Eenden op het speelvlak
Jacob van
Domselaer
ontstoft
Russische
meesters
Peyton
Place
in het
theater
Onderstroom
in Rotterdam
eyton Place, de
moeder aller soaps,
herleeft dit
voorjaar op het toneel in een
stuk van theatergroep Würz.
Het eerste langlopende
melodrama op tv was eerder
als boek al een
spraakmakende bestseller.
Tijd voor een rehabilitatie.
De naam 'Peyton Place' heeft
in Nederland nog altijd de
klank van een foute tv-serie, on
danks de opvoering van thea
tergroep Würz. Het boek van
Grace Metalious, waar de serie
op is geïnspireerd, is moeilijk
verkrijgbaar. In een gemiddelde
stad moeten de verkopers van
vrijwel alle boekenwinkels in
het computersysteem kijken.
,,Ik kan het wel voor u bestellen
in Amerika. Dan duurt het een
paar weken voordat het hier is",
zo krijgt men te horen. Uitein
delijk biedt een tweedehands
boekenzaak uitkomst. Op de
tweede verdieping, in een verre
hoek, op het bovenste schap
staat nog een beduimeld exem
plaar.
Begin jaren zeventig was dat
anders. De schappen van de
boekhandel lagen vol met
exemplaren van de boeken Pey
ton Place en Return to Peyton
Place. Ook via boekenclubs
werden heel wat exemplaren
verkocht. In die tijd was het stil
op straat als na het journaal het
witte huis met het torentje een
nieuwe aflevering aankondigde
van de tv-serie Peyton Place. Op
het toppunt van de populariteit
keken er zes miljoen Nederlan
ders naar. De ruim vijfhonderd
afleveringen van de serie wer
den van september 1967 tot au
gustus 1973 wekelijks uitgezon
den door de AVRO.
Peyton Place was de oer-soap,
waar latere kijkcijferkanonnen
als Dallas, Dynasty, The Bold
The Beautiful en Goede Tijden,
Slechte Tijden schatplichtig
aan zijn. Ook Peyton Place ken
de een veelheid aan karakters
die in uitdijende intriges de
strijd tussen het goed en het
kwaad verpersoonlijkten. De
verhaallijnen ontsponnen zich
tergend langzaam en de span
ning werd zoveel mogelijk ge
rekt.
Beerput
Het verhaal speelt zich af in een
ogenschijnlijk pittoresk Ameri
kaans stadje in het sjiekste deel
van de VS: New England. De
schijn bedriegt, want achter de
brave fafade van het witte huis
met het torentje blijkt zich een
beerput aan schandalen en ge
heimen schuil te houden. Dat
komt al naar voren bij het le
vensverhaal van de drie vrou
wen die centraal staan: de onge
trouwde Constance MacKenzie,
haar buitenechtelijke dochter
Allison (gespeeld doorMia Far
row) en leeftijdsgenote Selena
Cross die misbruikt is door haar
vader. Rond deze vrouwen zoe
men voortdurend twee aantrek
kelijke heren. De één is dokter
Michael Rossi (gespeeld door Ed
Nelson), die in zijn liefde voor
Constance de strijd moet aan
gaan met de vader van Allison,
Elliott Carson. In de televisieja
ren van Peyton Place zwijmel
den alle Nederlandse vrouwen
bij Dokter Rossi.
Voor de jongere vrouwen was
babyface Rodney Harrington
(Ryan O'Neal) het ultieme seks-
symbool en ook hij belandt in
een driehoeksverhouding. Hij
moet kiezen tussen de lieve en
erudiete Allison en de femme fa
tale Betty Anderson. Uiteraard
lokt die laatste hem in de val
door een miskraam te verzwij
gen en hem zo tot een huwelijk
te dwingen. En dat is nog maar
een fractie van zes jaar weke
lijkse intriges.
In de Verenigde Staten was het
Het Noord-Nederlands Synï-
fonie Orkest, pianist Keès
Wieringa en dirigent Alexander
Vedernikov hebben de Neder
landse muziek een goede dienst
bewezen. Onlangs kwam van
hen een dubbel-cd uit, die werk
bevat van een vaderlands com
ponist die royaal en niet hele
maal terecht in de vergetelheid
is geraakt; Jacob van Domselaer
(1890-1960), Opgenomen zijn
z'n eerste symfonie uit 1921 en
de beide pianoconcerten, res
pectievelijk uit 1924 en 1926.
Die data zijn niet zonder bete
kenis. In de periode tussen 1910
en 1914 kwam Van Domselaer,
tijdens zijn studiejaren in Ber
lijn, in aanraking met Busoni en
mede daardoor met de muziek
van Schönberg. Die indrukken
resulteerden volgens Kees Wie
ringa 'in de meest extreme mu
ziek die ooit in Nederland Js
gecomponeerd': abstracte
klankclusters, die Van Domse
laer omschreef als klankstollin
gen.
Van Domselaer zag dat zijn
ideeën tot chaos leidden en her
oriënteerde zich na een aantal
jaren van stilte. Hij zocht een
nieuwe manier van compone
ren, waardoor zijn werk
verstaanbaarder was dan voor
heen. Zowel de eerste symfonie
als de twee pianoconcerten daf
teren uit die jaren. De symfonie
ging pas 81 jaar na ontstaan, in
2002 dus, in première. Het
Noord-Nederlands Orkest en dc
pianist kleuren met de drie wer
ken een stuk Nederlandse mu
ziekgeschiedenis respectabel in
Het geldt voor de breed gebor5-*
stelde symfonie evenzeer als
voor het bijna laat-romantiscm
eerste pianoconcert, waarvan
de opname door het wat op df
achtergrond gehouden solo-iri.-
strument de indruk geeft dat hért
om een orkestwerk rrft^
obligaat-piano gaat. Directer
klinkt de piano in het tweede
concert.
Een zinvolle toevoeging aan de
Nederlandse discografie, waar
van de duur net te lang was voo^
één cd.
Kees Cijsouw
Jacob van Domselaer, Composers
Voice CV 118, lijd 82 minuten
Als met een verlangende har-
tenklop begint het derde
pianoconcert van Sergei Rach-;
maninov. Hij schreef het in 1909
en voerde het zelf voor het eersjb
uit in New York. Maar de oer
versie is nu in volle glorie te.ho
ren op een nieuwe opname cfie
Mikhail Pletnev van dit werk
maakte.
Er is trouwens meer dat deze op
name de moeite waard maakt.
Want hoewel Pletnev de emoties
van dit brok Russische romarr=
tiek goed in de hand heeft, lijkt
dit een van de meest poëtische
opnamen van dit werk te zijn.
Verbluffend virtuoos, maar wel
ondergeschikt aan het totaal.
Zo hoort het.
Bij deze registratie in de grofce
zaal van het conservatorium in
Moskou wordt hij terughorG
dend, dienend, begeleid door
het door hem zelf opgerichte
kleurrijk klinkende Russisch
Nationaal Orkest onder leiding
van Mstislav Rostropovitsj
Hans Vissfcr
Mikhail Pletnev en Russisch NatwA
naai Orkest o.l.v. Rostropovitsj. Pitiï
noconcert nr. 3 van Rachmaninov;
pianoconcert nr. 3 van Prokofjev.
DG 471 576-2. Tijd: 71,26
donderdag 1 mei 2003
Scènes uit Peyton Place van theatergroep Würz. foto's Ben van Duin
concept in de eerste helft van de
jaren zestig een sensatie. Voor
het eerst werd een soap op prime
time uitgezonden, op het mo
ment dus dat de meeste mensen
televisie kijken. Het noodlij
dende ABC werd er in één klap
het best bekeken tv-station
door. De serie werd daar twee
keer per week uitgezonden en -
gedurende één seizoen - zelfs
drie keer per week, zonder zo
merstop. De uitdrukking This is
just another Peyton Place
maakt nog steeds deel uit van
het Amerikaanse taalgebruik.
De serie werd door velen afge
daan als sentimentele kitsch. De
destijds beroemde Amerikaan
se tv-persoonlijkheid Dick Ca-
vett zei bij het einde van de se
rie: „Waar ik jaren trillend van
woede op heb moeten wachten,
is dan eindelijk geschied: deze
voor mij slechtste serie die ooit
is gemaakt is eindelijk verdwe
nen. God save the States. Ware
het niet dat ik zelf met handen
en voeten gebonden ben aan
mijn personalityshow, ik zou
mijn vaderland reeds lang ver
laten hebben om asiel te vragen
in het verre Holland, waar mijn
vriend Jan Blokker altijd werk
voor mij heeft bij zijn VPRO.
Maar ook in Nederland had hij
Peyton Place niet kunnen ont
lopen. Hier was de impact van
de serie even groot. Ook de Ne
derlandse taal kent de uitdruk
king 'het is bij ons net Peyton
Place'. Kunt u mij de weg naar
Hameien vertellen, meneer, één
van de meest geprezen vader
landse series, was op Peyton
Place geïnspireerd. 'This is the
continuing story of Peyton Pla
ce' klonk het elke aflevering.
Dat werd in het Nederlands ge
persifleerd tot 'Dit is de nog lang
niet afgelopen geschiedenis van
Hameien".Voor de AVRO was de
serie een antwoord op het En
gelse Coronation Street, dat
kort daarvoor was ingekocht
door de VARA. Coronation
Street zat vol met maatschap
pijkritiek en werd gekenmerkt
door geroddel op de vierkante
meter. Peyton Place had veel
meer glamour: er speelden
mooie mensen in mee en de
eventuele sociale problemen
werden volledig overschaduwd
door relationele beslommerin
gen.
Vanwege de seksueel getinte
thema's riep Peyton Place als
boek bij publicatie in 1956
stormachtige reacties op. Over
seksueel misbruik, incest, abor
tus, overspel, dronkenschap
werd in die tijd nog nauwelijks
geschreven in de Amerikaanse
literatuur. Schrijfster Grace
Metalious werd vrijwel onmid
dellijk verketterd. Alleen al de
eerste zin van het boek, waarin
het brave imago van New Eng
land wordt vergeleken met de
passies en emoties van een
vrouw, was schokkend voor een
Amerika dat nog vele malen pu-
riteinser was dan nu.
Maar met de verkoop werden re
cords gebroken. Terwijl van een
titel in die tijd normaal gespro
ken 2000 exemplaren over de
toonbank gingen, haalde Pey
ton Place uiteindelijk een opla
ge van 12 miljoen. Maar net als
bij 'Ik Jan Cremer' in Neder
land, lazen de meeste Amerika
nen het boek stiekem onder de
dekens.
Voor Metalious leverde het boek
uiteindelijk voornamelijk el
lende op, ook al werden er later
films en een tv-serie van het
boek gemaakt. In haar woon
plaats Gilmanton (New Hamp
shire), dat model stond voor
Peyton Place, werd zij persona
non grata. Enkele dorpsfiguren
herkenden zich in het boek.
Voordat de serie populair werd,
was zij al op veertigjarige leef
tijd bezweken aan de drank. De
tv-rechten had zij voor een
schijntje van de hand gedaan.
Maar zo maakte zij niet mee dat
een baanbrekend boek een tv-
cliché werd.
In het theaterstuk van Würz
probeert regisseur Jules Terlin-
gen een brug te slaan tussen
boek en tv-serie. In zijn ogen
wordt in het Peyton Place van
de televisie het verhaal van Me
talious geheel geneutraliseerd.
Alle mannen, onderwerp van
erotische fantasieën bij Meta
lious, werden vervangen door
minder onrustwekkende types.
In de bewerking van Terlingen
overheerst de hypocrisie. Ieder
een leeft 'naar het licht' en
maakt elkaar gelukkig, zo lijkt
het. Kleine rimpelingen worden
onmiddellijk glad gestreken.
Dat verandert met de komst van
Dokter Rossi.
Ondanks de reputatie van de tv-
serie is het met het imago van
Metalious inmiddels goed geko
men. Haar betekenis als schrijf
ster wordt in de VS allerwege er
kend. Zij behandelde in Peyton
Place niet alleen voor het eerst
omstreden maatschappelijke
thema's, maar zij zorgde er en
passant voor dat de paperback
een gewaardeerd medium werd
en zij plaveide de weg voor een
hele nieuwe generatie vrouwe
lijke schrijvers.
Geert Willems
Peyton Place van theatergroep
Wurz wordt t/m 10 mei opgevoerd
aan het theater aan de Kneuterdijk 1
in Den Haag. De première is op 2
mei. Reserveren voor Haagse voor
stellingen (via Toneelgroep De Ap
pel) 070-3502200. Van 16 mei t/m 24
mei in de voormalige Verolme-werf,
Oostdijk 29, Rotterdam (IJsselmon-
de). Zondag 18 mei matinee, aan
vang 15.00. Maandag 19 mei geen
voorstelling. Reserveren: (via Lan
taren/Venster) 010- 2772277 Van 5
juni t/m 21 juni (woensdag t/m za
terdag/extra voorstellingen in het
Appeltheater, Duinstraat 6, Den
Haag aanvang 20.15 uur. Reserve
ren: 070 350 22 00.
Rotterdam heeft het toch maar mooi voor
elkaar. Een bak met water naast de
Maas waarin de spelers van Vis a Vis uit
Arnhem met fantasie spelevaren. Op de
grens van leven en dood, dat wel. Locatie
theater in vol ornaat.
Het is een mysterieus plekje in Rotterdam:
het Eiland van Brienenoord. De plek waar
Rotterdamse bleekneusjes wat kleur komen
opdoen zodra de zon zich laat zien. Er liggen
ook volkstuintjes en fanatieke scouting-
kinderen zijn er regelmatig in de weer. Ooit
moet er een hotel verrijzen. Daar, op dat
door groen overwoekerde stukje industrie
terrein, maakt het Arnhemse theatergezel
schap Vis a Vis de nieuwe productie Onder
stroom. „Het is er sprookjesachtig", zegt
Marianne Seine, een van de oprichters van
de groep. „Je hoort er kikkers en af en toe
landen er eenden op het speelvlak als wij er
bezig zijn."
Met Onderstroom keert Vis a Vis terug naar
de roots: geen reizende voorstelling, maar
locatietheater. „We proberen alles wat op
zo'n plek aanwezig is on theatrale wijze
schijnt, heeft dat een eng effect. Zoiets
werkt direct op het menselijk instinct. Wa
ter kan fijn zijn, bijvoorbeeld om erin te
zwemmen. Maar het brengt ook angst te
weeg, want je kunt erin verdrinken. Met
Onderstroom opereren wij op de grens van
realisme en droom. Het water zorgt daarbij
voor het juiste vervreemdende effect."
Techniek
Voor de makers blijft de techniek altijd het
spannendste onderdeel. ,,Wat je hebt be
dacht, werkt niet altijd. Dingen zinken in of
komen op uit het water Dat is technisch ge
zien heel ingewikkeld. Van alle vorige voor
stellingen zijn we een stuk wijzer geworden,
maar elke keer voelt het toch alsof je weer
helemaal opnieuw begint. Daar zit voor ons
meteen de grootste uitdaging in. dingen
voor elkaar krijgen die in eerste instantie
niet mogelijk lijken."
„Voor Onderstroom hebben we veel nage
dacht over wat er vóór de dood komt", ver
volgt Seine. „Het is heel leuk om daar mee
bezig te zijn. Maar ook luguber. Het surrea
lisme ligt. in zo'n nroiect heel dichtbij: ie
kunt rare combinaties maken zonder dat je
ze hoeft te verklaren."
Eén van de uitgangspunten was het zoge
noemde Golden Hour: iemand die verdrinkt
kan nog een uur in leven blijven als hij geen
water in zijn longen heeft gekregen. „We
proberen het publiek te laten beleven wat er
in dat uur zou kunnen gebeurenWe hebben
daar in het hoofd zo onze eigen beelden bij
Het is een complexe taak om die beelden op
een heldere manier te vertalen voor het pu
bliek."
Tijdens de voorstelling is er continu één dui
ker onder water actief om te voorkomen d£Ö
er dingen fout gaan. Een helse klus. „Het
heeft veel voeten in de aarde om op zo'n
plek, waar eigenlijk helemaal niets is, eéh
theatervoorstelling te maken", stelt Seine.
Dan, vol trots: „Toch zijn we nu brutaler en
grootser bezig dan voorheen.
Martin Hermens
Vis a Vis speelt Onderstroom op het Eiland van
Brienenoord in Rotterdam. Te zien t/m 24 mei.
aanvang 21.30 uur. Meer informatiewww.visa-
vis.nl •»-
Scène uit Onderstroom, een theatervoorstelling van Vis a Vis op het Eiland van Brienenoord.
foto Jaap Rozema/GPD
naar onze hand te zetten. We gebruiken ver
der decorstukken die passen in hetgeen er al
is."
De gemeente Rotterdam nodigde Vis a Vis
uit om de openingsvoorstelling van de ma
nifestatie Waterlife 2 003 te maken. Dat eve
nement haakt in op het Jaar van het Water
dat de VN heeft uitgeroepen. Water speelt
dan ookeen belangrijke rol in Onderstroom,
een verhaal dat zich afspeelt in het scheme
rige gebied tussen leven en dood.
Een grote waterbak naast het dok waar
vroeger elementen voor metrotunnels wer
den gemaakt, inspireerde Vis Vis tot een
slapstick-achtige voorstelling vol thriller
elementen. Alles draait om visuele humor,
ondersteund door een enorme brok tech
niek. Een auto die te water raakt, een drij
vend huis en de poort naar de hemel in volle
glorie - het is er allemaal,
Sinds 1 februari ploetert Vis a Vis op het ei
landje vlak naast de Maas. Toen was het ga
ten boren in de bevroren vlakte om de tribu
ne te kunnen bouwen. Maar al snel kwam de
zonnige maand maart die het zwoegen op en
in het water zoveel aangenamer maakte.
„Werken in het water is niet zo prettig",
weet Seine uit ervaring. „Het kan vreselijk
koud zijn. Het duurde even, maar we heb
ben uiteindelijk de juiste wet-suits voor de
spelers gevonden."
„Het water vormt in deze voorstelling de
coulissen. Dat maakt het extra spannend.
Als er plotseling iets vanuit het water ver
