Satie is gek én geniaal
PZC
Met idealisme is toch niets mis?
Katja doet nu wat
ze zelf mooi vindt
t-m
Jean-Yves
Thibaudet
27
Jeanne van
Heeswijk
ni! m i' i
donderdag 8 mei 2003
et was meteen
raak. Bij het
horen van de
'Gnossiennes' werd Jean-
Yves Thibaudet meteen
smoorverliefd op de
schijnbaar simpele, maar
oh zo betoverende
pianomuziek van Eric Satie.
,Ik was toen een jaar of tien.
Pas veel later begreep ik hoe
geniaal die muziek is."
Inmiddels heeft de Franse
pianist vijf cd's volgespeeld
met alle piano werken van
Satie. Klanken uit het Parijs
op het snijvlak van de
negentiende en twintigste
Eric Satie leefde in het Parijs
dat werd beheerst door wat
Thibaudet omschrijft als een
'sympatiek soort decadentie'.
„Coco Chanel begon de mode te
bepalen, de als tijdelijk bedoel
de Eiffeltoren werd toch maar
niet afgebroken en de stad tooi
de zich met art nouveau. De film
was in opkomst. Er zijn dan ook
nog beelden waarop je Satie met
een paar vrienden, keurig in het
pak en een paraplu boven het
hoofd, op een dak op een neer
ziet springen. Niemand weet
trouwens waarom. Excentrieke
man. Montmarte, waar hij leef
de en werkte, was toen nog een
dorp buiten Parijs. Ik ben er ge
weest om de sfeer van zijn mu
ziek te proeven. De cabarets
waar hij optrad zijn verdwenen,
maar Le Lapin Agil is er nog. En
in het museum van Montmarte,
ooit het atelier van Renoir, staat
een oude, valse piano. Daar
heeft hij vast nooit gespeeld,
maar je kunt je er toch iets bij
voorstellen. Want achter de fa-
fade van die zogenaamde schil
ders die toeristen portretteren,
leeft dat oude Montmarte nog
steeds. Met die sfeer in mijn
hoofd heb ik al zijn pianowerk
eindelijk op cd gezet. Want er
zijn genoeg cd's met zijn mu
ziek, maar echt alle pianostuk
ken, dat heeft nog niemand ge
daan: 383 minuten op vijf cd's,
inclusief de wereldpremière van
de zevende 'Gnossiennes'. Zijn
muziek voor theater, voor caba
ret, gewone concertstukken, al
les staat erop. Gerangschikt
naar genre. Hopelijk wordt
daarmee duidelijk wie Satie
werkelijk was. Knettergek,
maar geniaal. En vooral: nooit
echt geaccepteerd. Hij was een
tijdgenoot van Ravel en Debus
sy, maar hun verhouding was
moeizaam. Hij was modern voor
die dagen, een markantëeenling
die je al herkent aan de eerste
drie noten muziek. Schepper
van prachtige harmonieën. Een
beetje jazzy."
„Dat hij muziek schreef voor de
cabarets van Montmartre en
daar ook speelde, deed zijn sta
tus ook al geen goed. Maar hij
werkte daar wel voor de sterren
van die tij dJe ziet ze staan op de
affiches van Lautrec. Yvette
Gilbert bij voorbeeld, die op
trad in Le Chat Noir, had de sta
tus van een Madonna. Op de cd
staan de bewerkingen van een
aantal van die chansons voor
solopiano, maar hij zette genoeg
teksten op muziek voor een hele
cd. Die ga ik zeker ooit maken.
Het probleem is wel een zange
res te vinden die de teksten aan
voelt, daarmee kan spelen.
Het is met Satie als met André
Previn. Die werkte voor Holly
wood en kreeg daarmee een
stempel dat hij nooit meer kwijt
raakte. Vreemd, want mensen
als Schönberg, Strawinsky en
Korngold zaten toch ook in Hol-
Jean-Yves Thibaudet: „Satie was een markante eenling die je al herkent aan de eerste drie noten muziek." fotc
lywood? Dus wat is er dan mis
met die cabarets? Eigenlijk was
dat een fantastische tijd. Nooit
meer hebben er zo veel verschil
lende kunstenaars met elkaar
samengewerkt als toen in
Montmartre. Moet je nagaan:
Picasso, Cocteau en Satie
maakten samen het ballet 'Pa
rade'.
Rijk is hij nooit geworden. In te
gendeel. Hij woonde ergens in
Montmartre op een derde ver
dieping, maar naar mate hij
minder geld had, verhuisde hij
naar de tweede, de eerste en uit
eindelijk de begane grond, waar
hij niet eens verwarming had.
Zijn schoenen waren volkomen
versleten. De gaten stopte hij
met zijn visitekaartjes. Geld
was voor hem eigenlijk niet zo
belangrijk. Hij was gul en trak
teerde zijn vrienden als hij geld
had graag op diners.Maar hij
verzorgde zichzelf uitstekend.
Dat wel. Na zijn dood vonden ze
in zijn kamer een aantal prach
tige kostuums, met bijpassende
overhemden en dassen. Eerste
klas. Een echte dandy, een aris
tocraat.
Satie zat vol grappen en ook zijn
muziek is altijd vrolijk. Maar
het maskeert zijn moeilijke le
ven. Dat leer je uit de brieven
aan zijn broer. Prachtige litera
tuur. Jammer, door de telefoon
en de e-mail zijn we die brieven-
cultuur kwijt. Een eigenzinnige
man, maar ook heel onzeker.
Stel je voor dat je als componist
op je negendertigste weer com
positielessen gaat nemen. En
dat was niet eens zijn beste pe-
riode. Als hij weer volgens zijn
eigen gevoel gaat schrijven, zit
ten zijn stukken vol fantasie.
Voor het spelen van zijn werk
moet je ook zelf de nodige fanta
sie hebben, want hij geeft zelf
heel weinig aan. Alles moet je
zelf interpreteren. Zelf de juiste
kleuren zoeken. Ook voor de
simpelste composities moet je
nog de juiste sfeer vinden. Voor
al de langzame stukken zijn
daarom heel moeilijk. Al geeft
dat natuurlijk wel vrijheid.
Soms is het of je het publiek
daarmee hypnotiseert. Zoals
laatst in New York. Je voelt dan
de stilte die je bij de mensen op
roept, alsof ze in een roes raken.
Net of de tijd stilstaat."
In augustus speelt Thibaudet
datzelfde programma in Am
sterdam. Hij zal daarbij ook het
nodige over Satie vertellen. „Ei
genlijk moet dat normaal zijn.
want een recital is vaak zo stijf.
Dat merk je als je een toegift
aankondigt, want die staat
nooit in het programmaboekje.
Het is dan of de spanning bij het
publiek wegvalt, of je een bar
rière doorbreekt. In de negen
tiende eeuw was dat anders,
toen had je geen programma
boekjes. Een Josef Hoffmann
kondigde toen alles zelf aan De
mensen wisten dan ook niet
voor welke stukken ze kwamen,
ze gingen voor de pianist."
„Het leuke is dat Satie ook mu
ziek schreef voor kinderen. Hij
wilde ze vertrouwd maken met
de nieuwe muziek van die tijd.
Stukjes met een glimlach. Teen
agers van nu voelen dat perfect
aan. Maar ook zijn andere werk
is gemakkelijk te begrijpen.
Trouwens, wat is er moeilijk aan
klassieke muziek? Kinderen van
een jaar of zestien die hele dag
rock horen, vinden dit al na een
paar minuten luisteren eigen
lijk heel 'cool' Heel bizar dat
klassieke muziek een elitair
imago heeft. Maar kinderen die
met hun ouders naar concerten
meegaan, kunnen deze muziek
gewoon waarderen.
Ik speel zelf graag op scholen.
Net zo leuk als optreden in Car
negie Hall. Dus laat ook orkes
ten toch alsjeblieft veel voor
kinderen spelen. Een aangepast
programma is niet nodig. In Bo
logna repeteerde ik met Riccar-
do Chailly en het orkest in die
stad de Turangalila symfonie
van Messiean voor een zaal met
2500 kinderen van een jaar of
twaalf. Chailly vertelde eerst
wat over dat stuk en toen begon
nen we tachtig minuten lang te
spelen. En je hoorde geen kind.
Het was ons beste optreden van
die week."
Hans Visser
Cd-uitgave: Satie, The complete so
lo pianomusic, Decca 473620-2 (vijf
cd's voor de prijs van twee).
Concert 7 juni: Turangalila symfo
nie, Jean-Yves Thibaudet, Radio Fil
harmonisch Orkest Holland o.l.v.
Edo de Waart: Concertgebouw Am
sterdam, Vara Matinee
Concert 7 augustus: Satie-recital,
Jean-Yves Thibaudet: Concertge
bouw Amsterdam, Robeco Zomer-
concert
Tijd voor echt toneel en een
serieuze speelfilm, besloot
Katja Schuurman (28). Niet om
haar frivole imago op te krik
ken, maar omdat ze denkt dat ze
als actrice toe is aan spannender
uitdagingen. In het toneelstuk
'Onze Jeugdeen heftig portret
van drie jongeren op drift, staat
ze naast Johnny de Mol en Teun
Kuilboer in het Oude Luxor
Theater in Rotterdam. En regis
seur Theo van Gogh bracht haar
samen met Pierre Bokma in de
korte film 'Interview'
Na tien jaar volop 'in the pictu
re' kent ze haar plekje wel in Ne
derland showbizzland. „Mijn
pre is tegelijkertijd ook mijn
handicap", weet Katja Schuur
man. „Ik krijg wellicht vaker
dan een ander aanbiedingen,
maar dat is dan bijvoorbeeld
omdat mijn overbekende naam
helpt bij het filmfonds Nadeel
aan die bekendheid is dat men
sen nu eenmaal een bepaald
beeld van me hebben, waardoor
het moeilijk is ze ervan te over
tuigen dat ik ook echt iets kan."
In die overtuiging is ze opnieuw
gesterkt door twee recente
avonturen, die ze inmiddels als
aanloopjes tot haar vuurdoop
als toneelactrice in 'Onze
Jeugd!' kan beschouwen: het
bijzondere vrouwenproject 'De
Vagina Monologen' en de speel
film 'Interview' van Theo van
Gogh Eerstgenoemd uitstapje
stelde haar in staat vrijblijvend
de theatersfeer te verkennen,
omdat ze slechts incidenteel
deel uitmaakte van de wisselen
de bezetting en er alleen werd
voorgedragen. „In wezen was
het een veilige manier om te zien
hoe het in toneelverband alle
maal werkt."
Minstens zo geestverruimend
was haar samenwerking met
Theo van Gogh en Pierre Bokma
ten behoeve van 'Interview', het
politiek-journalist ondervraagt
populaire-actrice-verhaal dat
eind van de maand in de biosco
pen komt. „Ik ben meestal nega
tief over mijn eigen verrichtin
gen, maar hier ben ik apetrots
op."
Zet ze in 'Interview' een ver
trouwd type vrouw neer, in 'On
ze Jeugd1' speelt ze een meisje
dat in allerlei opzichten ver van
haar af staat. Allereerst is er een
leeftijdsverschil van zo'n tien
jaar, waar Schuurman zelf geen
punt van maakt. „Op toneel kun
je je wat dat betreft meer per
mitteren dan in film. Zou ik ook
net zo goed voor een oudere
vrouw kunnen doorgaan. Nu is
het dan iemand die jonger is,
wat met mijn haar in een staart
je en een paar gympies aan best
moet lukken, lijkt me." Veel be-
langri j ker nog is dat de losgesla
gen Kim in de vernederlandste
theaterhit van Kenneth Loner-
gan vrijwel niets met haar ge
meen heeft. „Dat meisje is zo
anders dan ik ben. Ze kan abso
luut niet communiceren. Ze is
kwaad op de wereld en weet niet
hoe ze moet reageren."
Ze speelt Kim, voor tegenspeler
Sander (Teun Kuilboer) het
meisje van zijn dromen. Sander
is een ontspoorde yuppenzoon
die 15.000 euro heeft gestolen
van zijn pa die hem het huis
heeft uitgezet. Daarom zoekt
hij onderdak bij zijn veel stoer
dere vriend Dennis (Johnny de
Mol), een dealer wiens interesse
vooral uitgaat naar drugs.
Tijdens het proefdraaien heeft
Schuurman al ervaren dat
avondvullend acteren op toneel
iets anders is dan voor de film-
of televisiecamera's „Dit is als
proces in feite veel verrassender.
Waarom lukt het vandaag in
eens niet? Dat soort wendingen
maak je tijdens het groeien in je
rol geregeld mee."
Bij 'Interview' heeft ze genoten
om de uiterst losse aanpak van
Theo van Gogh. Peter de Baan
waardeert ze als regisseur van
'Onze Jeugd!' om andere rede
nen. „Peter laat je lang vrij in
het bepalen van de te volgen
koers. Net als Theo stelt hij je
gerust, dat heb ik nodig. Je hebt
ook regisseurs die je eerst hele
maal willen afbreken om je
daarna weer helemaal te kun
nen opbouwen. Is niks voor mij,
als je mij afbreekt, blijf ik lig
gen, begin ik te huilen en wil ik
niet meer. Daar schiet dus nie
mand iets mee op."
Louis Du Moulin
Onze Jeugd.', naar This is our Youth
van Kenneth Lonergan. Met Katja
Schuurman, Johnny de Mol en Teun
Kuilboer. Regie: Peter de Baan. Van
daag is de première in het Oude
Luxor Theater, aanvang 20.00 uur.
Tot en met 31 mei.
Katja Schuurman.
foto Jaap Rozema/GPD
Als vijftienjarige was Jeanne van Hees-
wijk vrijwilliger bij de Wereldwinkel in
^Mjndel Inmiddels is ze een gewaardeerd
beeldend kunstenaar die Nederland verte
genwoordigt op de komende Biënnale in Ve
netië. Haar idealisme heeft ze behouden.
Het is geen locatie waar je een gesprek met
^n beeldend kunstenaar verwacht. Een
groot grasveld, overgebleven van het voor
malige sportcomplex De Toekomst van
voetbalclub Unitas in Gorinehem. Aan de
rand van het veld een witgeschilderde villa,
schooljeugd scootert weg na een middagje
«Sfj sP°rtleraar blaast uit in de
C uw van bomen. „Jeanne van Hees-
KfjP'e z!t boven." Hij geeft een korte
ootdknik richting het pand De uit Schijn-
e'afkomstige Jeanne van Heeswijk (38) zit
een kantoor achter de computer. Plotse-
g staan haar veelzijdige, sociaal-geënga
geerde kunstprojecten volop in de aan-
acht. Van Heeswijk werd met vier andere
unstenaars uitgekozen Nederland te ver-
egenwoordigen op de Biënnale van Venetië
*4 juni opent. Maar die uitverkiezing
eett haar niet veranderd, zegt ze. „Ik doe al
Ittuinjaar hetzelfde. Het enige verschil is
nu meer interviews geef.
Jeanne van Heeswijk op het grasveld van het voormalige sportcomplex De Toekomst van voetbal
club Unitas in Gorinehem. foto FrankTrommelen/GPD
In Gorinehem werkt ze aan het project
'Langs de Lijn'. Een project dat moet uit
monden in een tweedaagse toernooi op het
sportcomplex. Teams samengesteld uit
wijkbewoners zullen uitkomen in speciaal
door haar en haar team ontwikkelde spelen
Een spel gebaseerd op breakdance, een
tweede is een goedmoedige variant op het
Afghaanse spel Buzkashi waarbij traditio
neel geiten weggesleept worden. Spelen die
vooral ook de verschillende bevolkings
groepen van Gorinehem bij elkaar moeten
brengen. Een videodocumentaire van het
project zal straks op de Biënnale te zien zijn.
Haar werk heeft te maken met ouderwets
idealisme. Ze wil mensen van het idee af
brengen dat ze zelf niets in te brengen heb
ben. „Beeldende kunst is bij uitstek de ver
beelding van een situatie. Ik wil mensen la
ten zien dat het wel mogelijk is zelf greep te
krijgen op hun omgeving."
Het idealisme zat er al vroeg in. Op haar
vijftiende was ze vrijwilliger bij de Wereld
winkel. Een paar jaar later trok ze naar Til
burg om kunstenaar te worden. Waarom?
„Geen flauw idee", zegt ze. Na Tilburg ging
ze naar Maastricht voor de postacademi
sche opleiding aan de Jan van Eyk-acade-
mie.
Later verhuisde ze naar Rotterdam en ging
avonden organiseren waarbij zij mensen
uitnodigde die tijdens een maaltijd met el
kaar in discussie gingen. Heel klein. Maar
langzaam werden haar projecten groter.
Veel aandacht trok ze met een project in Co
lumbus, Ohio.
Ze liet een stadsbus ombouwen tot een digi
taal laboratorium waarbij schoolkinderen
met een 3-d simulator hun eigen omgeving
konden veranderen. Zo hadden ze bijvoor
beeld de beschikking over digitale camera's
waardoor ze zelf foto's konden toevoegen.
Het één jaar durende project, waarvoor ze
samenwerkte met Atelier Joep van Lieshout
en het multimediacollectief V2, moest kin
deren meer betrekken bij hun omgeving en
ze ook het idee geven dat ze zelf actief kon
den ingrijpen
Ook opvallend is haar project De Strip in de
Westwijk in Vlaardingen. Een wijk uit de ja
ren vijftig met veel flats en een winkelcen
trum dat gaat verdwijnen Nadat de eerste
winkelpanden waren dichtgetimmerd,
dreigde het centrum snel te verloederen.
Van Heeswijk werd door de woningbouw
vereniging gevraagd iets te bedenken. Ze
kwam met een idee om zeven leegstaande
panden een culturele bestemming te geven.
Ze haalde museum Boijmans Van Beunin-
gen over een dependance te openen in de
voormalige groentewinkel en de met jonge
ren werkende Rotterdamse galerie MAMA
opende een filiaal in de supermarkt. Er zijn
nu theaterstukken, avonden met poetry-
slam en de Vlaardingse jeugd bouwt mee
aan een reusachtig houten konijn.
Haar werk verdeelt de kunstkenners. Want
is het organiseren van een 'multicultureel'
toernooi wel kunst? Is het niet meer cultu
reel getint opbouwwerk?
„Vraag de opbouwwerker in de Westwijk
maar eens wat hij van mijn werk vindt.
'Jeanne veroorzaakt meer problemen dan ze
oplost', zegt-ie dan. Maar idealisme in de
kunst is niet iets nieuws. Kijk maar naar De
Stijl. Mondriaan en Van Doesburg waren
enorme idealisten. Die dachten dat ze met
hun schilderijen en architectonische projec
ten de mensen konden verbeteren."
Ze is meer een bemiddelaar tussen instanties
en publiek, denkt ze. Natuurlijk, ze maakt
geen kant-en-klare objecten. Maar ze hoopt
en denkt dat er iets blijft hangenDat de ver
schillende bevolkingsgroepen in Gorinehem
elkaar nog eens opzoeken.
„Ik had graag de bus uit Columbus meege
nomen. Maar uit sentimentele overwegin
gen Mijn werk is nu eenmaal dat ik er als een
spin in het web in zit. Ik moet er voor zorgen
dat iedereen een centimeter naar links of
rechts opschuift opdat dingen kunnen ver
anderen Dat kost veel energie. Daarom kan
ik ook niet meer dan een project per jaar
doen Als je met mij in zee gaat, ben ik er van
af het begin bij. Ik doe alles live."
Gerrit van den Hoven
Biënnale Venetië, 15 juni t/m 2 november, Neder
lands paviljoen met Jeanne van Heeswijk, Erik
van Lieshout, Carlos Amorales, Meschac Gaba en
Alicia Framis.
