m p
Hongerwinter tot in detail ontleed
Onderzoekers maken dankbaar gebruik van precies bijgehouden dossiers
puzzel
2
3
4
1
14
19
35
recept
Salade met tofu Parmigiana
Tom Poes en de Ombrenger Toonder Studio's
Casper Hobbes
het weer
maandag 31 maart 2003
doorThea van Beek
Twee sneetjes brood, twee
aardappelen en een halve
suikerbiet. Dat was aan het ein
de van de hongerwinter, april
1945, in het westen van Neder
land nog ongeveer het dagmenu
van een volwassene. Een hon-
gerrantsoen. want de dagelijkse
hoeveelheid calorieën schom
melde tussen de 400 en 800. Te
genwoordig stouwt de gemid
delde Nederlander met gemak
dagelijks het viervoudige achter
de kiezen.
Vooral in Holland leed de bevol-
king honger. De gevolgen van
die periode op de kinderen die
toen waren geboren, zijn bij het
Academisch Medische Centrum
(AMC) in Amsterdam al ruim
tien jaar onderwerp van studie.
Onlangs begon een nieuwe reeks
onderzoeken onder duizend van
deze kinderen. „Deze mensen
lopen nu tegen de zestig jaar En
hoe ouder ze worden des te inte
ressanter wordt het voor ons.
Veel aandoeningen komen pas
op latere leeftijd", zegt coördi
nator Tessa Roseboom van het
onderzoek.
De hongerwinter wordt wel om
schreven als een experiment in
de geschiedenis Nergens ter
wereld heeft zich ooit een perio
de van honger voorgedaan die
zo precies was vast te stellen.
Die begon in oktober 1944na de
spoorwegstaking om de bevoor
rading van de Duitse troepen te
saboteren. Als represaille ver
bood de Duitse bezetter alle
voedseltransporten naar het
westen van ons land. Vanaf dat
moment daalde het officiële
voedselrantsoen van 1800 naar
1400 calorieën per dag, een hoe
veelheid die de daarop volgende
barre wintermaanden steeds
verder zou dalen De voedsel
schaarste stopte abrupt na de
bevrijding, mei 1945.
Dossiers
Bijzonder was ook, dat ondanks
de slechte omstandigheden alle
medische dossiers nauwkeurig
zijn bijgehouden. Daarvan ma
ken de onderzoekers dankbaar
gebruik. Alle dossiers van ba
by's die rond en tijdens de hon
gerwinter waren geboren in het
Amsterdamse Wilhelmina
Gasthuis, konden nog worden
achterhaald. Met behulp van
het bevolkingsregister konden
de baby's van toen worden op
gespoord.
In het onderzoek, dat nog de
cennia lang zal duren, wordt ge
keken naar de gezondheidsef
fecten van de hongerwinter op
deze kinderen op lange termijn
Een belangrijk doel is mogelijke
verbanden op te sporen tussen
ondervoeding in de baarmoeder
en gezondheidsrisico's op latere
leeftijd. Hun zwangere moeders
waren in de hongerwinter im
mers vaak zwaar ondervoed en
daardoor ook hun foetus. Dat
heeft blijvende gevolgen voor de
werking van hun organen
Zo wogen de baby's die midden
in en aan het einde van de hon
gerwinter waren geboren, 250
gram minder dan normaal. Ook
waren ze kleiner en magerder.
Diabetes
Tussen 1994 en 1996 onderwier
pen ruim 750 hongerwinterba-
by's zich aan een eerste medisch
onderzoek. Ze liepen toen tegen
de vijftig jaar. Een deel van deze
groep bestond uit Amsterdam
mers die vlak voor of na de hon
gerwinter waren geboren en
diende als controlegroep.
De resultaten van de onderzoe
ken waren opmerkel ij k. De hon
gerwinterbaby's hadden vaker
ouderdomsdiabetes. Vooral de
genen die de laatste drie maan
den van de zwangerschap aan
ondervoeding blootstonden, lo
pen daarop een hoger risico
Vrouwen die drie tot zeven
maanden na de hongerwinter
waren geboren, lopen rond hun
middelbare leeftijd een hogere
kans op overgewicht. Ze waren
gemiddeld acht kilo zwaarder
en hadden dikkere buiken.
De medisch biologe Roseboom
promoveerde op de effecten die
ondervoeding in de baarmoeder
heeft op latere leeftijd. Ze
noemt het opvallend dat kinde
ren die in de hongerwinter zijn
verwekt en na de bevrijding ge
boren, een normaal geboortege
wicht hadden
1
5
6
8
9
,0
13
16
21
22
23
24
25
28
29
30
32
34
Niet het gevraagde woord invullen, maar een woord dat bestaat uit de letters van
het gevraagde woord in dezelfde volgorde min 1 letter. (B.v. Omschrijving "dieren
verblijf". Antwoord zou zijn "stal", maar ingevuld moet worden "sta"of "tal".
Welke van die twee het moet worden, moet blijken uit de kruisende woorden.)
Horizontaal: 1. Vorstenzetel; 4 teelt; 7. metselspecie; 9 zeehond; 11. plezier; 12.
vrucht; 13. pluim; 15. luchtig verblijf; 16. verschoten; 18. familielid; 19. schaapka
meel; 20. graansoort; 22. knorrig, 25 koppelriem; 27. gerstenat; 28. lust; 29. hof; 31.
drinkbakje; 32. kolenwagen; 34. handvat; 35. computerterm.
Verticaal: 1. Niet vlot(gaand); 2. totaal; 3. handvatsel; 4. kompasstreek; 5. onder
wereld; 6. balspel; 8. suikerpalm; 10. willen hebben; 12. de bal v.d zijkant naar het
midden spelen; 14. rondedans; 15. tenen mand; 17. naaldboom; 18. weg met
bomen; 20 marmeren knikker; 21. grasland; 23. vadsig; 24. sterkte; 26. vers; 29.
wijfjeshond; 30. vogelbek; 32. moment; 33. knaagdier.
Horizontaal:
1. Verzamelde in de tuin (6); 4.
Aan deze zaak is werk (6); 6.
Dogma van een mooie motor
rijder (8); 8. Katachtig komt het
college naar beneden (6); 9. Sla
in de keel (4).
Verticaal:
1. Met agressie opgeborreld
(6); 2. Wat men in schakelt om
te beginnen (6), 3. De kerk
biedt ze aan (8); 5. Zet de ooie
vaar schoon! (6); 7. Zo melig
komt het een apostel niet toe
(4).
Oplossingen van zaterdag:
Kruiswoordraadsel:
Horizontaal:
1. Kopij; 4. ocel; 7. in; 8. KLM; 10. ia; 13.
vastnemen; 16. MP; 17. bt; 18. Raab; 19.
saul; 20. tr; 22. rd; 23. uitdrogen; 25. Ie; 27.
pos; 29. nu; 30. iglo; 31. ikat.
Verticaal:
1. Kiev; 2. on; 3.ijk; 4. om; 5 ei; 6. laan; 9.
land; 11. esparto; 12. embargo; 14. amati;
15. etude; 21. brio; 23. ugli; 24. neut; 26. eg;
27. po; 28. si; 29. na.
Doorloper:
koordesegment
redeactiealoe
aleerrykerite
bouttulesatan
tertsgentberk
aulaertssuper
riantohiorage
rentreeroepen
arseenrestant
Kinderen krijgen voedsel uit de
„Toch heeft juist deze groep op
latere leeftijd veel meer medi
sche klachten. Zij hebben een
hoger cholesterolgehalte en va
ker hart- en vaatziekten. Met de
nieuwe reeks onderzoeken wil
len we zien of in de afgelopen
tien jaar de gezondheidssituatie
is verslechterd van de onder
zochte mensen."
„Bovendien willen we weten
waarom ze vaker suikerziekte
en een hoger cholesterol heb
ben. We vermoeden dat dit komt
vanwege de programmering in
de baarmoeder van de stressge
voeligheid door het niet goed
functioneren van enzymen in de
placenta. Onder normale om
standigheden beschermen die
de foetus tegen de stresshormo
nen die circuleren in het li
chaam van de moeder. Ook
nieuw is een genen-onderzoek.
We willen weten of een afwij
king in een bepaald gen, grotere
effecten heeft op kinderen die
ondervoed waren in de baar
moeder."
Infectieziekten
In hoeverre de resultaten van al
dat onderzoek van nut kunnen
zijn voor mensen in gebieden
waar honger wordt geleden, is
nog de vraag. Roseboom: „In
Afrika komen hart- en vaat
ziekten weinig voor. Mensen
overlijden daar veel eerder aan
foto G PD
infectieziekten, zoals aids. We
zijn wel gaan nadenken over
vrouwen die in de eerste maan
den van hun zwangerschap veel
moeten braken. In feite lijden zij
ook aan een soort ondervoeding.
Juist him kinderen blijken later
veel meer gezondheidsproble
men te krijgen. Je zou eraan
kunnen denken deze vrouwen
eerder op te nemen en bij te voe
den. Maar ook dat is nog onder
werp van onderzoek." GPD
Sojabonen zijn peulvruchten die wel iets van
snijbonen weg hebben Het zijn de belang
rijkste peulvruchten die we kennen. En dat we
ten we nog niet eens zo heel erg lang. De Neder
landers maakten er in de 17e eeuw in China,
Japan en Indonesië kennis mee en pas in de loop
van de 20e eeuw werden de voornaamste met
sojabonen verkregen producten, zoals sojabo
nenkaas (tofu, tahu, tempeh) en sojasauzen (ket
jap) op de markt gebracht.
Sojabonenkaas is de wrongel van verse sojabo
nen. Het wordt meestal geperst in 'balken' ver
kocht Men kan de wrongel 3 - 4 dagen bewaren
wanneer men de 'balken' in ruim koud water legt
en het elk etmaal ververst
Maaltijdsalade voor 4 personen:
500 - 600 gram jonge spinazie 75 gram pijnpitten
4 grote tomaten, ontveld, vruchtvlees in blokjes
gesneden 1 rode paprika, bij voorkeur ontveld,
vruchtvlees in blokjes gesneden 1 eetl. limoen-
of citroensap (selderij)zout zwarte peper uit de
molen 1 eetl groene pesto, uit potje 4 eetl. olijf
olie, extra vergine 1 blok (stevige) sojabonen
kaas (tahoe, tofu) ca 325 gram 6 eetl. fijn kruim
van oudbakken witbrood 4 eetl. fijngeraspte
Parmezaanse kaas 2 theel gemengde fijne tuin
kruiden (fines herbes), diepgevroren (Darégal)
112 theel. scherpe paprikapoeder (Rosen) 4 eetl
olijfolie, traditioneel
Spoel de spinazie enkele malen in ruim koud wa
ter Neem de dikste stelen weg. Maak de spinazie
zo droog mogelijk (slacentrifuge). Leg de spina
zie in een grote kom
Verhit een koekenpan met anti-aanbaklaag.
Rooster de pijnpitten er, onder voortdurend om
schudden, goudbruin in Laat ze op een groot
koud bord afkoelen.
Strooi tomaten- en paprikablokjes over de spi
nazie. Maak de dressing door eerst limoen- of ci
troensap te vermengen met wat zout en peper.
Blijf zolang roeren tot het zout is opgelost. Klop
er eerst de pesto en daarna de olie door.
Snijd de sojabonenkaas in plakken met een dikte
van tenminste 1 centimeter. Schep in een groot
Hans Belterman
diep bord broodkruim en geraspte kaas luchtig
door elkaar. Strooi erzout, peper, tuinkruiden en
paprikapoeder over. Schep alles opnieuw enke
Ie malen luchtig om.
Bestrijk de tofuplakken aan weerszijden met een
kwastje met water. Druk de plakken onmiddellijk
daarna, vrij stevig, aan weerszijden in het ge
kruide mengsel van broodkruim en geraspte
kaas. Laat de gepaneerde plakken hierna 10 -15
minuten liggen Keer de plakken na 10 minuten
om.
Verhit een koekenpan en laat de olie (traditio
neel) heet worden Temperde warmtebron. Bak
de plakken tofu zachtjes goudbruin en knappe
rig. Laat de plakken even op een stuk keukenpa
pier uitlekken.
Sprenkel de dressing met pesto over de spinazie
met tomaten en paprika. Schep de salade enkele
malen luchtig om.
Presentatie: verdeel de salade als bedjes over de
borden Strooi de pijnpitten er over en leg de
tofuplakken er bovenop. Geef er ciabattabrood
bij.
Het was avond voordat heer Bommel een krant in handen
nam, en toen bedrukte de inhoud hem zo, dat zijn eetlust
verdween. „Daar kan ik helemaal niet tegen", klaagde hij.
„Iedereen is boos op me, omdat ik de om heb stopgezet, en
omdat men niet langer een Ommobieltje cadeau krijgt bij
de margarine." „Niet iedereen is boos", zei Tom Poes troos
tend. „De hoofdpijn en de ongelukken zijn aan het afne
men, en Joost is bijvoorbeeld blij om dat zijn olieaandeeltje
zich aan het herstellen is." lieer Ollie liet de krant zakken
en keek een beetje treurig voor zich uit. „Jij hebt gemakke
lijk praten", mompelde hij. „Het moeilijkste is dit allemaal
tegenover Doddeltje. Ik heb haar grote daden beloofd, en
nu zit ik hier weer met lege handen, als je begrijpt wat ik
bedoel." „Hm", zei Tom Poes. „Dat zou best eens mee kun
nen vallen. Weet u wat u moet doen? Nodig haar uit voor
een etentje en leg haar dan alles uit." Heer Bommel dacht
daar een poosje over na, en toen belde hij de bediende
Joost.
„Ik hoor daar, dat je olieaandeeltje zich herstelt", sprak hij
opgeklaard. „Dat is mooi, en omdat het vreselijke gevaar
van de ombrenger weer geweken is door mijn diep inzicht,
gaan we het morgen vieren met een eenvoudige doch voed
zame maaltijd. Doe je best, Joost; ik nodig mevrouw Dod-
del ook uit."
MOET JIJ GEEN
HUISWERK MAKEN
door Bill Watterson
HET IS GEEN
UITLVUCHT. IK
GA SELECTIEF
OM MET DE
Na een lange droge periode komt Door: Johan Reut$
er in de loop van morgen eindelijk
regen. Later in de week volgt meer regen als een frontale storing
van west naar oost over het land trekt en daarbij ook onze provin
cie aandoet. Dan komt er een bodempje water in de inmiddels
regentonnen. Tevens gaat dan ook de temperatuur langzaam
omlaag naar waarden 1 tot 2 graden onder het langjarig gemiddel
de. Vandaag wordt echter nog een prachtige voorjaarsdag met
heel behoorlijke temperaturen. Op de Zeeuwse eilanden wordt
het 13 graden. Dat is echter pas vanmiddag, want vanochtend is er;
nog kans op laaghangende bewolking of een mistbankje. Deze kan
dan voor een beetje vocht zorgen wat de bodem ingaat en
de bij de wortels komt van bijna uitgedroogde planten. Vanmk
schijnt de zon volop en zijn er hooguit wat onschuldige "mooi-
weer" wolkjes. Het zijn de bekende stapelwolken die in de
logie Cumulus worden genoemd. Ze dragen bij aan vaak mooie
foto's van landschappen.
Verder waait er een matige
noord tot noordoostenwind,
kracht 4. Vannacht is het licht
bewolkt en tijdens een heldere
periode daalt het kwik tot in de
buurt van het vriespunt.
Morgenochtend is
er veel zon, maar tegen de
middag neemt de bewolking
toe. In de tweede helft van de
middag kan dan de eerste bui
vallen. Woensdag krijgen we te
maken met een frontale zone
en komt definitief een einde
aan de droogte. Vanaf donder
dag wordt de neerslagkans
alweer kleiner. De temperatuur
zakt daarbij terug naar circa
10 graden.
Vooruitzichten
weer
dinsdag
woensdag
donderdag
vrijdag
max.
13°
10°
10°
12c
min.
3°
6°
5°
5°
wind
ZW 4
NW5
N 4
NW 4
Maan
vandaag
op 7.25
onder 18.39
Zeeland: Nog droog
145
Nautisch bericht
Het zicht is goed en de wind waait matig uit het noorden tot
noordoosten, kracht 4. De kustwatertemperatuur bedragt circa
6 graden.
Waterstanden
MAANDAG Hoog
31 MAART uur cm
Vlissingen 02.26 201
Terneuzen 02.45 225
Cadzand 01.58 192
Roompot Buiten 02.45 145
Roompot Binnen 03.35 125
Zierikzee 04.05 146
Krammersl. West 04,16 162
Hansweert 03.22 239
Stavenisse/Yers. 04.06 154
DINSDAG Hoog
NM 1 APRIL uur cm
Vlissingen 03.01 214
Terneuzen 03.18 237
Cadzand 02.38 205
Roompot Buiten 03.05 153
Roompot Binnen 04.15 130
Zierikzee 04.45 153
Krammersl. West 04.56 167
Hansweert 03.56 248
Stavenisse/Yers. 04.39 160
water
uur cm
14.46 227
15.09 252
14.25 218
14.49
16.11
16.30 168
16.39 188
15.46 266
16.31 178
water
uur cm
15.18 230
15.38 253
14.55 222
15.19 171
16.39 142
17.05 166
17.19 183
16.20 267
17.06 174
Laag water
uur cm uur i
08.50 218 20.55 177
09.16 230 21.25
08.26 209 20.31 171
08.55 1 60 20.54 121
10.00 1 50 22.20 114
10.15 16622.30 129
10.06 173 22.25 135
09.38 244 21.48 207
10.06 170 22.14 132
Laag water
uur cm uur i
09.26 219 21.25 132
09.50 230 21.56 192
08.59 212 21.05 175
09.15 160 21.15 125
10.25 146 22.56 112
10.45 164 22.55 129
10.35 169 22.4
10.16 243 22.20 209
10.34 166 22.56 130
L Lagedrukgebied
H Hogedrukgebied
O
lichle sneeuw
mj-
malige sneeuw
zware sneeuw
lichte regen
<7? lag»
matige regen
1030 -
zware regen
iscdaar
Europa: Buiig
