David Luteijn, de stille kracht
De doodsstrijd van de flipperkast
PZC
Nieuwe directeur Delta
25
zaterdag 8 februari 2003
Hij kiest de omgekeerde
route. Een aantal
maanden voor zijn zestigste
wordt David Luteijn voor
zitter van de directie van
Delta NV. Het is niet onge
bruikelijk dat managers in
zijn leeftijdsklasse hun volle
baan eraan geven en in deel
tijd nog wat zaken oppak
ken. Luteijn is in de afgelo
pen decennia van hot naar
haar gereden om inhoud te
geven aan adviseurschap
pen, tijdelijke bestuursfunc
ties en commissariaten. Aan
het eind van zijn loopbaan
aanvaardt hij alsnog een
fulltimebaan. Met behoud
van enkele nevenfuncties,
die hij simpel kan combine
ren met het voorzitterschap
van de Deltadirectie.
Aan het dag en nacht door het
land rijden komt een eind.
„Ik zal het wel druk krijgen,
maar mijn leven zal er geregel
der gaan uitzien; met meer mo
gelijkheden voor andere maat
schappelijke activiteiten. En ja,
ik blijf ook nog een beetje boer.
Dat zit erin en het gaat er nooit
uit. Ik zal me, zij het in spaarza
me tijd, met het bedrijf in
Zeeuws-Vlaanderen blijven be
zighouden."
De neiging om, als hij over een
akker loopt, te bukken om een
gewas te bekijken en aan te ra
ken of een kluit aarde tussen de
handen te wrijven, is nooit ver
dwenen. En het heeft hem altijd
goedgedaan om, als hij tijden
lang als toezichthouder, be
stuurder of adviseur in verga
derruimtes had doorgebracht,
af en toe op de tractor te klim
men en de klei eens in strakke
voren te leggen. Ter afwisseling,
want David Luteijn kan zich
een leven zonder bestuurlijke
verantwoordelijkheden moei
lijk voorstellen. Vandaar dat de
man die zich af en toe als boer
laat kennen, tot heden een visi
tekaartje had met de ondoor
grondelijk aandoende afkor
ting: 'L.I.T.P. b.v.'. Hetgeen be
tekent: Luteijn Interim Toezicht
en Procesbegeleiding. Hetgeen
wilde zeggen dat hij optrad als
trouble shooter, commissaris,
interim-bestuurder, adviseur,
voorzitter van een werkgroep of
college, een federatie of een ver
eniging. Hetgeen in een recent
verleden inhield dat hij waarne
mend commissaris van de Ko
ningin in Zuid-Holland was en
tot de dag van zijn definitieve
benoeming, interim- voorzitter
van de directie van Delta N.V. in
gas, water en elektriciteit. Joop
de Back verliet Delta nadat hij
volgens ingewijden veel aan de
noodzakelijke herschikking
binnen het bedrijf had gedaan.
Zijn stijl joeg menig medewer
ker de dampen in. David Luteijn
(Zuidzande, 1943) trad aan als
roerganger. Hij schuwt het ne
men van beslissingen niet,
kwam intussen onzacht in aan
raking met de ondernemings
raad van Delta, maar zorgt
vooral ook voor rust in de tent.
Sfinx
Dat doet hij niet met het aplomb
van de tamboer-majoor die zijn
mace al te zwierig opwerpt. Lu
teijn heeft namelijk een hoge
staat van perfectie ontwikkeld
in de kunst die ook wordt be
heerst door de betere fotograaf.
Hij is er wel, maar op momenten
dat hem dat in het werk beter
uitkomt, weet hij zich onzicht
baar te maken. Ziet men in het
huidig tijdsgewricht menig be
stuurder en politicus tijdens
zijn bezigheden vooral zoeken
naar het licht van de schijnwer
per, Luteijn is meer de stille
kracht die aan feestverlichting
weinig behoefte heeft. Men ziet
hem zelden op recepties of bij
soortgelijk maatschappelijk
ongerief. Op bijeenkomsten van
zijn partij, de VVD, duikt hij wel
geregeld op, maar voor het ove
rige opereert hij als een poppen
speler, die weliswaar aan de
touwtjes trekt, maar buiten het
zicht van de toeschouwers
blijft. Hij heeft iets van een
sfinx. Hoe hij zijn circuit op
bouwt en in stand houdt, dat zie
je niet, wordt over hem gezegd.
Je ziet zijn hoofd zelden op de
beeldbuis en maar weinig in
drukvorm verschijnen, maar er
zullen weinig mensen op be
langrijke posten in dit land zijn,
voor wie David Luteijn een on
bekende is. Doet zich een taai
bestuurlijk probleem voor waar
wijze dames en heren de hersens
maar eens over moeten breken,
dan stond hij nogal eens op het
lijstje van potentiële voorzit
ters. Brak ergens de pleuris uit,
dan werd aan hem gedacht als
bezweerder van het onheil.
Zulks doet vermoeden dat Da
vid Luteijn veel macht heeft
binnen een netwerk waarin zijn
soortgenoten elkaar bij tijd en
wijle na een kort telefoontje van
dienst zijn, aldus onderling hun
schulden in evenwicht hou
dend. Een veronderstelling die
een vriendelijke glimlach op
zijn gezicht brengt en waarop
hij reageert met: „Het zou ]e ver
bazen hoe weinig dat voorkomt.
Je kent heel veel mensen, maar
er is geen sprake van een bewus
te exploitatie vanzo'n netwerk.
Nou j aals er maj eure zaken aan
de orde zijn, gebruik je je con
tacten natuurlijk, maar dat doe
je spaarzaam. Och, je komt wel
eens iemand tegen."
Hij heeft er niet voor doorge
leerd, voor het oplossen van
problemen en het tijdelijk of
vast bezetten van de zetel van de
voorzitter of de directeur. Hoe
wel, toen hij na de HBS in Oost
burg ging studeren, koos hij al
voor enige breedte. Aan de
Landbouw Universiteit in Wa-
geningen richtte hij zich niet op
de techniek van de teelt der ge
wassen, maar op agrarische
economie en agrarisch recht. Hij
was toen al niet van plan fullti
me agrarisch ondernemer te
worden. Luteijn heeft een hang
naar meer dan alleen het akker
bouwbedrijf. Hij is van nature
ook bestuurder, manager en dat
wordt hij dan ook op jeugdige
leeftijd. In 1972 zoekt de
Zeeuwse Landbouw Maat
schappij een secretaris en David
Luteijn krijgt die post. Drie jaar
later wordt hij voorzitter van de
ZLM. De boerenorganisaties
vormen in die tijd nog een
machtig bolwerk in dit land en
Luteijn ziet hoe vanuit die posi
tie wordt geopereerd. Door bij
voorbeeld C.S. Knottnerus, de
toenmalige voorzitter van het
Koninklijk Nederlands Land
bouw Comité (KNLC). Er wordt
vaak hoog ingezet omwille van
de belangen van agrarisch Ne
derland en er wordt vaak winst
geboekt. Zonder trompetge
schal, want iemand als Knott
nerus begreep zeer wel dat
tegenover winnaars altijd ver
liezers staan, die liever niet te
kijk gezet worden en die altijd
opnieuw aan de onderhande
lingstafel verschijnen. Conflic
ten werden, als het even kon,
niet op straat uitgevochten. He
ren onder elkaar speelden een
partijtje schermen en bogen na
afloop hoffelijk voor elkaar.
Macht werd gezien als een mooi
fenomeen, te breekbaar om ach
teloos mee te jongleren.
Binnen die sfeer liep David Lu
teijn zijn carrière in. Hij leerde
hoe diplomatie als regel meer
David Luteijn
foto Lex de Meester
vermag dan wapengekletter.
Een goed gesprek onder weinig
ogen leverde betere resultaten
op dan een publiek debat. En
waar anderen de publiciteit no
dig leken te hebben bij het be
klimmen van de maatschappe
lijke ladder, deed hij zijn stap
pen in betrekkelijke stilte. Maar
wel in snelle opeenvolging. Hij
is koud een jaar voorzitter van
de ZLM als hem wordt gevraagd
het KNLC, de overkoepeling
van tien gewestelijke land
bouworganisaties te gaan lei
den. Het brengt hem op interna
tionaal, vooral Brussels, terrein
Zijn loopbaan wordt daarna ge
kenmerkt door een opeenvol
ging van functies: voorzitter
van de Raad van Toezicht van de
Rabobank Nederland, voorzit
ter van het bestuur van de Cebe-
cogroep, lid van de Eerste Ka
mer der Staten Generaal voor de
WD en voorzitter van die Se
naatsfractie, Tijdelijk commis
saris van de Koningin in Zuid-
Holland nadat mevrouw J.M.
Leemhuis-Stout daar het veld
heeft geruimd. De provincie
heeft met haar medeweten wat
slordig in aandelen gehandeld
en ze ziet zich genoodzaakt af te
treden. Tussendoor heeft hij
zich onder meer beziggehouden
met advisering over de rivieren:
hij was voorzitter van de Stuur
groep Hollandse Waterlinie.
,Het is een kwestie van gewoon
je boerenverstand gebruiken",
zegt hij in een gesprek dat half
januari plaatsvindt, op een mo
ment dat nog niets bekend is
over zijn vaste aanstelling bij
Delta. Het gaat over zijn stijl
van leiding geven en het blussen
van branden binnen organisa
ties. Hij sluit zich aan bij de visie
die Herman Wijffels, oud-top
man van de Rabobank en thans
voorzitter van de Sociaal Eco
nomische Raad, uitdraagt. „Er
moeten wel besluiten worden
genomen maar daarvoor moet
zoveel mogelijk draagvlak zijn
binnen de onderneming of orga
nisatie. Je bestuurt niet van bo
venaf maar overlegt met de ba
sis. De cultuur moet zijn dat
managers bereid zijn te luiste
ren naar de ervaringen van de
werkvloer. Zo werk ik. Ik laat
mensen binnen het manage
ment niet op mijn kamer komen,
maar ga naar hen toe. Dat geeft
een betere sfeer. Ik verwacht
van het kader en het middenka
der dat ze zich verdiepen in wat
erbij de basis gaande is en welke
ideeën men daar heeft over het
werk. Het is noodzakelijk de
mensen die het moeten doen te
laten meedenken. Je moet niet
als enig uitgangspunt hanteren
dat aandeelhouders nu eenmaal
rendement willen zien en dat
het management beslist dat din
gen daarom zo en zo moeten en
zullen gebeuren. En: een juiste
timing is de helft van de oplos
sing voor veel problemen. Je
moet weten in welke fase van
een proces je intervenieert. Een
enkele keer is het verstandig
meteen de leiding te nemen,
maar vaak worden moeilijkhe
den opgelost door mensen om je
heen de tijd en gelegenheid te
geven hun posities in te nemen.
Laat mensen zelf ervaring op
doen, laat ze de kans krijgen van
hun eigen fouten te leren, grijp
niet te gauw in. De losse teugel,
dat geeft minder conflicten. Dat
zijn dingen die je niet uit een
boek kunt leren."
„In Zuid-Holland kwam ik bin
nen in een bestuurlijke organi
satie waar een paar mensen fou
ten hadden gemaakt, met als
gevolg dat haast niemand meer
echt trots kon zijn op het feit dat
hij of zij daar werkte. Er heerste
een diepe vertrouwenscrisis. Ik
heb daar de eerste tijd vooral
geluisterd om er achter te ko
men waar de pijn zat. Je moet
geen bedreiging vormen. Wel
beschikbaar zijn en onafhanke
lijk blijven. Je niet een konink
rijkje of een hokje laten binnen
trekken. Ik denk dat ik in de
loop van de tijd wel geleerd heb
genoeg feeling te krijgen voor
verhoudingen. Wat ook van be
lang is: eerlijk zijn en niet zelf de
mooie beoordeling willen geven
en het slechte nieuws door een
andere laten overbrengen."
Meer dan zakelijk
Goed persoonlijke verhoudin
gen, daar hecht David Luteijn
aan. „Je moet niet alleen verga
deren, maar ruimte houden voor
een sociaal gesprek. Je hoeft
niet alles van elkaar te weten
maar je contacten moeten wel
meer dan alleen zakelijk zijn.
Het is mij in de politiek opgeval
len dat mensen daar bijna asoci
aal met elkaar omgaan. De aan
dacht voor de persoon is er vrij
wel nihilIn mijn partijde WD
kwamen we eenmaal per jaar als
Senaatsfractie met de partners
een dag bij elkaar. En er is jaar
lijks een bijeenkomst met oud-
kamerleden en de zittenden.
Het is heel goed elkaar
's morgens aan het ontbijt tegen
te komen nadat je 's avonds sa
men bent doorgezakt. Dat
werkt goed."
Luteijn treedt bij Delta in vaste
dienst aan het begin van een pe
riode die grote turbulentie te
zien zal geven in de energiewe
reld. De markt wordt compleet
vrij en de posities op het schaak
bord zullen in hoog tempo ver
anderen. Hij overziet het veld
met kalme blik. Het is niet te
verwachten dat hij podia zal be
klimmen om zijn zienswijzen
wereldkundig te maken. „Je ziet
in de politiek en in het bedrijfs
leven nogal eens mensen bezig
die vooral vertellen hoe de we
reld in elkaar moet zitten, maar
die niet luisteren naar wat de sa
menleving daarvan vindt. Ze
kijken niet naar de boodschap
maar komen de boodschap
brengen. Ik ben niet zo iemand
die op show uit is en en plein pu-
blique de mooie vruchten wil
plukken. Als een manager zijn
werk goed wil doen, moet hij
zijn medewerkers in hun waar
de laten. Hij moet ze niet afval
len maar om te beginnen altijd
het voordeel van de twijfel ge
ven. Dat is vertrouwen. En hij
moet kunnen luisteren; niet te
snel een mening geven. Een luis
teraar treedt niet teveel op de
voorgrond, dat is waar."
A.J. Snel
Niet eens zo lang geleden stond in elke
zichzelf respecterende kroeg een flip
perkast. Nu geldt zo'n machine als curiosi
teit. Een gokautomaat levert veel meer op.
Toch wordt er nog geflipperd. Tijdens de
verkiezingscampagne kreeg het gilde van
aeflipperkastliefhebbers zelfs versterking
van liberale zijde. Gerrit Zalm openbaarde
2']n passie voor het spel.
De flipperkast is eigenlijk al sinds de jaren
dertig verwikkeld in een overlevingsstrijd.
Maar tot voor kort wist de pinball-machine,
wet haar verleidelijke geluids- en lichtef
fecten, de spelers telkens opnieuw kwartjes
int de zak te kloppen. De doodsstrijd is nu
serieuzer dan ooit. Niet de speler moet nu
verleid worden, maar de horeca- en speel-
nalondernemer. Zij kunnen de verlokkin-
gen van de aloude flipperkast gemakkelijk
I weerstaan. Voor hen geldt slechts de op-
I 0rengst per vierkante meter. In die strijd
I zijn de lichtjes en geluidjes van de flipper-
I a"tomaat bijna middeleeuwse wapens.
j' ls ie eefr heel populaire flipperkast hebt,
evert die een paar tientjes per dag op", legt
I 0^jr*anaat Hans Balk uit Arnhem uit.
P de ruimte die een flipperkast inneemt
passen een paar gokkasten, die soms enkele
duizenden euro's per dag opleveren. Boven
dien zijn ze veel minder gevoelig voor sto
ringen."
Het flipperen in Nederland is inmiddels een
hobby geworden voor een handjevol fana
ten. Die hebben thuis één, maar vaak veel
meer kasten staan, die zij zelf opknappen,
repareren en onderhouden. WD-leider
Gerrit Zalm laat zich tijdens de verkie
zingscampagne bijvoorbeeld regelmatig fo
tograferen en filmen achter zijn privé-kast.
Hij is, net als de meeste andere thuisspelers,
lid van de Nederlandse Flippervereniging.
Op haar site (www.nfvpinball.nl) houdt de
vereniging nauwgezet bij, waar in Neder
land nog kasten in openbare gelegenheden
staan opgesteld: '320 locaties, 461 flipper
kasten' is de laatste, verontrustende tussen
stand.
Crises in flipperland zijn niets nieuws. Zor
geloos waren eigenlijk alleen de eerste de
cennia. De allereerste pinballkasten stam
men uit het negentiende-eeuwse Amerika
maar hadden een hoog 'Oud-Hollandsch'
gehalte. De eerste exemplaren waren in fei
te schuin staande biljarttafels waar de bal
met een keu omhoog werd gestoten. Later
werden dat houten tafels waarop de bal tus
sen spijkertjes door omlaag rolde, na om
hoog te zijn gestoten door een afschietme-
chanisme De naam 'pinball' verwijst naar
die spijkers.
De eerste problemen dienden zich aan in de
jaren dertig. Toen kwamen de eerste kasten
die een beloning gaven, in de vorm van een
vrij spel, een extra bal en zelfs geld. In de VS
waren de gokregels erg streng, zodat de wet
gevers de pinballmachine als een kansspel
automaat zagen. Pinball dreigde verboden
te worden. Die eerste aanval op het voortbe
staan werd gepareerd met de uitvinding van
de flippers in 1947. De speler had immers
controle over de bal en er was dus geen spra
ke van een kansspel. Die 'flipperkasten'
werden ook, net als zoveel Amerikaanse
producten, na de Tweede Wereldoorlog in
West-Europa geïntroduceerd.
Chip
De mechanische flipperkasten, met hun be
kende ratel- en belgeluiden, veroverden
langzamerhand de Nederlandse kroegen.
Met de ontdekking van de chip verschenen
in de jaren zeventig de eerste elektronische
kasten op de markt. Een nieuwe, mooie toe
komst leek zich aan te dienen. In werkelijk
heid moest de flipperkast echter een pittig
gevecht aangaan met andere elektronische
spellen. Begin jaren tachtig was het flippe
ren zelfs op sterven na dood toen de Ameri
kaanse fabrikanten enkele belangrijke
vernieuwingen doorvoerden. Zo werden
meerdere verdiepingen in een kast ge
bouwd, om het spel weer boeiender te ma
ken.
Er verschenen fraai uitgevoerde themakas-
ten, vaak geïnspireerd op populaire films
zoals The Addams Family, Star Trek en Dir
ty Harry. De modernisering wierp slechts
tijdelijk zijn vruchten af. De nieuwste tech
niek op flippergebied werd in 2000 geïntro
duceerd door de laatst overgebleven fabri
kant Bally/Williams. Met Pinball 2000
hadden de kasten een computermonitor, die
videobeelden op de ruit boven het speelveld
projecteerde. Hierdoor flipperde de speler
in een virtuele wereld.
Het dure concept werd de ondergang van
het Amerikaanse Bally/Williams. Nadat er
een klein jaar geen flipperkasten meer wer
den gemaakt, startte 'durfondernemer' Ga
ry Stern een nieuwe fabriek op in Melrose
Park, Illinois, gebaseerd op het minder dure
systeem uit de jaren negentig.
Flipperfan Balk: „Sterns Rollercoaster Ty
coon is de eerste kast sinds tijden die weer
geld oplevert voor de exploitant. Dat is gun
Tijdens de verkiezingen kregen de flipperkastliefhebbers versterking van liberale zijde;
WD-voorman Zalm mag graag een potje flipperen. foto Phil Nijhuis/GPD
stig voor het flipperen. Speelexploitanten
doen immers niet aan liefdadigheid."
Balk en zijn vrienden van de flippervereni
ging hebben daarom lichte hoop dat de pin
ball weer iets vaker zal opduiken in Neder
landse kroegen. „Het spel met de stalen bal,
de fysieke interactie voor de kast, de specia
le effecten: dat is toch door geen enkel com
puterspel te evenaren."
Geert Willems