Mgarr geeft je het heen en weer
/Vtoombunker werd doe-het-zelf museum
W3
Veerdienst
Malta-Gozo
Antwerpen
Fietsbeurs
Duitsland
Orpheus
Grimm
zaterdag 15 maart 2003
Gezicht vanaf de heuvels van Mgarr op de veerhaven.
foto Willem Staat
Het vliegtuig landt te laat
op luchthaven Luqa
van Malta. De boot naar het
eiland Gozo halen lijkt een
hachelijke onderneming.
Het is volop spitsuur in de
drukke voorstadjes van Val
letta. De taxichauffeur
loodst zijn auto beheerst
door het gewriemel en par
keert een minuut voor de af
vaart bij de steiger. Een fooi
van een (Maltees) pond is op
zijn plaats.
De overtocht over de zee
straat tussen Malta en Go-
zo, langs Comino (Komijnei-
land) is fantastisch. Het is zwoel
op het bovenste dek. Van verre
lonken de lichtjes van Mgarr
(Iemdzjar). Daar meert de boot
keurig op tijd af.
Boven op de rots wenkt hotel
Grand. Een heerlijke plek. In
het hotel heet receptioniste An-
ja, afkomstig van de Veluwe en
getrouwd met een Gozitaan, de
Nederlandse gast in zijn moers
taal welkom. De eigenaar van
de supermarkt naast het hotel
heeft trouwens in Nederland ge
werkt, bij Heineken nog wel.
Het is hier wel thuiskomen.
De aan de zeezijde gelegen ho
telkamers bieden onbelemmerd
zicht op de heen-en-weer. Van
's morgens vroeg tot zeer laat (in
het weekeinde tot twee uur
s' nachts) gaan ze van hier naar
de overkant en van de overkant
naar deze kant.
De Gozo Channel-maatschap-
pij vaart tegenwoordig met hy
permoderne schepen. De salons
zijn mooier dan die van de
Scheldeboten. Het veer is de
enige reguliere verbinding (af
gezien van die met helikopters)
tussen het zeer dichtbevolkte
Malta (ruim 350.000 inwoners)
en Gozo, dat nog geen 30.000 in
woners telt. Maltezen met geld
logeren graag in een Gozitaans
hotel om de drukte op het eigen
eiland te ontvluchten. Je kunt
op Gozo zelfs veilig fietsen.
Met de boten is op het eerste ge
zicht iets geks aan de hand. Ze
blijven auto's opslokken van het
veerplein. Hoe kunnen die alle
maal op dat ene dek? Het heeft
er alle schijn van dat bestuur
ders gedwongen worden aan het
eind de zee in te rijden, om zo de
bevolkingsdichtheid van Gozo
beperkt te houden.
Nader onderzoek brengt duide
lijkheid. Wanneer het dek voor
driekwart vol is komt er vanuit
het plafond geheel onverwacht
een tweede dek zakken. Het
eind daarvan wordt vervolgens
op het eerste neergelaten en
fungeert dan als laadklep. Is het
bovendek vol, dan gaat de klep
naar boven. Daarna wordt het
laatste stuk onderdek volgepar-
keerd. Da's pas echt zuunig. Op
de ferries over Het Kanaal
wordt ook zo gewerkt. Dat had
den ze bij de PSD ook zo moeten
doen. Dan waren er miljoenen
euro's bespaard aan opritten en
zo. Bovendien was de Zeeuwse
veerpassagier dan een hoop sto
ringsleed bespaard gebleven.
Kofferservice
De service van de Gozitan
Channel-maatschappij kent in
tussen geen grenzen. Bij het be
treden van de boot worden de
koffers van reizigers te voet in
een afsluitbaar karretje ge
plaatst. De eigenaren ontvan
gen van elk bagagestuk een refu
en kunnen zonder hun zware
last de trap op naar de salons of
naar de buitenbankjes op de bo
vendekken. Aan de overkant
wordt het karretje weer van
boord gereden en krijgt ieder
een zijn eigendommen terug.
Gratis.
Het veerplein is een regelrechte
fuik voor onwetenden die Gozo
voor het eerst bezoeken. Dat is
heel leuk om naar te kijken. De
meeste voetgangers die van de
boot komen willen doorreizen
naar de hoofdstad Victoria met
de bus. Die staat klaar als de
boot aan is en vertrekt heel kort
daarna. Dan is het tijd voor de
taxichauffeurs die soms zo'n
vijftien man sterk staan te
wachten. Ze storten zich op de
bezoekers die niet in de bus zijn
gestapt en bieden hun diensten
aan. De bus kost 15 Maltese cen
ten (ongeveer 37 eurocent), de
taxi vele malen meer. Maar de
toerist, die meestal in zijn reis
gids las dat het busvervoer op
Gozo veel minder frequent is
dan op Malta, trapt erin. Terwijl
overeen halfuur de bus komt die
aansluit op de volgende boot.
Jaren geleden konden opletten
de passagiers op de schepen
bordjes ontwaren met de tekst
dat 'de vervoersvoorwaarden
zijn gedeponeerd ter griffie van
de arrondissementsrechtbank
in Middelburg'. Op het veer
hebben namelijk drie boten
dienst gedaan die in een eerder
leven de Zeeuwse wateren be
voeren.
De eerste is de Priris Hendrik,
waarvan in 1932 de kiel werd
gelegd bij De Schelde in Vlissin-
gen. Deze heeft tot en met 1968
dienst gedaan op de lijn Vlissin-
gen-Breskens. In dat laatste
jaar is het schip verkocht aan de
firma E. Zammit en zonen in
Valletta. Die zette de tot Calyp-
soland omgedoopte boot in tus
sen Cirkewwa (aanlegplaats
aan Maltese kant) en Mgarr. De
Prins Hendrik is in 1985 ge
sloopt.
De in 1933 bij NV Meyer en Co in
Zaltbommel gebouwde Dor
drecht was een langer leven be
schoren. Dit schip bediende het
veer Moerdijk-Willemsdorp
(bij Dordrecht) tot 1947. Vanaf
clat jaar tot 1973 is het door de
PSD ingezet op Kruiningen-
Perkpolder. Van 1974 tot 1994 is
het tot Melitaland omgedoopte
vaartuig ingezet in de Maltese
wateren. In 1996 volgde de
sloop.
Derde afdankertje van de PSD
in Malta was de Prins Bemhard.
Deze in 1949 bij de KMS ge
bouwde boot is van 1950 tot
1960 ingezet op Vlissingen-
Breskens. Daarna tot en met
1986 op Kruiningen-Perkpol-
der. In 1987 is ook dit schip naar
Gozo is een prima eiland voor rustzoekers. Het is in tegenstelling
tot Malta goed befietsbaar, al is de klim naar de hoofdplaats
Victoria zwaar. Een greep uit de attracties: archeologisch en folklo
ristisch museum en de citadel met wondermooi uitzicht in Victoria,
folkoristisch museum in Gharb (zeer aan te bevelen), moderne kerk
van Ta Pinu bij Gharb (bonte verzameling ex voto's), de reuzentem-
pels, het speelgoedmuseum en de molen van Xaghra, de kathedraal
van Sannat met een van 's werelds grootste koepels en de kerken van
Nadur en Fontana, de telegraaftoren van Nadur (plantsoen biedt
uitzicht over Maltese archipel) en tenslotte het Azuren Raam en de
Rits van Fungus in Dwejra.
Informatie over veer op www.gozochannel.com.
Malta vertrokken. Vanaf dat
jaar tot in 1995 deed het schip
onder de naam Citta dienst op
het veer naar Gozo. Twee jaar
later is het gesloopt.
TESO
Met de Dordrecht, de Priyis Hen
drik en de Prins Bemhard is het
verhaal van de Nederlandse in
breng bij Gozo Channel ferries
nog niet helemaal verteld. Lan
ge tijd hebben daar ook twee bo
ten gevaren van de TESO, de
veerdienst tussen Den Helder en
Texel, beide schepen, de tot
Mgarr ongedoopte Marsdiep en
de Citadella II (voorheen Texel-
stroom) waren anderhalf jaar
geleden nog volop in actie, maar
intussen zijn ze uit de vaart.
Gozo Channel Ferries vaart nu
met de Ta Pinu (in dienst maart
2000), de GauLos (februari 2001)
en de Malita (maart 2002). Deze
zijn gebouwd door Malta Ship
building in Valetta. Begonnen
met tweedehandsjes is het veer
nu dus nog moderner toegerust
dan de PSD in haar nadagen.
Wie het oude veergevoel w i 1 her
beleven kan op Gozo gemakke
lijk een week zoet brengen. Het
eiland is een perfecte plek om
een week tot rust te komen. Dan
heeft de ondernemende toerist
ook bijna alle attracties van Go
zo kunnen zien. Wie langer va
kantie heeft pakt dan de boot
naar de overkant om er een ver
blijf in Malta aan vast te plak
ken.
Gozo is voor een luie vakantie
aan zee geschikter dan Malta.
Zandstranden zijn er overigens
dungezaaid, net als op Malta.
Maar omdat het er minder druk
is maak je op Gozo meer kans op
een plekje om te zitten. Wie ei-
logeert is bovendien de massa
voor die 's morgens vanaf Malta
het eiland op komt zetten. Die
mensen moeten 's avonds ook op
tijd weer terug met de boot.
Het eiland biedt voor de doeners
genoeg om er een week zoek te
brengen. Je kunt er fantastisch
duiken in het helderblauwe en
hier en daar groene water dei-
Middellandse Zee. Veel mooier
dan het Scheldewater. Gozo
herbergt een handvol leuke mu
sea. Die zijn zo klein dat je er
lekker in hooguit drie kwartier
doorheen bent.
Heel leuk is het maritiem muse
um van Kellinu Grima in Qala
Deze nu 87 jaar oude zeerot
dreef tijdens de Tweede Wereld
oorlog veertien dagen rond op
de Atlantische Oceaan met me
de opvarenden van een tot zin
ken gebrachte geallieerde oor
logsbodem. Voor zijn vinding
rijkheid bij het overleven van
zo'n barre tocht ontving hij een
onderscheiding uit handen van
Winston Churchill zelf.
Grima had fabelachtig veel con
tacten met gezagvoerders van
schepen die Malta en Gozo
voorbijkwamen en/of aande
den. Ook kende hij vele officie
ren van oorlogsschepen die de
kleine archipel in de oorlog hiel
pen verdedigen tegen de zware
aanvallen van de Duitsers. Met
als resultaat een leuke verzame
ling van scheepsminiaturen en
allerlei andere herinneringen
aan de zeevaart. Daaronder as
bakjes van KNSM-schepen en
foto's van oude boten van het
veer naar Gozo.
Op het terras van Chez Amand
bij de badplaats Marsalforn zit
een man te rekenen. Hij noemt
bedragen van honderdtien- en
honderdtwintigduizend frank.
Dat klinkt erg vertrouwd. En ja
wel, het is eigenaar Amand Ver-
anneman, die aan een tafeltje zit
te rekenen. Al tientallen jaren
drijft hij hier zijn nering. De
man komt uit Knokke. Het ge
sprek gaat al snel over zijn
streek van geboorte. Over Dam
me, en Lapscheure. Over Sluis,
Truzement en Breskens. Waar
kan een veerwees het beter tref
fen?
Willem Staat
toiletten ligt wc-papier be-
met het koninklijke kroontje
'Please use both sides',
fas in het kleinste kamertje van de
van de Engelse regering
prdt direct duidelijk dat de 600 be-
uiterst zuinig met alle midde-
moesten gaan. In geval van
pg was immers niet duidelijk hoe
ondergrondse verblijf zou
jfn 1952 en 1992 lag de geheime
terbijKelvedonHatch-op
15 kilometer van hartje Lon-
-verborgen voor iedereen onder
[raanveld. Nu is het een toeristi-
attractie.
5 waanzin, is een gedachte die
^zoekers opkomt na het bekijken
'net enorme betonnen en drie on-
ppondse verdiepingen tellende
pplex Op verschillende plekken
Wi n8 mstructiefilmpjes te zien.
r BC zou uitzenden in geval van
pflreigende atoomoorlog
burgers zich konden redden
Fa de meest centrale ruimte van
smet tafels, deuren en met
gevulde tassen en vuilniszakken
«huilplaats te bouwen, trok de
^regering zich terug in een toen
Mjoen Britse ponden kostende
er. Ministers schoven er achter
^'gen tafeltjes en werden geacht
^onds het werk voort te zetten,
vrees voor een aanval van de Rus-
beliep geworteld in de jaren
ïmh i 1 En8eland werden
unkers aa ngel egdwa arb ij de
De boerderij met daarin de enige toegang tot de bunker.
schuilplek in Kelvedon Hatch een
centrale rol vervulde. Opmerkelijk
waren de vele waarnemingsposten op
slechts 1 meter diepte her en der in het
land. De drie militairen daarin waren
verplicht met fotografische appara
tuur de omvang en kracht van een
atoomexplosie te registreren om die
gegevens via een apart telefoonnet
door te geven. Hoe het de drie verken
ners verder zou vergaan laten de BBC-
filmjes onvermeld.
De hele toonzetting van dat instruc
tiemateriaal is overigens ongekend
luchtig. Voor een grote glazen land
kaart - die ook daadwerkelijk in de
bunker te zien is - staat een man die de
inslagen van de atoombommen aan
geeft met de door de geldende wind
richting te verwachten wolk met
nucleaire neerslag. 'And here in the
south we have a big bov....' Alsof het
om de weersverwachting van morgen
gaat!
Boerderij
Met het oog op spionagesatellieten
werd de bunker gebouwd vanuit een
naastgelegen bosgebied. Daarin
staat, bovenop de ingang, een boerde
rij die de 110 meter lange toegangs
tunnel camoufleert. Aan het eind
daarvan twee 1,5 ton wegende deuren,
die twee keer met succes zijn getest of
ze een luchtdrukgolf van een atoom
bom zouden kunnen doorstaan
Het hele complex ligt dertig meter
diep en heeft drie meter dikke muren
van gewapend beton met een water
dichte peklaag, ingepantserd met een
kooi van Faraday. De fundamenten
van de bunker zijn gebouwd op een
laag grind, dat als schokdemper fun
geert. De ondergrondse watertanks
bevatten 110.000 liter water en alle
voorraden (zoals de dieselbrandstof
voor de stroomgeneratoren) waren
berekend op een verblijf van maxi
maal drie maanden.
De bewoners hadden verder onder
meer de beschikking over een comple
te operatiekamer en een eigen tele
fooncentrale met 120 lijnen. Een fil-
termachine moest lucht van buiten
reinigen. Ook was er een soort prehis
torische airconditioning, die voor vol
doende koeling diende te zorgen, aan
gezien de 600 bewoners met hun
computers nogal wat warmte zouden
produceren.
Voor de minister-president, er zit nu
een pop van Margaret Thatcher, was
een complete radiokamer ingericht
om geruststellende boodschappen
naar de natie te zenden. In totaal werd
in de loop der jaren 21 miljoen Engelse
ponden in de schuilplek van de over
heid gestoken.
Het terrein voor de bunker werd in
1952 geconfisqueerd door de over
heid. De aanleg vond onder strenge
geheimhouding plaats. In de jaren ne
gentig was echter de Russische drei
ging verdwenen en het complex na
veertig jaar technisch sterk verou
derd, zodat tot sluiting overgegaan
werd. De boerenfamilie die de boven
liggende grond als dekmantel was
blijven bebouwen kon de bunker van
de staat overnemen. Alles is in de oor
spronkelijke staat gelaten. Om de
kosten te drukken is er een doe-het-
zelf museum van gemaakt Bezoekers
pakken een cassetterecorder met een
Engelse rondleiding of een stencil met
een geschreven toelichting (ook Ne
derlands) en hoeven pas bij de uitgang
te betalen. Een wandeling door het
complex duurt, zeker als alle filmpjes
bekeken worden, zo'n twee uur.
Sander Lindenhurg
Toegangsprijzen: 5 pond voor volwas
senen, 3 pond voor kinderen en 12
pond voor een familie. Op internet:
www.japar.demon.co.uk.
In het weekeinde van 28 tot en
met 30 maart is de hele bin
nenstad van Antwerpen beto
verd. Na de thema's water en
aarde, is het dit jaar de beurt aan
het thema 'lucht'.
Drie dagen lang luchtige cul
tuurmomenten op hoeken en
pleinen. Het klank- en 'lucht-
spel vindt dit jaar plaats op de
Grote Markt. De Groenplaats is
het hart van het gloednieuwe
straattheaterfestival dat naar
aanleiding van Magisch Ant
werpen wordt gehouden. De
stad heeft veel huizen met stati
ge balkons. Een aantal van deze
balkons krijgt bezoek van muzi
kanten en andere artiesten. In
gezellige cafeetjes zwetsen
'nep-politiekers' en stand-up
comediansZe verkopen lucht
aan al wie het horen wil.
Verder zullen er massa's hete
lucht nodig zijn om vele lucht
ballons op te laten: een primeur
voor Antwerpen.
In het Belgische Retie, 35 kilo
meter van Tilburg en Eindho
ven, vindt zaterdag 22 en
zondag 23 maart de zevende
Fietsreis- en Fietsinformatie-
beurs plaats in De Linde. Er zijn
demonstraties en een veertigtal
fietsreizigers vertellen hun er
varingen.
De beurs wordt op beide dagen
gehouden van 10.00 uur tot
18.00 uur in Retie.
Per auto is Retie het gemakke
lijkst te bereiken via de E34
Antwerpen-Eindhoven, afrit
25, of via Breda, Chaam en ver
volgens halverwege Turnhout-
Mol.
Voor meer informatie:
www.vakantiefietser.be.
Het nieuwe vakantieboek
voor Duitsland telt 120 pa
gina's. In deze Nederlandstalige
gids veel aandacht voor het the
ma van dit jaar: de kleinere
historische steden. Daarnaast
de Glasroute van Neustadt naar
Passau, het Frankenwoud
in Beieren, de Burchtenroute
van Mannheim naar (het
Tsjechische) Praag en het ge
bied de Lippe in het Teutobur-
ger Woud.
Het Vakantieboek, een uitgave
van het Duitse Verkeersbureau
in ons land, kost 2,70 euro. Wie
het gelijktijdig aanschaft
met het adressengidsje
'Links+Rechts der Autobahn'
(dat 10,95 euro kost), betaalt
voor beide 4,95 euro inclusief
verzendkosten.
Bestellen kan bij het Duits Ver
keersbureau, tel. 020-6978066
(ma t/m vrij van 09.30 tot 12.30)
of per e-mail:
duitsland@d-z-t.com
Reisorganisatie Orpheus
Bacchus Experiences orga
niseert vakantie-arrangemen
ten naar het landgoed Le Faure
ten oosten van Bordeaux in
Frankrijk gedurende de maan
den april en oktober waarbij
klassieke muziek, gastrono
misch eten en wijn centraal
staan.
Er zijn arrangementen te
boeken van 3,4,7.10 of 11 nach
ten. Prijzen vanaf 535 euro per
persoon, inclusief overnach
ting, ontbijt, diner, wijn,ver
voer van/naar station of vlieg
veld en voorzieningen als
tennis, croquet, boules en
zwembad. Vervoer per trein, au
to of vliegtuig moet de bezoeker
zelf regelen.
Informatie: 020-5287556,
e-mail:
info@orpheusandbacchus.com,
www.orpheusandbacchus.com.
Na een langdurige renovatie is
in Kassei het Brüder Grimm-
Museum heropend. De aan de
vermaarde sprookjesschrijvers
Jacob en Wilhelm Grimm gewij
de tentoonstelling bevat onder
meer brieven, manuscripten,
eerste uitgaven, tekeningen,
schilderijen en meubels die een
rol hebben gespeeld in het leven
van beide broers, die lange tijd
in Kassei woonden.
Het museum is dagelijks ge
opend van 10 uur "s morgens tot
5 uur in de middag en is geves-
tigd in het historische Palais
Bellevue dat in 1714 als obser
vatorium werd gebouwd.
Meer informatie: Bruder
Grimm-Museum, Bruder
Grimm-Platz 4A, D-34117 Kas
sei, telefoon (0049)
561.787.20.33 en/of
grimm-museum@t-online.de.
