PZC
De aantrekkingskracht van het windorgel
Wil
New Lanark,
beschermd erfgoed
<7
q
Verrassing in België
<2
Watermolens
*'V
f) É>s sf
SCHOTLAND
ENGELAND
J
iiiuprtentie-exploitatie.
f H en Midden-Zeeland: 0118-484369;
Miws-Vlaanderen: 0114-372770.
Redactie: 0118-484413
jfljjw.pzc.nl
'mail' redactie@pzc.nl
lostbus 18,4380 AA Vlissingen.
zaterdag 26 april 2003
New Lanark, het laat achttiende eeuwse modeldorp in
Midden-Schotland, was begin negentiende eeuw een
speeltuin voor sociale vernieuwing. Tegenwoordig is het
dorpje aan de oevers van de wilde Clyde beschermd wereld
erfgoed. In vijf jaar tijd is New Lanark uitgegroeid tot één
van de belangrijkste toeristische attracties van Schotland.
Jaarlijks komen er zo'n half miljoen bezoekers om te verne
men hoe de utopist Robert Owen ('Who? Michael Owen?') de
ze vroeg-industriële pleisterplaats op de wereldkaart pro
beerde te zetten. Een impressie.
Het boemeltje naar Lanark
vertrekt elk uur vanaf de
perrons 14 en 15 van Queen
Street Station in het hartje van
Glasgow. De perrons liggen diep
onder de grond, ver van het
hoofdstation verwijderd en al
leen bereikbaar na een lange
tocht door lange, slecht verlich
te gangen en trappen.
De trein loopt het station bin
nen, spuwt mensen uit en slokt
een nieuwe lichting op. Een fluit
klinkt. Langzaam komt de die
sellocomotief op gang. Glas-
gow-Zuid scheert voorbijrij op
laird (heer) van New Lanark,
dacht begin 19e eeuw veel en
vaak. Over het leven, de econo
mie, onderwijs aan de lagere
klassen, het verbeteren van de
levensomstandigheden van zijn
personeel en anderen. Over
godsdienst, over geboortebe
perking. Robert Owen zag het
levenslicht in 1771. In het
plaatsje Newton in Wales. Zijn
vader was zadelmaker en post
meester en had in het stadje een
sleutelfunctie. De schrandere
Owen groeide op in een redelijk
beschermd milieu. Hij hielp van
rij kleurloze woningen gebukt
gaand onder torenhoge grijze
flats. Oost is nog erger. Het
spoortracé is één grote vuilnis
belt. Een lint van kilometers af
val. De rijkdom van Glasgow-
centrum staat in schril contrast
met het troosteloze suburbia.
Rutherglen, Cambuslang, New
ton. Station na station. Het ene
nog naargeestiger dan het ande
re. Een groep frisse schoolmeis
jes maakt plaats voor wat opge
schoten jongeren gewapend met
een ghetto-blaster en getergd
door katers. Hiphop-muziek
dendert door de coupé, kelen
worden geschraapt, rochels zei
len door de raampjes naar bui
ten. ,,Oy, lukt het een beetje!"
Het volume van de muziek gaat
omlaag, het gedrag wordt fat
soenlij k en er klink een gemeend
'sorry sir'.
Motherwell, Wishaw, Carluke.
De cadans van de wielen stimu
leert het denken. Op weg naar
Lanark. Burchtstadje in de
Schotse Lowlands. Welvarend
reeds in de veertiende eeuw. Ge
boorteplaats van William Wal
lace, de bevrijder van de Schot
ten in donkere tijden. Wallace,
die door Hollywoodster Mei
Gibson zeven jaar terug in het
filmepos Braveheart neergezet
werd als een wilde hooglander
in kilt en permanent zwaaiend
met slagzwaard. Wallace was
een schapenboer uit Lanark met
de gave des woords, maar in de
Australisch-Amerikaanse per
ceptie verworden tot een rouw-
douwer die zich uiteindelijk liet
vierendelen. Het geeft te den
ken.
Denken, denken. Robert Owen,
kinds af aan vader in de zaak en
moeder stimuleerde hem om zo
veel mogelijk te lezen. De jon
gen deed dat en bleek ook aan
leg te hebben voor cijferen. Als
kind hield hij pa's boeken bij en
hielp hij bij de postale handelin
gen.
Op iets latere leeftijd hielp hij
mee de winkels te runnen van
buren en kennissen. Zijn gevoel
voor handel en cijfers brachten
hem via een zadelmaker in Lon
den bij een groothandel in tex
tiel in Stamford. Als inkoper
van stoffen kwam hij in contact
met textielfabrikanten in Man
chester, Glasgow en andere
plaatsen. Zo ook met de Schot
David Dale, die grote textielfa
brieken had laten bouwen aan
de oevers van de rivier de Clyde
in Zuid-Schotland. Owen viel
voor Dale's dochter Caroline,
trouwde met haar en werd in
1800 benoemd tot directeur van
de New Lanarkfabrieken,
waarin hij overigens voor zijn
huwelijk al een aandeel in had
gekocht.
New Lanark bestond in die tijd
uit vier textielfabrieken van
zestig meter lang en 15 meter
breed met een hoogte van zes
verdiepingen. Rond het com
plex stonden diverse rijen eta
gewoningen, waarin de 1300
werknemers - veelal afkomstig
uit de arme Hooglanden - ge
huisvest waren. Voor de ener
gievoorziening diende het snel-
stromende water van de Clyde
dat het rad van de watermolens
continue in beweging hield. Om
de energievoorziening ook in
New Lanark
foto's Conny van Gremberghe
Alsof de tijd er stilstond
droge periodes veilig te stellen,
had Dale een kanalenstelsel la
ten aanleggen. De werkomstan
digheden in de fabrieken waren
slecht. De grote hallen met spin-
en weefmachines werden met
gaslampen en kaarsen verlicht,
ze waren tochtig en brandge
vaar lag voortdurend op de loer.
De arbeiders en hun kinderen
waren ondervoed en de hygiëni
sche omstandigheden waarin ze
moesten werken en wonen wa
ren ronduit slecht. Ook de hou
ding van de meeste inwoners
van New Lanark liet te wensen
over. Ze waren ongemotiveerd,
dronken, stalen en vochten.
Van begin af aan zette Owen
zich in om al die omstandighe
den te verbeteren. Hij bedacht
een systeem om werknemers te
motiveren. Wie slecht werk ver
richtte kon gaan, mensen die
goed presteerde werden be
loond. De werkomstandigheden
in de fabrieken werden stap
voor stap verbeterd en kleine
Oude stoommachine in één van de vele katoenfabrieken die New Lanark rijk is.
kinderen werden door Owen uit
de werkruimten gehaald en ver
plicht naar school gestuurd.
Owen liet een kleuterschool
bouwen en één voor basiseduca
tiewat hij het instituut voor ka
rakterontwikkeling doopte. De
woningen in het dorp werden
opgeknapt, voorzien van toilet
ten en gaslampen. Voorts liet hij
een winkel inrichten waar de
New Lanarkers tegen lage prij
zen inkopen konden doen. Wat
in de winkel verdiend werd,
werd vervolgens terug in het
modeldorp gestopt.
Owen zag zijn personeel als
goed-kapitalist als productie
middelen, maar in tegenstelling
tot zijn tijdgenoten meende hij
dat investeringen in mensen ook
zouden leiden tot een groter ren
dement van zijn bedrijf. En dat
bleekook.In enkele j aren groei
de New Lanark uit tot een mo
deldorp, waar bovendien meer
geproduceerd werd dan in an
dere textielplaatsen en - fabrie
ken. Owen was echter meer dan
een industriële enterpeneur. Hij
wilde het lot van de arbeidende
massa verbeteren en drong erbij
politici in Londen op aan om
wetten te ontwerpen die, in eer
ste instantie, de allerjongste fa
brieksbevolking moesten be
schermen. Die wetten kwamen
er, maar Owen wilde meer. Hij
wilde ook de levensomstandig
heden van de laagste klassen
veranderen, ze overal in den
lande huisvesten als in New La
nark, ze scholen, ze ontwikke
len. Hij wilde coöperatieve win
kels, vakbonden oprichten in
een tijd die daar lang nog niet
rijp voor was.
Toen bleek dat Engeland niet op
zijn modeldorpen zat te wach
ten probeerde hij het in de Ver
enigde Staten, waar de pionier-
stad New Harmony werd
gesticht, maar niet echt naar de
gedachten van Owen van Lan
ark werd ingericht. Owen zocht
gelijkgestemden op in Mexico,
Italië, Frankrijk, maar alle ini
tiatieven bloeiden dood. De
utopist Owen stak een gigan
tisch kapitaal in zijn model-
dorpplannen, reisde half de
Orkney-eilanden
<5
lnvernes%-
L. Ness
Aberdeen
L.Lomond
Glasgow
Rutherglen^Motherwell
Wishaw. Carluke
New Lanarky
Dundee
Edinburgh
NOORDZEE
N-IERLAIMD
Carlisle
Isle of Man
v,
Liverpoo^
Leeds
A| m Hull
Manchester
wereld rond, sprak met voor
aanstaande politici en hervor
mers in zijn tijd, maar belandde
uiteindelijk rond 1830 weer in
Engeland, waar hij betrokken
raakte bij de oprichting van de
Grand National Consolidated
Trades Union, de eerste natio
nale vakbond die binnen een
mum van tijd meer dan een mil
joen leden wist te werven en
ijverde voor het instellen van
een acht-urige werkdag (in
18341). Het vroeg-Victoriaanse
Engeland was daaraan echter
nog niet toe. De gevestigde orde
roerde zich en wist de bond bin
nen korte tijd te neutraliseren.
Owen trok zich terug in New
Lanark, bleef artikelen schrij
ven over een betere samenle
ving, over beter onderwijs, over
de menselijke strijd naar geluk,
over geboortenbeperking -
waarmee hij de strenge Schotse
kerkvoogden tegen zich in het
harnas jaagde - en over coöpe
ratieve gedachten. Lang na zijn
dood in 1858 zouden zijn ideeën
anderen - veelal socialisten - in
spireren tot verdere actie.
Het New Lanark van nu oogt
nog precies als in de tijd van
Owen. Alleen de gaslampen zijn
vervangen door elektrische. De
textielfabrieken draaiden nog
tot in de zestiger jaren, waarna
ze gesloten werden. De meeste
woningen in het dorp waren
toen al verlaten. Ruim dertig
jaar hadden weer en wind vrij
spel in New Lanark. Het monu
mentale dorp j e in de diepe vallei
van de Clyde verpauperde, ver
viel.
In 1974 werd de New Lanark
Conservation Trust opgericht,
een genootschap dat het model
dorp in oude luister wilde her
stellen. Miljoenen werden sinds
de oprichting gepompt in con-
serveri^igs werken, restauratie
projecten en verbouwingen. Er
kwam een bezoekerscentrum,
winkels, een hotel, een jeugd
herberg. De woningen werden
opgeknapt en verkocht. Inmid
dels wonen er weer tweehon
derd mensen in New Lanark. In
2001 werd het modeldorp door
de Unesco tot World Heritage
Site gebombardeerd en verwierf
het daarmee mondiale bescher
ming. En terecht, want wie in
deze tijd van nieuwe normen en
waarden behoefte heeft aan eni
ge (zelf)reflectie komt in New
Lanark ruimschoots aan zijn
trekken.
Conny van Gremberghe
New Lanark ligt op een uurtje treinen of autorijden van Glasgow
of Edinburgh. Het modeldorp is het hele jaar te bezoeken met
uitzondering van 25 december en 1 januari. Een dagticket, dat toe
gang biedt tot vrijwel alle gebouwen in het dorp - inclusief de ka
toenfabrieken, de school, de winkel, de oude woonkazernes - kost
5,95 Britse pond sterling, een familieticket komt uit op 16,95 pond.
Het ticket geeft ook toegang tot de New Millenium Experience (een
kennismakingstocht per zweefgondel met Owens gedachtengoed)
en de Annie McLeodstory (een beeld van het leven in 1820 door de
ogen van een tienjarig meisje). Overnachten in New Lanark kan.
Het Mill Hotel biedt viersterrenaccommodatie voor zo'n vijftig
pond per nacht. Ook zijn er nog zes appartementen te huur. De
jeugdherberg biedt budgetaccommodatie, maar alleen in het zo
merseizoen. Voor meer info www.newlanark.org.
A1 jaren s
akon var
staat het trots op de
™p van de Vlissingse Nol-
jk: het windorgelHet heeft
«weertype getrotseerd en
1 op bij stormachtige wind.
««huidige windorgel heeft
Voorgangers gehad. De ja-
instorm van 1976 was het
«rste orgel te machtig. Het
exemplaar was niet be
stegen vandalen; in 1981
gelen zij acht van de twintig
fn door. Het huidige orgel
"teert van 1983.
«'informatiebord van de toe-
l^'^oeottractie is besmeurd
w F,a en stickers. Er is nog
-■ 'ezen dat het orgel deel
•t -
uitmaakt van een keten van
windorgels vanaf de kust van
West-Afrika tot aan Noorwe
gen.
De maker, Raphaël August Op-
staele, wilde op die manier een
universele verbinding maken
tussen de volkeren door middel
van geluid.
Het geluid dat het orgel produ
ceert, spreekt aan. De plek is bij
zonder, met de zee, het strand en
de Vlissingse boulevard in de
nabijheid. Voorbijgangers wor
den als het ware naar het wind
orgel toe getrokken.
Vraag het de opa en de oma, die
met twee kleinkinderen naar
het orgel luisteren. Ze komen er
vrijwel elke dag. Oma is geïntri
geerd door het geluid. De kinde
ren rennen tussen de bamboe-
pijpen door en proberen op het
vuurtorentje te klimmen.
Vraag het ook de twee Duitsers
die elke zomer naar Vlissingen
komen; ze kunnen het niet laten
om minstens twee a drie keer in
hun vakantie langs het windor
gel te gaan.
Opstaele liet zich insprireren
door de Encyclopedie of berede
neerd woordenboek van de we
tenschappen van de schrijvers
Diderot en d'Alembert (1774)
waarin wordt vermeld dat de
mens al vroeg blaasinstrumen
ten had uitgevonden. Het
kernidee was dat de wind het
riet laat ritselen.
Openingstijden worden bij het
het windorgel niet gehanteerd.
Het is altijd toegankelijk. Al
leen als je het orgel 's nachts
wenst te bezoeken, kun je de
dorst die de zilte zeewind op
wekt, niet lessen bij het nabijge
legen strandpaviljoen Panta
Rhei.
Slapen kan je er wel altijd, als je
het opschrift op de bunker mag
geloven. In grote letters prijkt
de spreuk Zimmerfrei op de zij
gevel.
Het is de moeite waard om je
over te geven aan de mysterieu
ze sfeer die het windorgel om
ringt. Het geluid van het wind
orgel komt het beste tot uiting
bij harde wind. Een zacht bries
je laat niet meer dan een soort
gebrom van de bamboestokken
horen.
Valeska Nastaly
Het windorgel aan de kop van de Vlissingse Nolledijk.
foto Ruben Oreel
