Licht stroomt van het doek af
Niets glimt op zo'n mooie manier als zilver
fc-/ j '',-v -M L.
y K b<-r;Ê
W-
tri- 1-
Emil Nolde,
Duits expressionist
;v. -
r'i
vrijdag 28 februari 2003
e expositie Emil Nol-
de, Pionier van het
a» ijpressionisme in het Haags
L aneentemuseum is een
;el
iel jieke tentoonstelling van
a van de belangrijkste
litse kunstenaars van de
irige eeuw. Het werk uit de
riode 1905-1913, de jaren
aarin Nolde zijn stijl vond,
,0( aat centraal.
111 jlmile Nolde (1867-1956) is al
li74 jaar oud en een interna-
inaal gerespecteerd kunste-
ar, als de nazi's hem in augus-
i 1941 verbieden nog langer
tpenseel op te pakken. Vier
jr eerder waren zijn schilde-
jen op de grote exposities van
itartete Kunst' in München,
artmund en Berlijn getoond.
a krijgt hij namens de Führer
et alleen een officieel schil-
rverbod, uit de Duitse musea
jn ook liefst 1052 werken van
q hand verwijderd en in be-
•g genomen. Een deel zal in
I buitenland worden ver
acht, een deel zal worden ver-
li! and.
olde is woedend. Eerdere
orstellen van vrienden om
ar Zwitserland of Denemar-
31 te verhuizen, heeft hij van
ïhand gewezen. Nolde voelt
ch op en top Duitser. Hij is
lfs enige tijd lid geweest van
iDeense afdeling van de Na-
maal-Socialistische Partij uit
otest tegen de grenscorrectie
11920, waardoor zijn geboor-
dorp plotseling bij Denemar-
inging horen en hijzelf de
eense nationaliteit kreeg,
laar zijn smeekbeden zijn te-
e irgeefs. Hij wordt uitgesloten
31 in de Reichskammer der bil-
'e »nde Künste en moet zijn lid-
laatschapskaart onverwijld
rugsturen.
igen het verbod in blijft Emil
olde stiekem schilderen. Maar
ij durft geen olieverf meer te
ibruiken. De Gestapo komt re-
Imatig controleren en zou de
irf kunnen ruiken. Daarom
hildert hij alleen nog in water-
erf. In zijn werkkamer van het
elfgebouwde huis Seebüll kan
ij vrijwel rondom kilometers
Ircr over het vlakke land uitkij-
en. Geen ander huis, geen
ruik of boom ontneemt hem
et zicht. Iedere bezoeker ziet
ij ruim tevoren aankomen. Zo
atstaan meer dan 1300 aqua-
llen, die hij zijn 'Ongeschil-
erde schilderijen' noemt.
Is je binnen het enorme oeuvre
an Nolde zijn kleurrijke caba-
jten ziet, zijn dynamische
jnsers, meeslepende acteurs
n slempende cafégasten, dan
ijkt de kunstenaar een ware
Ion van het Berlijnse nachtle-
m. Een representant van de
inderende metropool die de
luitse hoofdstad ooit was, op
«zelfde wijze waarop Toulouse
autrec het vooroorlogse Parijs
crtegenwoordigt. Maar niets is
under waar.
'latteland
Imile Nolde wordt geboren als
en eenvoudige boerenzoon en
ilijft tot in elke vezel van zijn
ijf zijn hele leven lang verbon-
!en met het grauwe platteland
an Noord-Duitsland. Juist aan
ieze drassige bodem ontleent
ij zijn kleurrijke beeldtaal,
iet is een vreemde tegenstrij-
ügheid in deze pionier van het
impressionisme. Want enerzijds
shij een man van de wereld, die
leind negentiende eeuw naar
lunchen en Berlijn reist en ver-
olgens Parijs, Amsterdam,
Joskou, China, Japan en zelfs
iieuw-Guinea aandoet. Hij
foont vele winters in Berlijn,
aaar aan de andere kant is er
lie voortdurende hang naar het
jure platteland dat ook nergens
latter lijkt dan in Sleeswijk-
Iplstein tussen de Noordzee en
:e Oostzee, de streek die ook wel
ilsNordfriesland wordt aange-
lerkt.
/f
3*0 'V -f"
'ff'**- ,r
rink f rl*
n
,r.A:
s' 4 "V% -\'Vrf v, y
ij*
1 f- iv 0- lËU X --' J-:'
'i
ir
iüv .'AM
MM&
v
m
Vrouwinwittejurkenface, 1908.
smm
foto's Nolde Stiftung
Emil Nolde wordt geboren als
Emile Hansen in het plaatsje
Nolde, destijds een Duits dorp
nabij de Deense grens. Als vier
de zoon in het boerengezin is
ook Emile voorbestemd boer te
worden. Als klein kind blijkt
reeds zijn liefde voor schilderen,
hij verft met vlierbessen- en bie-
tensap, en later herinnert hij
zich nog dat het mooiste kerst
cadeau dat hij ooit kreeg een
schilderskist was Maar zodra
de lagere school erop zit, wordt
hij op de boerderij ingescha
keld. Pas als hij zeventien is, ko
men zijn ouders hem in zoverre
tegemoet dat hij een opleiding
houtsnijden bij de school van
Sauermannsche Meubelfabriek
in het nabijgelegen Flensburg
mag volgen.
Hij oefent zich in vrij tekenen en
ontwikkelt zich als houtbewer
ker in meubelfabrieken in Mün
chen en Karlsruhe. Uiteindelijk
belandt hij op de kunstnijver
heidsschool en vertrekt richting
Berlijn. Totdat hij in 1891 tbc
krijgt en terugkeert naar zijn
geboortehuis. Er volgen j aren in
Zwitserland als leraar industri
eel tekenen, hij reist naar Mi
laan, Wenen en München. Hij
krijgt de smaak van bergbe
klimmen te pakken en bedwingt
onder meer de Matterhorn. Dan
volgen in 1894 de eerste land
schapsaquarellen en tekenin
gen van bergboeren. Zijn kleine
kleurrijke werken van Zwitser
se berglandschappen trekken
de aandacht en worden als an
sichtkaarten uitgegeven. Emil
houdt er zoveel geld aan over
dat hij alsnog besluit kunst
schilder te worden.
Hij wordt afgewezen voor de
academie in München en be
zoekt een privé-school. Her en
der bekwaamt hij zich in het ko
piëren van schilderijen: Titiaan,
Rubens, Goya en Rembrandt. In
Parijs maakt hij kermis met het
werk van de Impressionisten.
Hij bewondert Degas en vooral
Manet. De rusteloosheid en ar
tistieke honger van die jaren
voeren hem naar Kopenhagen,
waar hij de Deense actrice Ada
Vilstrup leert kennen. In febru
ari 1902 trouwt hij met haar, te
gelijkertijd verandert hij zijn
naam officieel in Nolde, naar
zijn geboorteplaats. Het jonge
echtpaar brengt de winters door
in Berlijn en de zomers in Jut
land, totdat het bosrijke eiland
Alsen - in 1864 door de Duitsers
op de Denen veroverd - zijn hart
steelt. Voor 50 mark per jaar hu
ren Emil en Ada Nolde in het
vissersdorp Guderop een huis,
waar ze van 1903 tot 1913 zullen
wonen. Aan het strand bouwt
Nolde zelf uit houten planken
een atelier. In een laat-impres-
sionistische stijl, licht, kleurrijk
en spontaan, schildert Nolde
landschappen, portretten en
strandtaferelen.
Hoewel hij exposities krijgt in
Leipzig, Berlijn en Weimar zijn
het jaren van bittere armoede.
Want Nolde verkoopt niets,
teert in op zijn spaarcenten en
uiteindelijk besluit Ada als va
riétézangeres in Berlijn te gaan
werken. Ze wordtziek, vrienden
bekostigen een reis naar Italië,
waar ze op de eilanden Sicilië en
Ischia verblijven. Nolde heeft
het er niet naar zijn zin. ,,In ar
tistiek opzicht heeft het land mij
niets geboden", schrijft hij later.
„Van alles wat ik wilde, kon ik
niets realiseren en ten overstaan
van de mij vreemde natuur was
ik tot niets in staat." Zijn vrouw
Ada verblijft dan inmiddels in
een Zwitsers sanatorium en hij
is via Weimar teruggereisd naar
Alsen.
Toch is het uitgerekend in deze
moeilijke periode dat Emil Nol-
de gaandeweg zijn eigen stijl be
gint te vinden. Eerst in zijn gra
fische werk, dan pas in zijn
schilderijen. Nolde gaat meer en
meer op zijn intuïtie werken,
met een ruw verfgebruik schil
dert hij eerder vanuit kleur en de
contrasten van kleuren dan
vanuit de werkelijkheid of de
Emil en Ada Nolde in 1902.
Aan de cafétafel, olieverf op doek, 1911.
anatomie. „Ik schilder graag
doeken waarin het licht op me
afstroomt", schrijft Nolde aan
een vriend. Hoewel Noldes
kunst herkenbaar blijft, ver
toont het bijna abstracte
kenmerken. Het is vooral de
kleurexplosie in zijn bloemen-
landschappen die opzien baart.
Hij heeft eerder kennis gemaakt
met het werk van Van Gogh en
Gauguin en voelt zich niet lan
ger alleen in zijn kunstuitingen.
Hij onderhoudt bovendien con
tacten met kunstenaars als Ed-
vard Munch, Max Liebermann
en Karl Schmidt-RotluffDie
laatste nodigt hem in februari
1906 uit om toe te treden tot Die
Brücke, een kunstenaarsgroep
uit Dresden die kritisch ten op
zichte van de moderne maat
schappij staat en een nieuwe ge
neratie kunstenaars wil binden
om de natuur, vrouwen en later
ook het stadsleven op een spon
tane wijze weer te geven. Ook
vanwege de grote aandacht voor
grafische kunst - Nolde is uit
eindelijk begonnen als hout-
snijder- voelt Nolde zich er aan
vankelijk wel op zijn plaats.
Maar nauwelijks twee jaar later
neemt hij toch weer afstand.
Nolde is te veel een eenling. Hij
houdt wel contact, maar zoekt
zelfstandig een weg naar een
nieuwe beeldtaal. Daarin is
meer en meer plaats voor religi
euze thema's, Christusvoorstel
lingen vooral, die hij schildert in
Ruttebüll, niet ver van zijn ge
boorteplaats. De schilderijen
hebben ook alles met zijn jeugd
te maken. Later zal hij verdui
delijken hoe deze werken, die
hij als hoogtepunten uit zijn
oeuvre ziet, wortelen in zijn
jeugd; het zijn verbeeldingen
van zijn vroegere fantasieën, uit
de kindertijd dat hij bijbelver
halen las.
Zo ontstaat in de jaren 1911-
1912 het negendelige werk 'Het
leven van Christus' - met op het
middenpaneel de kruisiging -
dat tot op de dag van vandaag
een complete muur van zijn ou
de atelier in Seebüll inneemt.
Hij heeft het destijds met veel
moeite uit handen van de nazi's
los weten te krijgen onder de
plechtige belofte dat het nooit
zijn huis zou verlaten. Die be
lofte zal hem niet eens zoveel
moeite hebben gekost. Liefst
houdt Nolde al zijn werk zelf.
Hij kan maar moeilijk afstand
doen van zijn schilderijen en als
hij eenmaal in goeden doen is,
koopt hij zijn favoriete doeken
weer terug.
Pelgrimsoord
Seebüll is vandaag de dag een
waar pelgrimsoord voor alle be
wonderaars van Emil Nolde. De
kunstenaar en zijn vrouw heb
ben zich er in 1926 gevestigd.
Het echtpaar heeft in de achter
liggende jaren de halve wereld
bereisd.
Nolde is in 1926 op het hoogte
punt van zijn roem. Zijn werk
wordt over heel Duitsland en
daarbuiten verzameld door
particulieren, een nieuwe gene
ratie museumdii-ecteuren heeft
hem opgenomen in de collecties.
Totdat de nazi's daar een eind
aan maken. Een volgende klap
in zijn leven is de verwoesting
van zijn atelier in Berlijn, dat in
februari 1944 bij een bombar
dement wordt getroffen. Dui
zenden werken, zowel van hem
zelf als door hem verzameld,
gaan verloren. In de collectie
van de Stichting Emil en Ada
Nolde bevinden zich nog talloze
werken op papier, deels door
brand aangevreten, die Nolde
uit het puin heeft gered, liefde
vol bijgeknipt en bewaard.
Na de oorlog wordt Emil Nolde
van alle kanten met eer overla
den. Zijn kortstondige flirt met
de nazi's is hem volledig verge
ven. Maar nauwelijks een jaar
later overlijdt Ada, de vrouw
met wie hij bijna een halve eeuw
zijn leven heeft gedeeld. Ze
wordt begraven op Seebüll, in
een grasbegroeide tombe opge
nomen in de door hemzelf ont
worpen tuin. En dan - tot ieders
verrassing - treedt Nolde in
1948 op 80-jarige leeftijd op
nieuw in het huwelijk met de
dan 26-jarige Jolanthe Erd-
mann, dochter van de bevriende
pianist en componist Eduard
Erdmann.
Wat de jeugdige Jolanthe des
tijds tot het huwelijkbeweegt, is
altijd een raadsel gebleven. Zeis
goed verzorgd achtergebleven,
maar de kunstcollectie die een
fortuin waard moet zijn, is bezit
van de stichting Seebüll Ada en
Emil Nolde. Jolanthe woont, in
middels 81 jaar oud in Mün
chen. Toen Emil in april 1956
overleed, heeft ze hem keurig
begraven naast Ada, in dezelfde
tombe.
In de laatste jaren van zijn leven
regelt Emil Nolde zelf nauwge
zet zijn nalatenschap; de stich
ting compleet met directeur, die
Seebüll als monument voor hem
en Ada - maar bovenal voor zijn
kunst - moet beheren. Hij uit de
wens dat het complex voor pu
bliek toegankelijk blijft en geeft
zelfs aan welke kunstwerken,
als dat financieel noodzakelijk
mocht zijn, te gelde kunnen
worden gemaakt. Jaarlijks ko
men er nu een kleine tachtigdui
zend bezoekers op Seebüll, er is
zelfs een gastenverblijf met een
aantal comfortabele hotelka
mers. In Noldes woonhuis staat
alles er nog, alsof het echtpaar
zojuist voor een vakantie is ver
trokken. De bladmuziek ligt
klaar in een dressoir naast de
vleugel, buiten onderhouden
tuinlieden de beplanting in de
vorm van enorme letters A en E.
In het voorjaar bloeien daar de
bloemen weer in volle kleuren
pracht.
Coos Versteeg
Emil Nolde: Pionier van het Expres
sionisme: vanaf 8 maart t/m 1 juni in
het Haags Gemeentemuseum, open:
di. t/m zo. van 11 tot 17 uur, catalo
gus 29,50.
r||7"andelaars in barokke overdaad, maar
IVook strakke dessert bordjes die ogen als
üodern design op de keukenafdeling van de
Sijenkorf. Museum Boijmans Van Beunin-
ien laat zien hoe ingrijpend zilveren objec-
fen van vorm veranderden onder invloed
i^n de art nouveau en art deco, De presenta-
5e is gedurfd: het zilver staat te pronk in
jouden vitrines.
N'iets glimt op zo'n mooie manier als zilver,
•indt Mienke Simon Thomas, conservator
a Museum Boijmans Van Beuningen. „Zo
rarm... je ziet de hand die het heeft gepo-
jjst. Het is heel makkelijk materiaal om
tee te werken want het is zo plastisch. Je
flint het hameren, vouwen, buigen, wat je
saar wilt."
De individuele 'touch' die zilver toelaat, is
[erkenbaar in de tentoonstelling Een per
soonlijk stempel die vanaf morgen tot en
net 21 april te zien is in Boijmans. De expo
sitie omvat de Sea wolf-collectie, een verza
meling zilveren siervoorwerpen uit het ein
de van de negentiende en het begin van de
twintigste eeuw. Het is voor het eerst dat de
ze collectie in het openbaar wordt getoond.
De objecten zijn eigendom van vier particu
lieren die anoniem wensen te blijven. Zij
kochten 25 jaar lang zilveren voorwerpen
bij galeriehoudster Veena Duncker in Mün
chen, die de collectie tegenwoordig beheert.
De kunstwerken - naast imponerende sier-
objecten ook gebruiksvoorwerpen voor in
de huiselijke kring - behoren tot de meest
vooruitstrevende producten van hun tijd.
'Ontzettend interessant' noemt Mienke Si
mon Thomas het tijdvak dat de expositie
beslaat. „Het was de periode van de op
komst van de industrie. Nieuwe productie
methoden maakten het niet alleen voor de
hoogste kringen, maar ook voor de midden
klasse mogelijk zilver in huis te hebben. Bo
vendien was er op politiek vlak veel aan de
hand: socialistische denkbeelden kregen
overal aanhang."
De meeste voorwerpen van de zilverexposi
tie zijn afkomstig uit Engeland, het land
waar de industrialisatie begon. Hier werkte
Christopher Dresser, die een van de eerste
echte industriële vormgevers genoemd mag
worden. In tegenstelling tot veel van zijn
tijdgenoten verzette hij zich er niet tegen
dat zilveren voorwerpen voortaan ook uit
fabrieken kwamen. Integendeel: hij zocht
naar een vormgeving die met de nieuwe
werkwijze in overeenstemming was. „Dat
leidde tot ontwerpen die zich kenmerken
door strakke lijnen en een cleane uitstra
ling, die nu heel modern aan doen", zegt
Mienke Simon Thomas. „Niet te geloven, zo
eenvoudig, zo simpel, en dat in een tijd
waarin het ornament welig tierde."
Ebbehout
Dresser combineerde zilver met andere ma
terialen. Zo maakte hij de handgreepjes van
een suikerpot van ebbehout en gaf hij kan
netjes ivoren knopjes. Dresser was ook een
voorstander van verzilveren, waardoor het
voor een nog grotere groep mogelijk was
mooie dingen in huis te hebben. Daarbij was
de functionaliteit voor hem een belangrijk
uitgangspunt. In Een persoonlijk stempel
zijn zo'n twintig voorwerpen van Dresser, of
aan hem verwante ontwerpers, opgenomen.
Heel anders ging het eraan toe bij Charles
Robert Ashbee, een tijdgenoot van Dresser.
Deze Britse architect en ontwerper is bijna
de verpersoonlijking van de Arts Crafts
beweging. Hij verzette zich tegen de indu
striële revolutie. Zijn objecten zijn dan ook
ambachtelijk uitgevoerd in de door hem in
1888 opgerichte ideal istische werkplaats de
Guild of Handicraft.
„Je ziet de hamerslag, het persoonlijk hand
schrift", zegt Simon Thomas terwijl ze een
toastrekje laat zien. „Voorwerpen uit deze
beweging vertonen een hang naar het verle
den. Ze zitten vol decoraties als edelstenen
en email."
De vernieuwingen in de edelsmeedkunst
van Ashbee kwamen voort uit zijn politiek
maatschappelijke engagement. Hij veraf
schuwde de omstandigheden waaronder de
arbeiders in de zilverfabrieken moesten
werken. Handwerk bood de makers volgens
Ashbee veel meer arbeids- en levensvreug
de.
Dresser noch Ashbee verkocht veel. De
mensen die leefden rond de vorige eeuwwis
seling vonden het werk van Dresser te strak
en dat van Ashbee te duur. Het was het be
drijf Liberty dat met hun ideeën aan de haal
ging. Liberty combineerde de industriële
productiemethode van Dresser met het am
bachtelijke karakter in het werk van Ash
bee en vervaardigde betaalbare, in serie ge
maakte, zilveren siervoorwerpen. Een van
de bekendste Liberty-vormgevers was Ar
chibald Knox die met werk is vertegen
woordigd op de tentoonstelling in Boij
mans.
Behalve Engels zilver toont Een persoonlijk
stempel ook voorbeelden van vooruitstre
vend zilver uit onder meer Frankrijk, Duits
land en de Verenigde Staten. Zo zijn er typi
sche art deco serviezen te zien van Puiforcat
en Tétard Frères en vij f complete bestekcas
settes uit Duitsland en Frankrijk die uit
meer dan tweehonderd fruitmesjes, dessert
lepels en gebaksvorkjes bestaan. „Dat is het
aardige van een particuliere verzameling",
zegt Mienke Simon Thomas. „Je stuit op
gekke verrassingen."
Bijzonder is de wijze waarop Museum Boij
mans Van Beunigen de voorwerpen presen
teert. In twintig vitrines staat het zilver te
blinken tegen een achtergrond van goud.
Het is het ontwerpbureau Traast en Gruson
dat deze combinatie heeft verzonnen. „Het
goud weerkaatst het glimmend zilver", zegt
Mienke Simon Thomas. „Heel spannend."
Annemiek Veelenturf
Een persoonlijk stempel - de Seawolf-collectie:
vanaf 1 maart tot en met21 april te zien in Muse
um Boijmans Van Beuningen, Rotterdam.
