms met
schoenendozen vol niet-inge-
plakte foto's.
Fotografe Mirjam de Zeeuw
kreeg voor Kaap Helder de op
dracht 'iets te doen met de Tra
ditiekamer'. Vervelend alleen
dat de bewuste Traditiekamer,
de afdeling onderhoud en tech
niek van het Marinemuseum,
werd verbouwd en dus was ge
sloten. „Maar mensen die ergens
veertig jaar hebben gewerkt,
hebben natuurlijk ook spullen
van hun werk thuis", aldus De
Zeeuw. Ze ging op bezoek bij
onder andere oud-wervianen.
En vond daar kleine voorwer
pen als wapenschildjes, ge
knoopte touwen en geglazuurde
borden ter ere van een werkju-
bileum. Deze spullen, die voor
oud-werknemers min of meer
symbool staan voor het werk
wat ze hebben verricht, heeft De
Zeeuw op de foto gezet. „Het
was dan wel bij de mensen thuis
maar toch sprak er iets ambach
telijks uit. Alsof de sfeer van het
werk zich thuis voortzette."
Een betonnen toren van Man
fred Kanwiz brengt op Kaap
Helder een fictieve verbinding
tot stand tussen dat zes meter
hoge bouwwerk en de Lange
Jan, de mooie rode gietijzeren
vuurtoren die 125 jaar bestaat.
Het is een van de fraaie monu
menten die Den Helder aan zijn
ligging te danken heeft. Havens,
forten, werven, zelfs een vlieg
veld heeft die excentrische plek
opgeleverd. In de Mastenloods
de presentatie 'Helderder', die
een beeld geeft van het heden,
verleden en de toekomst van de
stad aan het Marsdiep. De com
binatie van oude historie en
nieuwe kunst op Kaap Helder,
bedoeld als tweejaarlijks zo-
merkunstfeest, is gelegenheid
bij uitstek om te wijzen op de
ontwikkeling van Den Helder.
Een dwaaltocht over het im
mense terrein van de Oude
Rijkswerf helpt het erfgoed van
de winderige Kaap te doorgron
den.
Rob Bouber en
Mariska de Jager
Kaap Helder: internationale kunst
manifestatie zomer 2003, tot en met
3 augustus op de Oude Rijkswerf
Willemsoord in Den Helder.
Haar afscheid verbaasde veel
muziekliefhebbers. Gré
Brouwenstijn was nog maar 55
toen zij voor het laatst in een van
haar favoriete opera's, Beetho-
vens 'Fidelio', optrad. Haar
stem straalde als vanouds. Maar
Brouwenstijn, de nuchtere, in
Den Helder geboren Neder
landse sopraan, wilde geen
neergang van haar carrière
meemaken. Liever niets dan
half werk.
Zij trok zich terug met haar man
Hans van Swol, ooit tenniskam
pioen en televisiedokter ('Ziek
zijn, beter worden'). Wel toog zij
in 1995 naar het Amsterdamse
Concertgebouw om zich op de
eerste rij van het frontbalkon
vanwege haar tachtigste ver
jaardag te laten toezingen door
het puikje onder de Nederland
se zangers. Zij was weer even
het middelpunt en zat te stralen
van plezier. In 1999 overleed zij,
nagestaard door ontelbare mu
ziekliefhebbers, die zich ervan
bewust waren dat met Brou
wenstijn de grootste Neder
landse operazangeres van na de
Tweede Wereldoorlog was
heengegaan.
Wat rest is een aantal opnamen.
Veel te weinig eigenlijk voor ie
mand van haar niveau en repu
tatie. Commerciële opera-op-
namen zijn er alleen van 'Die
Walküre' van Wagner en 'Lief
land' van Eugen d'Albert. Voor
de rest moeten we het met een
paar meestal primitief klinken
de live-registraties doen. Ge
lukkig maakte zij in de jaren
vijftig wel opnamen van diverse
opera-aria's van onder anderen
Weber, Wagner en Verdi, die in
middels op een dubbel-cd in de
Philips-serie 'Dutch Masters'
zijn verschenen.
Maar de ware Brouwenstijn le
ren we toch vooral kennen door
haar in een complete opera te
beluisteren. Want als iemand
zich inleefde in het drama, dan
was het deze 'zingende Ingrid
Bergman', zoals zij wel ge
noemd werd. Het Nederlandse
label Osteria - weinig meer dan
een privé-onderneming - heeft
de liefhebbers nu een verrassing
bereid door live-opnamen uit te
brengen van drie opera's met
glansrollen van Brouwenstijn.
Van Beethoven is dat 'Fidelio'
en van Verdi zowel 'II trovatore'
als 'La forza del destino'.
Deze 'Fidelio' is een curiositeit.
Want dit is een opname van de
RAI, de Italiaanse radio, gezon
gen in het Italiaans. Daar komt
bij, dat voor de partijen van
Marzelline en Rocco vocalisten
zijn gekozen, die wel heel ver
van Beethoven afstaan, name
lijk Graziella Sciutti en Sesto
Bruscantini. Maar het went, de
ze Italiaanse benadering van
'Fidelio', mede dankzij de for
midabele dirigent Vittorio pui.
En Brouwenstijn gooit anno
1952 weer alles in de strijd, i
De twee Verdi's zijn allebei af
komstig van de toenmalige Ne
derlandse Opera, die in 1965
werd geliquideerd. Er liggen
bijna tien jaar tussen deze regi
straties van 'II trovatore' (1953)
en 'La forza del destino' (1962),
maar de oudste van de twee is de
meest heldere. Vooral de Leono
ra in 'La forza del destino' lag
Brouwenstijn na aan het hart.
En dat is te horen. Jaap den
Daas, voormalig directeur van
de Nederlandse Opera, zei het
lang geleden al: 'Een stem met
veel binnenkant'.
Bijzonder soepel was die stem
niet. Bij sommige overgangen,
van hoog naar laag of andersom,
is een zekere oneffenheid hoor
baar. Maar zij had wel een eigen
klank en karakter, stralend
door een heel bijzonder vibrato
en expressief door rijk vloeiend
legato. 'Zij had niet een bijzon
der machtige stem, wel een
mooie, en zij bezat een aristo
cratisch gevoel voor stijl',
schreef John Steane in zijn boek
'The Grand Tradition'.
Dat Brouwenstijn op het toneel,
meegesleept door de emoties die
zij een personage moest geven,
beter tot haar recht kwam dan
in de studio wordt wel duidelijk
wanneer we deze complete op
namen vergelijken met enkele
aria's uit deze opera's, die op de
recital-cd's van Philips staan.
Daar komt bij, dat de Neder
landse Opera anno 1962 in Al
berto Erede een veel betere diri
gent had dan Philips anno 1956
in Rudolf Moralt, die vooral op
valt door saaiheid. En dat in een
opera als 'La forza del destino'.
De in het Haagse Gebouw voor
Kunsten en Wetenschappen ge
maakte live-opname van deze
opera brengt ons ook in contact
met Jan Peerce, ooit de lieve
lingstenor van Toscanini. Voor
zover bekend was dit zijn enige
optreden in Nederland. In 'II
trovatore' is Brouwenstijns
partner Johan van der Zalm, in
die tijd de drukst bezette tenor
bij de Nederlandse Opera. An
dere namen die oudere opera
liefhebbers nog als muziek in de
oren klinken zijn Annie Delorie
(Azucena) en Siemen Jongsma
(Ferrando). Kortom, deze Verdi-
opnamen houden niet alleen de
herinnering aan Brouwenstijn
levend, ze documenteren ook
een stukje nationale operage
schiedenis.
Er komt een vervolg. Momen
teel wordt onderhandeld over
de rechten voor enkele andere
opera-registraties. Daaronder
bevindt zich een 'Lohengrin'
met in de titelrol de tenor Jan
van Mantgem, Brouwenstijns
echtgenoot alvorens de ge
bruinde tenniskampioen en te
levisiedokter in haar leven
kwam. Eén van haar favoriete
aria's komt uit Puccini's 'Tosca'
en begint met de woorden 'Ik
leefde voor de kunst, ik leefde
voor de liefde'.
Aad van derVen
Gré Brouwenstijn: Beethoven - Fi
delio. Solisten, Orchestra Sinfonica
e Coro di Roma della RAI o.l.v. Vitto
rio Gui - Osteria (2 cd's).
Verdi: La forza del destino - Solis
ten, Koor en Orkest van de Neder
landse Opera o.l.v. Alberto Erede -
Osteria (2 cd's).
Verdi: 'II trovatore'. Solisten, Koor
en Orkest van de Nederlandse Ope
ra o.l.v. Mario Cordone - Osteria (2
cd's).
Gré Brouwenstijn in 1971.
Mijn carrière is puur toeval, erkent Step
hen Triffit. „Ik was dertien toen ik mijn
Wste Sinatra-album kocht. Daarna heb ik
«tijd op het podium willen staan, maar het
«anders te lopen. Ik heb bij de RAF geze
ten en ben daarna verkoper geweest op Te-
Mrife. Daar begon ik in een karaoke-bar
Mor de aardigheid stukken van Sinatra te
®gen. De mensen vonden dat leuk en toen
twee jaar later in Engeland als Frank Si—
Wra tweede werd in de 'Soundmix show',
''•erd ik zelfs gevraagd naar Amerika te ko-
®en. En nu speel ik Sinatra in 'The Rat
Pack'."
Waf 24 juni staat Stephen Triffit in het
Wsterdamse Koninklijk Theater Carré in
eRat Pack, live from Las Vegas, een En-
fse show die is gebaseerd op de roemruch-
e optredens van Sinatra en zijn kompanen
s ean Martin en Sammy Davis Jr. Puur amu-
ment, zonder ook maar ergens de bedoe-
hehheen ver^aa^ vertellen. „Bovendien
en er we ook nog drie dames bij die zin-
'men dansen, om de show wat extra gia
our te geven. Geen biografie dus, maar
ur entertainment, precies datgene waar
ze woelige wereld steeds meer behoefte
aanll3kt te hebben."
„Een vent ook die nachtenlang Jack Daniels
kon drinken, die een stoet van vrouwen om
zich heen had en die niet eerder dan een uur
op twaalf opstond. Zelfs toen in Las Vegas,
rond 1960, de opnamen werden gemaakt
voor de film Ocean's Eleven met Martin en
Sammy Davis Jr. ging die manier van leven
gewoon door. Overdag had hij de opnamen,
's avonds trad hij op met die jongens en
daarna zakten ze nog behoorlijk door."
„Maar als de volgende ochtend iedereen
vroeg op de filmset was, liet hij ze daar alle
maal rustig wachten. En als hij dan einde
lijk arriveerde speelde hij in één keer zijn
scène en verdween dan meteen weer. Hij
leidde het leven van een vampier. Maar op
de filmset werden ze daar behoorlijk gek
van. Door al dat wachten op hem, werd het
budget van de film dan ook behoorlij k over
schreden. Tegenwoordig zou dat niet meer
gebeuren. En toch, hij was een groot ar
tiest."
Triffits vrouw hoeft intussen niet bang te
zijn, dat haar man ook in zijn eigen manier
van leven op zijn voorbeeld zal gaan lijken.
„Ik draag vooralsnog ook geen op maat ge
sneden ondergoed. Ik lust dan nog wel best
een Jack Daniels, maar niet een nacht lang.
Mijn vrouw vind het dan ook nog steeds
prachtig dat ik dit allemaal heb bereikt, ze is
dolblij met mij zoals ik nu ben."
Hans Visser
The Rat Pack, live from Las Vegas, Sinatra/Mart
in/Davis jr.-show met big band. Te zien: Amster
dam, Koninklijk Theater Carré, 24 t/m 29 juni. In
fo: www.theatercarre.nl Tel.: 0900 2525255.
De show, die inmiddels een paar honderd
voorstellingen in Engeland beleefde en een
klapper was in het Londense Palladium, het
Carré van Londen, is geïnspireerd op de op
tredens die Davis, Martin en Sinatra in de
jaren vijftig en zestig overal in Amerika ga
ven. „We brengen een soort reconstructie
van hoe zo'n avond van die jongens eruit
kan hebben gezien. En dat alles wordt on
dersteund door een vijftien man tellende big
band, die de ai'rangementen speelt zoals die
destijds werden geschreven door Billy May,
Neil Hefti en Nelson Riddle, de man die vol
gens mij in de jaren vijftig Sinatra's carrière
als zanger heeft gered. Stukken waarmee
hij vooral ook bij de band van Count Basie
zo geweldig kon swingen."
Sinatra en zijn vrienden stonden nooit in
Carré, maar die omissie uit het verleden
wordt nu toch een beetje goedgemaakt. „De
eerste helft hebben we als Dean Martin,
Sammy Davis jr. en Sinatra elk een set van
ongeveer een kwartier en daarna treden we
samen op. Je krijgt dan gewoon de stan
daardsongs. Wat Sinatra betreft kun je re
kenen op 'I've got you under my skin', 'Fly
me to the moon', 'The lady is a tramp' en
'New York, New York'."
„Dat laatste nummer is natuurlijk van veel
later datum, dat is dus nooit bij The Rat
Pack te horen geweest. Maar het is nu een
maal zo'n stuk waar het publiek op rekent
dus moet het er toch wel bij. En van Dean
Martin hoor je natuurlijk 'Volare', 'That's
amore', en van Davis 'That old black magie',
en 'Mr. Bojangles'."
„Na de pauze krijg je wat ik zou willen om
schrijven als een 'georganiseerde chaos':
Stephen Triffit (links).
zingen, dollen en drinken. Precies zoals die
drie dat destijds hebben gedaan. Dat wil
zeggen: met die grappen moeten we een
beetje voorzichtig zijn, want echt subtiel
waren die jongens daar niet mee. Grappen
over vrouwen en seks. Maar vooral negers
en joden namen ze te grazen. Al moet ik
zeggen dat vooral Sammy Davis, een zwar
te jood, daarin behoorlijk ver kon gaan."
Onvoorstelbaar eigenlijk, dat Stephen Trif
fit als zanger zo op Sinatra kan lijken. Want
als hij praat klinkt zijn stem op en top Brits.
„Ik geloof niet dat ik Sinatra imiteer, maar
ik probeer wel heel dicht bij zijn manier van
zingen en bewegen te komen. En afgaande
op de reacties uit mijn omgeving zit ik daar
nu heel dicht tegenaan. Maar het blijft na
tuurlijk wel mijn eigen stem. Het gekke is
natuurlijk wel, dat ik bij het begin van de
show het gevoel heb alsof ik een cassette met
zijn stem in mijn hoofd schuif. En dan gaat
het gewoon vanzelf.
„Ik heb natuurlijk veel naar hem geluisterd.
En sinds ik in Amerika kon gaan werken,
heb ik ook veel musici en technici ontmoet,
die hem van nabij hebben meegemaakt. No-
ta bene in Las Vegas, het domein van Sina
tra. En als voorbereiding op de show hebben
we ook diverse filmopnamen van The Rat
Pack bekeken. Nee, we hebben Sinatra en
zijn vrienden nooit zien optreden. Maar wel
hebben we de beelden daarvan goed beke
ken."
„Afgaande op wat ik over hem heb gelezen
en wat allerlei mensen me over hem hebben
verteld, denk ik dat Sinatra een wat arro
gante vent is geweest. Zelfverzekerd naar
buiten toe. Iemand die goed wist wat hij wil
de. Maar toch ook iemand die zijn twijfels
had en die zich als zanger, zoals zo veel van
zijn collega's, de nodige zorgen kon maken
over zijn stem, zijn kapitaal. Want elke dag,
bij het wakker worden, rijst toch weer de
vraag of die stem er nog wel zit. Een man ook
met wie je goed kon omgaan als hij je mocht.
Maar o wee, als dat niet zo was."
Knowing by Heart' van Rudi van de Wint.
