)m het leven vast te houden
In een bombardement wint de stilte
25
De dood in beeld
Playboy in Kunsthal
5
Foto Biënnale
Rotterdam
j&Geo Fuchs: Suicide, uit de serie Death, 2000.
Jerry Lampen: Palestijnse mannen leggen het lichaam van de 12-jarige Mohammed Elargi in zijn graf, 2 december 2000.
hantal Spieard fotografeerde haar zieke vader in
de laatste maanden van zijn leven. „Ik werd bijna
obsessief in het fotograferen van hem, want ik
Ideervoor zorgen dat ik mijn vader altijd bij mij kon
aden", aldus de tekst die zij schreef in het fotoboek 'M'n
ider/Deddi' dat ze uiteindelijk maakte. In haar woorden
illdirect Spieards fascinatie voor de (naderende) dood te
ïn. In haar foto's zie je een mengeling van ontzag en
speet-in combinatie met een sterke behoefte aan
ruïnering, aan het behouden van dat wat ooit was.
innen de intieme familiefo
tografie, een onderdeel van
tentoonstelling Mortalis - het
seta de dood in de fotogra-
iienu in het Fotomuseum
lenHaag is te zien, ontdek je
itindedodenfotografie het
lofdeen prominente rol heeft,
sardat handen ook regelma-
voorkomen. Conservator
m van Sinderen: „Bij mensen
jaunsterfbed communiceer je
ak.alshet via gezicht en stem
stmeerlukt, met de handen."
(geïntrigeerd zijn van de kij-
rdoordedood, is van alle tij-
tinde 19e en het begin van
20ste eeuw waren bij voor
lid lijkenhuizen in Parijs
abaar toegankelijke plek-
rinen wandelde daar net zo
nakkelijk naar binnen als bij
ötheater waar de deur open-
led.
Edoodhoort bij het leven, toch
Sereen taboe op en niemand
eekt er graag over. An ja
ïbben, deskundige op het ge-
dvandedood in beeld, stelt
tdematevan identificatie
ode kijker met het gefotogra-
Bde lijk bepalend is voorde
roelens die een dergelijke
ablikoproept. Herken je in
tbeeld als het ware je eigen
ekomstige lot, dan komt die
üzeerconfronterend over.
l. je daarentegen gruwelijke
dden van bijvoorbeeld
chtoffers van een burgeroor-
fopeen ander continent, dan
seen mate van afstand. Zó
lijk als de gefotografeerde
om het leven is gekomen, zul jij
zelf waarschijnlijk niet eindi
gen.
Waar er in het dagelijks leven
een soort verbod op het onder
werp lijkt te rusten, komt in de
geschiedenis van de kunst de
dood en het gedenken op ver
schillende manieren voor. Zo
toont het dodenportret in de 16e
eeuw realistische taferelen
waarop de dode met de ogen ge
sloten op een bed ligt, in af
wachting van het kisten. De be
doeling van zo'n portret was om
de gelaatstrekken van de leven
de te bewaren maar ook om ze
vast te leggen op het moment
van de dood.
Het schilderen van dode perso
nen is in feite vergelijkbaar met
het balsemen, men wilde de do
de zo lang mogelijk bij zich hou
den, het liefst intact laten. Rond
het midden van de 17e eeuw ko
men schilderijen voor waar hele
families op staan, inclusief de
jong overleden kinderen. Ze
worden doorgaans als engeltjes,
zwevend boven de levende fa
milieleden, afgebeeld. Binnen
de schilderkunst zijn doden op
schilderijen ook wel te herken
nen aan de bleke huid, het ge
zicht is dan opvallend krijtkleu-
rig.
Met de intrede van de fotografie
zijn meer mensen in staat por
tretten van doden te maken. In
de 19e eeuw adverteerden foto
grafen met post mortem foto
grafie. Net zoals nu in huwe
lijksfoto's gespecialiseerde
Daniel Geo Fuchs: Kinderkopje met Turkse muts - Anatomisch Instituut Utrecht, uit de serie
Conservering, 1999.
vakgenoten dat doen. Op derge
lijke foto's zie je baby's en jonge
kinderen, vaak omringd door
bloemen. Mooie opgebaarde
kleine mensjes, soms ook wat
minder fraai, als de ogen half
geloken zijn. Bij sommige opna
men ben je bijna getuige van de
strijd die de dode heeft gevoerd.
„Men droeg dergelijke portret
jes bij zich - het gaf troost", al
dus Wim van Sinderen.
Anekdote
Een bekende anekdote in dit
verband is die van Auguste Gré-
goire. Hij moest een lijk fotogra
feren en hij had de kist rechtop
gezet omdat de belichting dan
beter was. Op het moment dat
hij op het knopje drukte, viel de
dode uit zijn kist. Voor Grégoire
was dit de bekende druppel: hij
zei de fotografie vaarwel. Maar
toch weer niet zodanig dat hij er
helemaal niets meer mee te ma
ken wilde hebben, want hij was
de eerste grote fotoverzamelaar
van Nederland. Zijn collectie
bevindt zich in het Leidse Pren
tenkabinet. Uit zijn verzame
ling komt een belangrijk deel
van de foto's die nu bij de expo
sitie Mortalis zijn te zien.
Anja Krabben, schrijft in haar
artikel 'Schone slapers' dat post
mortem fotografie een vorm van
fotografie was waarmee de 19e-
eeuwer een realistische afbeel
ding van de overledene ver
kreeg. Bovendien was een der
gelijke vereeuwiging een object
waarmee de werkelijke dood -
de vernietiging van het geliefde
lichaam - bezworen kon wor
den. De foto gaf een beeld van
een mooie dode. Deze vorm van
fotografie verdween echter in
de 20ste eeuw. Van Sinderen:
„Er is blijkbaar een taboe op de
dood gekomen." Op de tentoon
stelling Mortalis is goed te zien
hoeveel verschillende vormen
van dodenfotografie er bestaan
Het aanvangspunt van de expo
sitie ligt bij de 19e-eeuwse post
mortem fotografie. Hiernaast
komt het journalistieke beeld
(winnende World Press Photo's,
waarbij schokkende beelden
zijn te zien) als ook esthetische
kunst- en intieme familiefoto
grafie aan bod. Fotohistoricus
Louis Zweers verzorgde het so
ciaal-historische gedeelte van
de tentoonstelling. Uit de col
lecties van onder meer fotopers
bureaus selecteerde hij foto's
van dode (soms vermoorde) be
roemdheden. Te zien zijn beel
den van onder anderen John
Lennon in het mortuarium, Ro-
bert en John F. Kennedy, Martin
Luther King, Olof Palme en Ma
rilyn Monroe.
Het beeld dat je van Marilyn
Monroe krijgt voorgeschoteld,
is ronduit ontluisterend. Je ziet
een jonge vrouw liggen, de ha
ren zijn nat en schijnen achter
over gekamd. Er is werkelijk
niets meer over van de glitter en
glamour, niets herinnert nog
aan die wulpse filmster die
mannen het hoofd op hol
bracht. Nu het leven compleet
uit haar is weggevloeid, zie je
een kwetsbare vrouw, bijna met
de uitstraling van een klein
meisje en ze zou zo 'the girl next
door' kunnen zijn in plaats van
die onbereikbare filmster. Ze
heeft een aandoenlijk lieve uit
straling, misschien zie je nu pas
- nu er geen parels, jurken en
make-up meer zijn om zich ach
ter te verbergen - wat er voor ge
voelige persoonlijkheid échter
die uitdagend sensuele verpak
king verborgen ging.
Binnen de intieme familiefoto
grafie is onder meer de foto te
zien die Peter Martens maakte
van zijn vader, toen hij hem on
deraan de trap vond. Het ver
haal gaat dat hij eerst de foto's
maakte en daarna pas ging kij
ken wat er met de man aan de
hand was.
Wim van Sinderen heeft in zijn
tentoonstelling ook zo nu en dan
zoals hij zegt 'visuele vlucht
heuvels' ingebouwd. „Dat zijn
foto's die wel met het onderwerp
te maken hebben, maar die de
dood bijvoorbeeld verbeelden
aan de hand van witte bloemen.
Ik heb daar bewust voor geko
zen omdat deze tentoonstelling
emoties zou kunnen roepen bij
de bezoeker Ik leg bovendien
een gastenboek neer, opdat de
tentoonstelling ook een troost
rijke plek kan zijn. Het is mijn
bedoeling om mensen een goed
gevoel bij deze expositie te ge
ven. Om te laten zien dat de
dood onderdeel is van het le
ven."
Roos van Put
Expositie. Mortalis - Het beeld van
de dood in de fotografie - t/m 15 juni
in Fotomuseum Den Haag, di t/m
zo. 14-22 uur, info: wwiv.fotomuse-
umdenhaag.nl.
De Nederlandse editie van
Playboy bestaat twintig
jaar. Om dat te vieren opent
schrijver en columnist Jan Mul
der morgen een tentoonstelling
over Playboy in de Kunsthal in
Rotterdam. In vijftig foto's van
onder anderen Patricia Paay,
Tatjana Simic en Katja Schuur
man is de historie te zien van de
Nederlandse Playboy, het blad
van het smaakvolle bloot.
Eén van de meest in het oog
springende veranderingen in
twintig jaar Playboy: het
schaamhaar wordt almaar min
der. Waren in de jaren '70 woeste
bossen de gewoonste zaak van
de wereld, vanaf de jaren '80
werd de schaar erin gezet En te
genwoordig is er vaak nog maar
een streepje van over, wat Play
boy voor onvermoede proble
men heeft gesteld.
Het beleid van Playboy is altijd
geweest: geen 'beavershots'. En
vroeger konden de dames rustig
vanuit alle hoeken worden gefo
tografeerd, zonder dat er iets
van hun vrouwelijkheid was te
zien. „Dat schaamhaar dekte
toch alles af", zegt Piet van Oss,
van 1984 tot 1999 artdirector bij
Playboy. „Maar tegenwoordig
moeten ze de benen bij elkaar
houden, anders kijk je er zo in
Dat beperkt je behoorlijk in je
mogelij kheden
Bestaat de Playboy in Amerika
al sinds de jaren '50, in Neder
land deed het blad pas in 1983
zijn intrede. Het werd meteen
een succes. Nog altijd worden er
tegen de 130.000 nummers per
maand verkocht, of 160.000 als
er een bekende Nederlander in
poseert. Om het twintigjarig be
staan van het magazine te vie
ren is er een overzichtstentoon
stelling in de Kunsthal.
Playboy staat bekend als het
blad van het smaakvolle bloot
De modellen worden mooi be
licht, de decors met zorg uitge
zocht en fysieke oneffenheden
weggeretoucheerd. Gerenom
meerde fotografen als Paul Huf
Govert de Roos en Erwin Olaf
maken de reportages. En de po
ses mogen nooit te veel wegge
ven, zoals bij het pittiger zusje
Penthouse vaak het geval is.
„De Penthouse stop je onder je
matras", vat Piet van Oss het sa
men. „De Playboy kan je op het
dressoir bij je moeder laten lig
gen."
Van Oss, samensteller van de ex
positie Playboy fotografie in Ne
derland 1983-2003, werkte voor
hij in 1984 bij Playboy begon
onder meer voor een Neder
landse versie van de National
Geographic en voor de Libelle.
Hij ging zonder al te veel gêne
bij het blootblad aan de slag, al
zegt hij er eerlijkheidshalve wel
bij dat hij het niet zou hebben
gedaan als zijn moeder nog had
geleefd. „Dan had ik het niet ge
durfd."
Van Oss, die verantwoordelijk
was voor de vormgeving van
Playboy, heeft altijd zijn best
gedaan 'om het zo mooi moge
lijk te maken.Het mocht nooit
vunzig worden. De Playboy
moet het hebben van de gla
mour. De foto's moeten er
prachtig en gelikt uitzien. Heel
af en toe probeer je een stapje
verder te gaan door het wat ar
tistieker aan te pakken. Maar
niet te ver, want je moet het als
man wel gewoon een lekker blad
blijven vinden."
Nadat in mei 1983 het eerste
nummer van de Nederlandse
editie van Playboy was versche
nen, ging het blad voortvarend
te werk. De ene na de andere Ne
derlandse ster werd gestrikt
voor een naaktreportage, onder
wie Adèle Bloemendaal, Patri
cia Paay, Liz Snoyink en Patty
Brard. Viola van Emmenes ver
kocht met haar erotische foto
sessie in het decembernummer
van '84 ondertussen de meeste
exemplaren van Playboy
„Viola, ja, die zorgde voor een
extreem hoge oplage", mijmert
Van Oss. „Dat was toentertijd
een omroepster die iedere avond
op tv was te zienMet iemand als
Katja Schuurman weet je van
tevoren dat je veel gaat verko
pen, maar met Viola was het een
verrassing. Ze was al een stuk in
de dertig en best aardig om te
zien, maar zeker geen droom
vrouw. Het heeft op de een of an
dere manier toch gewerkt."
Wellicht dat het te maken heeft
met de formule van Playboy, die
zich vooral richt op the girl next
door. ,,Het meisje dat je iedere
dag tegenkomt als je op weg
bent naar je kantoor en waar je
wel eens wat meer van zou wil
len zien," verklaart Van Oss.
„En die wordt dan door Playboy
op een hele glamourvolle ma
nier gefotografeerd." Het moe
ten wel meisjes zijn, geen vrou
wen. „Zo!n 23, 24 jaar, dat is de
ideale leeftijd."
Marc Floor
Tentoonstelling: Playboyfotografie
in Nederland 1983-2003 - vanaf
morgen t/m 29 juni in de Kunsthal
Rotterdam.
Govert de Roos: Drie modellen op IJsland, december 1996.
stweedeFoto Biënnale Rotterdam (t/m
april) gaat n op het gevoel dat we
jl® bij het bekijken van beelden op tele-
in tijdschriften en op billboards En op
vermijden daarvan Want wie zich wil
?®en tegen het beeldbombardement dat
Njksover ons wordt uitgestort doet er
handig aan een schild op te trekken. 'We
elkaar op tot het maken van steeds
beelden.'
-•ande meest gefotografeerde gebeurte-
80 van de afgelopen jaren is de Bijlmer-
Toch is daar op de hoofdtentoonstel-
T-ande Foto Biënnale Rotterdam (FBR)
P«huis Las Palmas geen foto van te vin-
1 Wel is er een projectie van een radar-
te zien, waarvan het ramptoestel
Ksdjng verdwijnt. Ook is het gesprek te
j® dat de luchtverkeersleider in de laat-
jttnuten voor de crash voert met de pi-
- om de installatie 'Bijlmercrash',
"toij als maker het NOB (Nederlands
^pproductie Bedrijf) is aangegeven.
®®ateriaal is een televisiereportage die
gistellers van de expositie tussen al-
^stionele berichtgeving over de ramp
vanwege zijn beklemmende een-
Juist het ontbreken van iedere vorm-
- i
t -*
Rlneke Dijkstra: Hilton Head Island, S.C. USA24
juni 1992.
geving heeft een impact waar geen enkele
beeldmaker aan kan tippen", aldus FBR-
conservator Bas Vroege.
Het is een opvallend gegeven: een fotomani
festatie die ervoor kiest om een veelvuldig
met camera vastgelegde gebeurtenis te be
lichten aan de hand van een simpel radar
beeld. Saaier kan bijna niet. Het is dan ook
niet het beeld dat centraal staat op de twee
de Foto Biënnale Rotterdam, maar de im
pact daarvan. Of beter gezegd: de ervaring
Dat is ook de titel van de FBR 2003: Experi
ence.
Ervaring
„Experience is het buzz-woord van deze
tijd", stelt Vroege. „Het gaat bij een product
bijvoorbeeld niet meer om functionaliteit,
maar om de ervaring die het geeft Recla
memakers doen ervan alles aan om hun pro
duct als een ervaring te verkopen. „Neem de
mobiele telefonie. De slogan van Vodafone
is 'How are you?' Het lijkt wel of ze er een
neo-hippiegevoel mee willen uitstralen.
En de consument is er gevoelig voor, meent
Vroege. Het gaat allang niet meer om de
functionaliteit of de prijs van een mobiele
telefoon, maar om de ervaring die het geeft
om bij een bepaalde groep mensen te horen
„How are you? Daar is waar het om draait."
Neem een merk als Ben, vult Fnts Gierst-
berg aan, met Vroege samensteller van de
FBR. „Als telefoonbedrijf bestaat het niet
meer, maar je zou er nog best iets anders mee
kunnen verkopen." De ervaring die een be
drijf als Vodafone aan de man wil brengen is
zorgvuldig gecreëerd. Via een totaalcam
pagne op radio, tv, internet, billboards en
advertenties wordt geprobeerd die ervaring
door te laten dringen tot de consument. Een
lastige klus, want er is immers al een bom
bardement van beelden waarmee andere
merken en media de consument dagelijks
overstelpen
„Wat beleef je eigenlijk nog aan beelden als
die zich zo massaal aan je opdringen",
vraagt Vroege zich af. „Om je ertegen te be
schermen creëer je een schild om je heen, dat
je steeds sterker moet maken. Als reclame
maker ga je dan weer op zoek naar metho
den om door dat schild heen te breken. Het
gevolg is een ratrace waarin iedereen elkaar
opstuwt naar steeds heftiger beelden."
De Canadese ontwerper Bruce Mau bor
duurt verder op dat gegeven in zijn installa
tie 'Stress', die in Las Palmas is te zien. Op
vier grote schermen projecteert hij een su
persnelle montage van beelden die hij heeft
gewonnen uit de hedendaagse maatschap
pij Het beeldbombardement als Blitzkrieg:
het lijkt een overdrijving van de huidige
stand van zaken, maar het is de vraag of
'Stress' niet eerder een voorspelling is over
de nabije toekomst.
Het kan ook de andere kant op gaan, zo wil
de FBR laten zien. In een bombardement
van beelden kan een moment van stilte juist
de aandacht trekken. Zie de reportage over
de Bijlmerramp of de minimalistische
vormgeving van de FBR, die is bedacht door
het bekende reclamebureau KesselsKra-
mer. Zij kwamen uit op een huisstijl zonder
beeld, waarin teksten die afkomstig zijn uit
interviews over beeld centraal staan
„Je ziet dat bij mensen door de opeenstape-
ling van beelden een vermoeidheid ont
staat", licht Vroege toe. „Dan is juist een
oorverdovende stilte veel effectiever." Een
voorbeeld is het werk van fotografe Rineke
Dijkstra, dat op de FBR in uitermate sobere
opstelling is te terug vinden. „Zij gebruikt
de beeldtaal uit de negentiende eeuw. Je zou
haar stijl meditatief kunnen noemen. Het is
opvallend dat juist daar nu zulke hoge be
dragen voor worden betaald."
Tussen het werk van Rineke Dijkstra en dat
van Bruce Mau speelt zich grofweg de FBR
2003 af. De tweede aflevering van het eve
nement - de eerste was in 2000 - is ambitieus
van opzet. In Las Palmas zijn twee verdie
pingen ingericht met groot opgezette instal
laties, in het Nederlands fotomuseum in de
Witte de Withstraat is onder meer het origi
nele Big Brother-interieur te zien. En in
Tent. CBK worden gedurende vier weeken
den symposia rond het thema 'Experience'
georganiseerd
„We willen trends signaleren, in kaart bren
gen en er op vooruit blikken", verklaart
conservator Frits Gierstberg de opzet. „Met
mobieltjes kun je tegenwoordig ook een foto
maken. En je kunt met veel camera's zowel
filmen als fotograferen. De grenzen tussen
de verschillende media zijn aan het verva
gen. „Het laatste wat we willen is een fotof
eestje dat zoveel mogelijk foto's in een lijstje
probeert te vertonen."
Marc Floor
Foto Biënnale Rotterdam 2003, te bezoeken op 32
locaties in de stad, loopt t/m 21 april. Het bijbeho
rende boek Experience - The media rat race (240
blz., Nai Uitgeverskost €29,50.
