Stilte zegt meer
dan woorden
PZC
Speurneus tegen het decor van het oude China
25
David
Albahari
Verzamelaar
Büch nu zelf
verzameld
v 1
Rechter Tie
komt terug
donderdag 1 mei 2003
proza
Martin Sommer: Heimwee naar
Frankrijk. Volkskrant-redac
teur Sommer was van 1997 tot
2002 correspondent in Parijs.
Hij ontmoette op het platteland
vrouwen die zich dagelijks mooi
maken voor de postbode, amb
tenaren die zich veertig uur per
week tegen het Engels verzet
ten, Corsicaanse terroristen, en
verdiepte zich in de betekenis
van Charles de Gaulle. Uitgeve
rij J.M. Meulenhoff, 320 pag.,
€19,50.
Jeffrey Robinson: De medicij
nen mafia - Geld, ego en macht
binnen de farmaceutische indu
strie. 'Een medicijn dat de onge-
neeslijken geneest, maar niet
verkoopt, is slechte handel. Als
een medicijn goed verkoopt,
maar nauwelijks iets beter
maakt, is het nog steeds prima
handel.' Een veelzeggend citaat
uit dit boek, waarin Robinson
zich afvraagt of de meeste ge
neesmiddelenfabrikanten niet
meer oog hebben voor het wel
zijn van hun aandeelhouders
dan voor dat van de patiënten.
Bedrijfsspionage, onwelgeval
lige politieke besluiten, geweld,
de Derde Wereld, omgekochte
wetenschappers, het komt alle
maal aan bod. Eerder ontstond
ophef over Robinsons boek De
witwassers, dat in 1995 in Ne
derland verscheen. Vertaling
Kees van Weele. Uitgeverij El-
mar, 348 pag., €17,95.
P W. Klein en Justus van de
Kamp: Het Philips-Kommando
in Kamp Vught. Een geschiede
nis van dilemma's en bizarre te
genstellingen, dat is het verhaal
van de duizenden gevangenen
die in de jaren '43 en '44 bij het
zogenaamde Philips-Komman
do elektrische apparaten en
halffabrikaten produceerden,
van knijpkatten tot radiolam
pen. Hoogleraar geschiedenis in
Leiden, Klein, en historicus Van
de Kamp proberen in dit boek te
verklaren hoe het kon dat een
jood optrad als inkoper voor de
SS, waarom het Kamp Vught
een 'krols paradijs' werd ge
noemd, hoe er op grote schaal
sprake kon zijn van 'gecamou
fleerde' sabotage en waarom
een onderneming van het gehal
te en kaliber van Philips bereid
was met de SS samen te werken
in een concentratiekamp. Uit
geverij Contact, geïll., 351 pag.,
€24,90.
Jan van der Plas Mike Sche
pers: Popmuziek, ruim 1000 be
grippen van A tot Z. Wat is een
autoharp, een ghosttrack, een
smoelschuif, een toaster of uit
fluiten? Hoe wijs te worden uit
zinnen als: 'Het is heel basic,
Americana haast. Ik heb zelfs
bottleneck op een dobro ge
speeld. Die bandcompressie is te
gek, joh. De gitaren zijn recht
streeks met de Dl de tafel inge
gaan.' Om de geheimtaal van de
popmuziek te ontrafelen heb
ben de twee samenstellers een
overzicht opgesteld, waarmee
iedere leek een kenner kan wor
den. Uitgeverij Spectrum, 215
pag., €12,50.
thriller
Ian Rankin: Laat maar bloeden.
Achtste thriller van de Schotse
auteur Ian Rankin waarin de al
coholische inspecteur John Re
bus opnieuw de hoofdrol speelt.
Er doemen tal van problemen op
voor Rebus, die hij dient op te
lossen. Is de dochter van de bur
gemeester ontvoerd of 'gewoon'
weggelopen? Waarom versnip
pert een raadslid documenten
die al jaren oud papier zijn? En
wat zit achter die uitnodiging
voor Rebus van een notabele om
eens kleiduiven te komen schie
ten? Vertaling: Anders Pieterse.
Uitgeverij Luitingh-Sijthoff,
335 pag., €17,50.
oor fijnproevers,
viel hier en daar al
te lezen.
Moederland, de eerste
roman in Nederlandse
vertaling van de joods-
Servische schrijver David
Albahari, is een parel van
vertelkunst. 'Als schrijver
besef ik dat taal niet het hele
leven is.'
"|VT egen jaar geleden verliet hij
-LN Belgrado, Joegoslavië, Eu
ropa. „Bosnische joden vlucht
ten weg. Met het laatste
vliegtuig van Sarajevo naar
Belgrado. Hun leven verpakt in
maximaal twee tassen. Ik dacht:
hoe voorkom ik dat ik zo'n situ
atie beland? Door niet hier te
zijn."
David Albahari ging in op een
aanbod om in het Canadese Cal
gary writer-in-residence te
worden. Voor een jaar. „Ik was
zo naïef te denken dat ik in 1994
terug zou keren." Hij woont nog
altijd in Calgary. „Toch heb ik
het rare gevoel dat ik nooit ben
weggegaan. Ik schrijf in mijn
taal en ik publiceer mijn boeken
in Belgrado."
Een merkwaardig, positief ef
fect van zijn keuze voor Canada
was dat Albahari het als zijn
plicht ging zien veel en bij
voortduring te schrijven. „Mijn
kinderen aardden snel in Cana
da. Moest ik als familieman het
leven van mijn gezinsleden zo
ingrijpend beïnvloeden en hen
meenemen naar Belgrado om
dat ik als schrijver vind dat ik in
mijn taalgebied moet leven? Nee
dus. Toen ben ik fanatiek aan
het werk gegaan. Anders zou ik
me belachelijk voelen." In ne
gen jaar Canada schreef hij, een
Serviër van joodse komaf, ne
gen boeken, waaronder vijf ro
mans.
Een van die romans is nu ver
taald: Moederland. Dit is het
boek waarvoor David Albahari
(1948) in 1997 de belangrijkste
Servische publieksprijs voor li
teratuur ontving. Alleszins be
grijpelijk, want Moederland is
de tot nu toe grootste literaire
verrassing van 2003.
In de roman loopt een man met
het idee rond een boek over zijn
overleden moeder te schrijven.
Hij heeft haar ooit lang geïnter
viewd over haar leven op de Bal
kan en na veertien jaar besluit
hij de geluidsbanden van die ge
sprekken af te luisteren. Maar
dat het verleden, dat uit de ban
den in alle bewogenheid her
rijst, zo'n heftig effect op hem
zou hebben, had hij niet be
vroed.
„De belangrijkste uitdaging bij
dit boek was een boek te schrij
ven zonder het te schrijven. Als
een 'onschuldige' lezer, iemand
zonder leeservaring, tegen me
zou zeggen dat hij het boek over
mijn moeder had gelezen, dan
zou ik antwoorden: 'Dat kan
niet, er is geen boek over mijn
moeder'. De verteller in het
boek heeft het boek nooit ge
schreven. Hij wil het wel, maar
hij aarzelt. Hij weet dat wan
neer hij erin zou slagen het ver
haal op te schrijven, het nog niet
zou uitdrukken wat hij wil ver
tellen. Hij is bang dat de woor
den de echte betekenis niet zul
len overbrengen van wat hij wil
zeggen. Tegelijkertijd is hij niet
zeker over wat hij wil zeggen.
Dat is het dilemma waar we
vaak voor staan in het leven,
schrijver of geen schrijver.
Steeds lopen we weer aan tegen
het gegeven dat taal iets zegt,
maar nooit volledig vat wat we
willen zeggen. Het is vaak óf te
veel ófte weinig."
De mooie paradox is dat Alba-
David Albahari: „Als schrijver besef ik dat taal niet het hele leven is,"
hari in Moederland tussen de re
gels door juist een zo aangrij
pend, doorleefd, inlevend en
gevoelig portret schetst van de
vrouw, het verleden, het land.
Natuurlijk is hij de man niet,
natuurlijk is de vrouw niet zijn
moeder, natuurlijk bestaan er
geen geluidsbanden. Dat de
man Joegoslavië heeft verruild
voor Canada deelt hij met de
schrijver, maar meer dan flin
ters autobiografie zitten niet in
het boek.
„Als schrijver besef ik dat taal
niet het hele leven is. Ik weet, er
is een stroming in de filosofie die
zegt dat er alleen taal is, dat taal
de wereld is, dat de wereld is op
gebouwd uit louter taal. Maar
ook mensen die geen taal mach
tig zijn, denken. Ook zij hebben
een wereldbeeld in hun hoofd.
Ze hebben een innerlijke taal en
die is niet hetzelfde als een ge
sproken taal. Deze roman weer
spiegelt mijn idee - en dat is
paradoxaal - dat als het om
schrijven gaat, de stilte vaak
veel beter uitdrukt dan woor
den. Je kunt met stilte dingen
zeggen die je met woorden niet
kunt uitdrukken."
„Taal is veel beperkter dan ons
gevoelsleven. We moeten alle
maal accepteren dat we zitten
met een beperkt aantal woorden
voor een stortvloed aan ver
schillende gevoelens. Aan elke
beschrijving zit een beperking.
Schrijvers die dit ervaren, vech
ten altijd met de taal. Mijn boek
gaat uiteindelijk over taal en
meer specifiek over de vraag of
taal een substituut voor de we
reld kan zijn."
Hij is beïnvloed, zegt hij, door
zowel het Zen-boeddhisme als
de oude, chassidische verhalen
uit Polen. „Die zeggen: stilte is
het belangrijkste aspect van
spraak. Ik zoek de stilte die niet
stil is, maar spreekt." Albahari
vertelt dat hij in een van zijn es
says de beroemde woorden van
William Faulkner (uitgespro
ken bij de aanvaarding van de
Nobelprijs), dat het de taak van
de schrijver is over de hartslag
van de mens te schrijven, heeft
geherfomuleerd. „Vanuit mijn
postmoderne perspectief moet
de schrijver de stilte tussen twee
hartslagen uitdrukken."
Maar hij is de eerste om dit alles
meteen te relativeren. „Die 'on
schuldige' lezer zal meteen
roepen: 'Je praat mooi, schrij
vermans, maar je boek staat
boordevol met woorden'. Dan
heeft hij een punt, maar wat
moet je dan als schrijver?"
De lezer heeft zeker een punt,
want Moederland kent ook nog
eens geen alinea's. 'Ik heb deze
vorm gekozen toen ik in Canada
ging wonen. Eerst schreef ik
postmodern, dat wil zeggen: in
fragmenten, die vreemde sa
menhangen vertoonden. Ik
vond dat ik na mijn vertrek uit
Belgrado een andere vorm
moest kiezen. Ik schrijf nu al
mijn romans zonder alinea's
Mijn boeken zijn niet lang. Nu is
het hele boek een fragment, ze
ker afgezet tegen de enorme bi
bliotheek die de mensheid bij el
kaar geschreven heeft."
Ergens in Moederland vraagt de
man zich af of hij ooit iemand
anders dan een Europeaan kan
zijn. „Als ik die vraag moet be
antwoorden, is het antwoord
'nee'. Negen jaar geleden ging ik
weg uit Europa. Dat was pijn
lijk. In Europa groei je op in een
wereld die helemaal in haar ei
gen geschiedenis is onderge
dompeld. Hier in Amsterdam
loop je door straten die door
miljoenen bewandeld zijn, ge
wone mensen en beroemdhe
den. Geschiedenis is er tastbaar.
Calgary is het tegenovergestel
de. Daar worden de eigen wor
tels juist ontkend. Je wortels
ontkennen is daar bewijzen wie
je bent."
Wat toch de vraag opwerpt of
Joegoslaven niet juist een te
groot gevoel voor geschiedenis
hebben. Hoe kon anders de
veldslag bij het Merelveld in
1389 nog een rol spelen in de
Balkan-oorlog van de jaren ne
gentig? „De resultaten van de
geschiedenis zijn niet geaccep
teerd of begrepen. Wat ik wil
zeggen: wat in de jaren negentig
in Joegoslavië is gebeurd kan
niet alleen gezien worden als
een continuering van de ge
schiedenis. Het communistisch
systeem, na de Tweede Wereld
oorlog, heeft een geschiedenis
voor ons gecreëerd. Een groot
deel van de geschiedenis was
niet in beeld, werd ontkend of
verdrongen. Toen later de ver
schillen sterker werden, kon ie
dereen in de vruchtbare grond
van het niet verwerkte verleden
precies dat uitkiezen wat in hun
ideologische kraam van pas
kwam."
Dus als Tito de verwerking van
het verleden niet zo onderdrukt
had? „Wat je zegt: een academi
sche vraag. Laat ik Duitsland
noemen. Pas toen het Duitse
volk het aandurfde naar het
pijnlijke verleden te kijken,
konden er antwoorden worden
geformuleerd, oplossingen ge
vonden. Was dat na de oorlog in
Joegoslavië ook gebeurd, had
het anders kunnen lopen, wie
weet. Dan hadden er antwoor
den klaar gelegen op vragen die
in de jaren negentig actueel
werden. We zullen het niet we
ten."
Theo Hakkert
David Albahari: Moederland. Ro
man - Vertaling. Reïna Dokter. Uit
geverij Cossee, 176 blz.,
€19,90 (geb.).
B oudewijn Büch was zoals
bekend een fanatiek verza
melaar, maar hij wérd ook ver
zameld. Frans Mouws (33) schat
dat er in Nederland zo'n 500
Büch-verzamelaars zijn, van
wie vijftig echte die-hards. Hij
behoort overduidelijk tot de
laatste categorie. Vorige week
verscheen een boek van zijn
hand met allerhande wetens
waardigheden over Büch
Frans Mouws, in het dagelijks
leven ICT-medewerker van
Fontys, wijst op zijn boeken
kast, die voor de helft in beslag
genomen wordt door publica
ties van en over Büch. En dan
zijn er nog diverse parafernalia,
zoals posters - „Enkele heel
zeldzaam", aldus de Büch-ver-
zamelaar uit Eindhoven - en
wat dies meer zij.
Mouws had zijn buik vol van le
zen na de zware literatuur op de
middelbare school, vertelt hij,
maar toen hij rond zijn acht
tiende een van de eilandboeken
van Büch onder ogen kreeg, was
hij op slag gefascineerd door de
bijzondere feitjes en vreemde
wetenswaardigheden die de
schrijver bijeen wist te brengen
Eenmaal bevangen door de
geestdrift van Büch ging hij al
les verzamelen wat los en vast
zat aan de schrijver. „Op zeker
moment sla je helemaal door",
geeft Mouws grif toe.
Want wat schreef Büch veel!
Mouws stond er zelf versteld
van wat hij allemaal tegen
kwam aan boeken en losse pu
blicaties, zoals columns over de
meest uiteenlopende onderwer
pen in de meest uiteenlopende
bladen, van filatelietijdschrif-
ten tot popbladen zoals Oor en
computermagazines. „Ik hield
alles bij", zegt Mouws. Van het
geen hij verzamelde maakte hij
lijstjes, zodat hij ook nog eens
kon terugvinden wat hij zocht.
Voor Mouws was Büch een bron
van energie en inspiratie. „Als
ik iets van hem las had ik meteen
zin op mijn motor te stappen en
bijvoorbeeld naar Weimar te rij
den om het graf van Goethe te
bezoeken Büch had het talentje
ongelooflijk enthousiast te ma
ken voor alles waar hij zich mee
bezighield."
Hoezeer Mouws gegrepen was
door Büch bleek toen de schrij
ver op 23 november van het vo
rig jaar overleed. „Ik zat op de
bank met tranen in de ogen. Ik
keek er zelf van op, want ik ken
de hem nauwelijks persoon
lijk." Later werd hij gebeld door
uitgever Martin Ros die voor
stelde een boek te maken van
zijn Büch-verzameling,
Dat het boek er nu is betekent
overigens niet dat zijn werk als
Büch-verzamelaar erop zit. „Er
ligt nog zoveel materiaal van
Büch dat allemaal gepubliceerd
moet worden en er wordt nog
zoveel óver hem geschreven.
Het verzamelen gaat gewoon
door", stelt Mouws met voldoe
ning vast.
Peter van Vlerken
Frans Mouws: Boudewijn Büch, een
overzicht van zijn werk - Uitgeverij
Aspect, €24,98.
Büch-verzamelaar Frans Mouws
Miljoenen boeken van Robert van Gulik
over de legendarische Chinese rechter-
speurder Tie gingen wereldwijd over de
toonbank. In Nederland zijn ze op. Van Gu-
liks zoon Thomas spande zich met succes in
voor heruitgave. Met ingang van deze week
weer in de winkel.
De historische figuur rechter Tie (630-700
na Chr.), magistraat in het oude China zou
allang in de vergetelheid zijn geraakt als
Nederlander Robert van Gulik (1910-1967)
er niet was geweest. Want Van Gulik liet
zich destijds door Tie inspireren tot 17 span
nende boeken: 16 romans en een bundel kor
te verhalenZe werden in achttien talen ver
taald; miljoenen exemplaren gingen over de
toonbanken, overal ter wereld. Bij heel veel
Nederlanders moeten de Tie-boeken nog in
de boekenkast staan, of vergeten op zolder
liggen. Van Guliks Tie schitterde bovendien
in een Engelse televisieserie.
Rechter Tie werd door Van Gulik neergezet
als een Chinese meesterspeurder a la Mai-
gret en Sherlock Holmes, maar dan tegen
het decor van het oude China. Van Gulik
sloot met zijn boeken over Tie aan bij de
Chinese traditie om de magistraat/ dis
trictsbestuurder te laten optreden als cen
trale figuur in detectiveromans. Tie is niet
alleen rechter, maar ook stadsbestuurderen
hoofd van de politie. Bijgestaan door vier
trouwe assistenten, die zeer hardhandige
ondervragingsmethoden niet schuwen, lost
talloze rr>on»-r'-7--.lron nr) schernzinniffe
wijze op. Het zijn spannende verhalen die
hun meerwaarde ontlenen aan het Oosterse
decor waarin ze zich afspelen. En aan de op
merkelijk vrije seksuele moraal. Van Guliks
zoon Thomas: „Rechter Tie was mijn vader
zelf. Ik herken zijn rechtvaardigheidsge
voel. En zeker ook zijn belangstelling voor
vrouwen."
Rechter Tie 'leeft' nog altijd. Hij heeft te
genwoordig zelfs een eigen website. Maar
de ooit zo populaire boeken zijn nergens
meer te koop, behalve dan in antiquariaten
en op boekenmarkten. Zoon Thomas M. van
Gulik gaat daar nu in samenwerking met de
Oosterbeekse Uitgeverij Ravenberg Pers
verandering in brengen. Alle zeventien boe
ken worden de komende jaren opnieuw uit
gebracht.
Thomas van Gulik weet dat er nog altijd be
langstelling is voor het werk van zijn vader.
Vaak krijgt hij te horen: wat jammer dat die
boeken niet meer te krijgen zijn! Ter gele
genheid van de jaarwisseling 1999-2000 gaf
hij in eigen beheer een kort Tie-verhaal van
zijn vader uit: Oudejaarsavond in Lan-
Fang Het gelegenheidsboekje was een
nieuwjaarscadeau voor vrienden en relaties
van Van Gulik jr. De plot van het verhaal:
wat aanvankelijk voor de plaats van een
gruwelijke misdaad werd aangezien, blijkt
dat helemaal niet te zijn. De plas bloed op de
vloer van het gezin van de verdachte mars
kramer Wang is afkomstig van de bovenbu
ren, die een varken hebben geslacht en
daarbij veel bloed hebben gemorst. Dat var-
kensbloed is tussen de vloerplanken door
naar beneden gedruppeld, waar het op de
vloer van Wangs woonkamer een kolossale
plas heeft gevormd.
Uit de vele enthousiaste reacties op het gele
genheidsboekje maakte Van Gulik jr. op dat
het genre nog altijd wordt gewaardeerdHet
besluit om het gehele Tie-oeuvre van zijn
vader opnieuw uit te brengen was snel geno
men. Alleen nog een uitgever. Uitgeverij Ra
venberg Pers kon zich meteen vinden in het
concept dat de zoon van de schrijver voor
ogen stond. Dat concept gaat deels terug op
de wijze waarop de serie boeken oorspron
kelijk door Uitgeverij Van Hoeve (Den
Haag) werd uitgegeven: een gekleurd om
slag met daarop een witte tekening van een
scène uit het verhaal en in het boek tevens
enkele tekeningen. Die tekeningen zijn ove
rigens van de hand van de veelzijdige auteur
zelf.
De oorspronkelijke teksten zijn aangepast
aan het hedendaagse Nederlands (zo is 'ma
caroni' vervangen door 'mie'). Elk deel van
de Tie-serie is voorzien van een inleiding
Het eerste, Fantoom in Foe-lai, is ingeleid
door sinoloog Wilt Idema. Het tweede, Het
Chinese lakscherm, door misdaadauteur
Jan Willem van de Wetering. Voor de nog uit
te geven delen zijn onder anderen Rudy
Kousbroek en Arthur Japin uitgenodigd een
inleiding te schrijven. Elk deel in de heruit
gave bevat als extraatje een korte biografi
sche aantekening, die verband houdt met
het betreffende deel.
Uit het nawoord van Van Gulik bij Fantoom
in Foe-lai blijkt dat hij met zijn Tie-boeken
ook nadrukkelijk op de Chinese markt mik
te (naar later zou blijken met veel succes).
Hij verklaart waarom hij de naakte voeten
van een vrouwenfiguur niet heeft afgebeeld
op een tekening (waarop overigens wel haar
borsten te zien zijnHet is de Chinese sek
suele moraal: het afbeelden van onbedekte
vrouwen voeten was in China taboe. Het
leek van Gulik commercieel gezien dus
maar beter die blote voeten niet te laten
zien
Robert van Gulik was, behalve schrijver (hij
schreef ook het Boekenweekgeschenk 1964:
Vier vingers), ook sinoloog en diplomaat. In
laatstgenoemde hoedanigheid bekleedde
hij vele posten in het Verre Oosten. Zijn
laatste levensjaren was hij Nederlands am
bassadeur in Tokio. In 1993 verscheen bij de
Boekerij de biografie over Van Gulik, onder
de titel 'Een man van drie levens', geschre
ven door C D. Barkman en H, de Vries-Van
der Hoeven).
Henk Aalbers
De eerste twee delen in de heruitgave van de
Rechter Tie-reeks zijn Fantoom in Foe-lai en Het
Chinese lakscherm; uitgegeven door Uitgeverij
Ravenberg Pers, €24,-per deel.
Zie ook: www.rechtertie.nl.
Robert van Gulik