>zc
Voor elk gezin twee emmers
Aan de randen
van de Ramp
Molen als herkenningspunt
Zend water
Nieuwe Raadkaart
19
dinsdag 28 januari 2003
De afbeelding in het foto
boek De Ramp, dat al in
februari 1953 verscheen ten
bate van het Nationaal Ram
penfonds, is tekenend. Met
grote letters staat op het dek
van een binnenvaartschip
bij Brouwershaven gekalkt:
Zend Water. Een eerste le
vensbehoefte, die in de door
de watersnood getroffen ge
bieden danig in de knel
raakt. De drinkwaterleiding
valt nagenoeg overal uit. De
vernielingen aan installaties
en leidingen zijn enorm. De
bedrijven worden gecon
fronteerd met een chaotische
situatie. De schade is om
vangrijker dan bij de bevrij-
dingsstrijd in 1944/1945.
De gebeurtenissen rond de
Februariramp vat direc
teur M. J. Stoel Feuerstein van
de Waterleiding Maatschappij
Zuid-Beveland enkele maan
den na de ramp kernachtig sa
men in het rapport Een water
leiding in de branding. De zes
bedrijven in Zeeland zijn nog
maar nauwelijks bekomen van
de schade die door de oorlog en
de daarmee samenhangende in
undaties is veroorzaakt. Ze
kunnen opnieuw aan de slag
met noodleidingen en -voorzie
ningen. Deze keer met veel hulp
van buiten, onder meer twintig
hulpploegen.
In totaal worden twintig water
leidingbedrijven door de ramp
getroffen. Voor tien bedrijven
gaat het om een korte onderbre
king van de waterlevering, bij
vier bedrijven raakt het leiding
net beschadigd (Noord-West-
Brabant, Rotterdam, Tholen en
Zeeuws-Vlaanderen). Zes be
drijven zijn er erg aan toe:
Drinkwaterleiding Goeree-
Overflakkee, de Kilwaterlei-
ding, Gemeentebedrijven Mid
delburg, Midden-Zeeland,
Schouwen-Duiveland en Zuid-
Beveland. Hier is de schade niet
op korte termijn te herstellen.
In zijn rapport geeft Stoel Feu
erstein aan dat de waterleiding
op Zuid-Beveland op twee vita
le plaatsen getroffen wordt: op
de Sloedamwaar de verbinding
met Walcheren het begeeft en in
de polder Kruiningen, waar de
doorgaande verbinding rich
ting Goes voortdurend dreigt te
bezwijken. De eerste aandacht
is gericht op het indammen van
lekverliezen en het handhaven
van druk op het leidingnet. Valt
dat weg, dan levert dat groot be
smettingsgevaar op en de kans
dat zout water de buizen bin
nenstroomt. Het pompstation
Ossendrecht draait op zeer hoge
capaciteit; er wordt 450 kubieke
water per uur in het net ge
pompt.
Twee weken na de ramp blijkt
dat de belangrijke hoofdtrans
portleidingen bij Kruiningen
het dreigen te begeven door de
invloed van de getijbeweging.
Stoel Feuerstein komt op het
idee een zeventig meter lange
Baileybrug in te zetten en daar
de transportleiding overheen te
leggen. Een karwei dat pas be
gin mei geklaard is. Al die tijd
hangt de watervoorziening van
Midden-Zeeland aan een zijden
draadje. De toevoer via de
Sloedam is 7 februari al provi
sorisch hersteld; het opjaagsta-
tion draait 24 februari weer. Tot
die tijd is Walcheren vrijwel vol
ledig aangewezen op de kleine
winplaats Biggekerke.
De schade is het ernstigst in
Oranjezon, waar het zoute
Noordzeewater door de duinen
rij breekt. Pas in juli kan daar
uit nieuwe putten weer water
opgepompt worden In Vlissin-
gen breken de waterleidingen
aan de boulevards en het op-
jaagstation Leeuwentrap valt
uit. Diverse plaatsen worden tot
begin maart met tankwagens
van water voorzien. Tanksche
pen uit Rotterdam voeren water
in Middelburg aan: twee em
mers water per gezin per dag
Het Amerikaanse leger stelt en
kele waterreinigingstoestellen
beschikbaar, met de nodige
manschappen voor de bedie
ning. Ze voorzien Domburg en
een deel van Oostkapelle van
water. Naar Noord-Beveland,
dat geen waterleiding heeft,
wordt door de Zandkreek een
plastic noodleiding aangelegd
naar betonnen opvangbakken
in Kortgene.
Speelgoedspoorweg
De schade op Schouwen-Duive
land omschrijft Stoel Feuer
stein als volgt: „Het bedrijf is
vernield, zoals een speelgoed
spoorweg van enige omvang
vernield zou worden door een
dronken man die er doorheen
zwalkt." Alleen Burgh-Haam-
stede en Renesse kunnen nog
door het pompstation in de dui
nen bij Haamstede normaal van
water worden voorzien. De
droog gebleven plaatsen in het
midden van het eiland krijgen
per tankwagen water. De
Drinkwaterleiding Rotterdam
voert met boten water aan. Dit
bedrijf zendt ook negen kleine
tankschepen, die normaal de
boten in de Rotterdamse havens
bevoorraden. Platte, laaggele
gen scheepjes, die 'strijkijzers'
worden genoemd. Zonder kaart
of kompas bevaren ze dapper de
woelige Deltawateren, onder
meer de noodkreet in Brouwer
shaven beantwoordend. Via een
noodleiding krijgt Zierikzee
vanaf Pasen drinkwater. Voor
het winterseizoen 1953/54 zit
ten de nieuwe hoofdtransport
leidingen in de grond.
Het pompstation in Halsteren
blijft droog. Op Tholen ontstaat
ernstige schade aan het buizen
net. Door het overstromen van
de polder Halsteren wordt de
toevoer naar Tholen lamgelegd,
maar met veel improvisatie is
die 3 februari al hersteld. Sint-
Annaland krijgt water uit tank
auto's en in het zwaar getroffen
Stavemsse brengen schepen uit
Tholen vaten water. Op enkele
punten in het dorp komt 26 fe
bruari weer water uit de kraan.
In Zeeuws-Vlaanderen is de
schade voor de waterleiding
maatschappij gering. De leve
ring ondervindt geen stagnatie.
Het bedrijf biedt elders in Zee
land een helpende hand en me
dewerkers zijn actief bij het
doormaken van overstroomde
polders.
Directeur-generaal voor de
volksgezondheid P. Muntendam
constateert achteraf dat het aan
de inzet bij het herstel van de
drinkwaterleiding te danken is,
dat de Februariramp niet wordt
gevolgd door een epidemie.
„Het is in de eerste plaats de
drinkwatervoorziening ge
weest, welke het getroffen ge
bied voor nog erger rampen
heeft gespaard."
Rinus Antonisse
Amerikaanse waterreinigingsinstallatie in Domburg, februari 1953.
foto uit rapport februariramp van de NV Waterleidingmaatschappij Midden-Zeeland
In de nacht van 31 januari op 1
februari 1953 luidde om 04.22
uur in de telexen van de kran
tenredacties aangesloten bij het
ANP, een belletje. Het signaal
dat er groot nieuws werd door
gegeven. Een kort bericht, met
als kopregel 'Noodtoestand in
Zwijndrecht'. In de tekst werd
gemeld dat in Zwijndrecht in
verband met het hoge water de
noodtoestand afgekondigd was
„Het water slaat reeds over de
ringdijk Ook het Eiland van
Dordrecht schijnt gevaarte lo
pen." Enkele minuten later
bracht de telex aanvullend
nieuws: „Willemstad loopt on
der. Ramp dreigt bij Maassluis
en Hoek van Holland."
Het allereerste bericht was af
komstig van Barend Mensen,
chef redacteur van het Dortsch
Dagblad, tevens correspondent
voor het ANP. Hij was door een
kennis opgebeld en toen hij op
de fiets poolshoogte ging ne
men, kwam hij onderweg het
water tegen Mensen keerde te
rug naar huis en belde de nacht
redactie van het ANP. De
dienstdoende redacteur wilde
het bericht niet meteen doorge
ven en pleegde eerst enkele tele
foontjes om de onheilsbood
schap bevestigd te krijgen. De
melding van Mensen bleek juist
en daarna bleef het ANP
nieuwsflitsen doorgeven.
Overigens vooral over de rand
gebieden van de Delta. Zwijn
drecht, Dordrecht. Hoek van
Holland en zowaar ook uit Vlis-
singen en Kruiningen Die eer
ste berichten waren alarme
rend, maar dat zich een grote
natuurramp aan het voltrekken
was, bleef nog lang onduidelijk.
Het ANP had ook op de Zeeuwse
en Zuid-Hollandse eilanden
correspondenten Die hielden
zich stil: of ze waren zelf bezig
het vege lijf te redden, of ze had
den te maken met verbroken
verbindingen
Geen wonder dat minister-pre
sident Drees zondagmorgen
naar Dordrecht reisde om de
watersnood gade te slaan. Dat
Goeree-Overflakkee, Schou
wen-Duiveland en delen van
andere Zeeuwse eilanden onder
water gelopen waren en dat
daarbij honderden mensen wa
ren verdronken - daar had vrij
wel niemand een vermoeden
van. Mensens primeur had wel
tot gevolg dat de regering ge
alarmeerd werd en dat om 05.00
uur het Nederlandse Rode Kruis
in actie kwam. De radio bleef
zwijgen; die kwam op zondag
pas om 08 00 uur in de lucht. Po
gingen dat tijdstip te vervroe
gen slaagden niet; degenen die
daarover moesten beslissen wa
ren onbereikbaar.
Het verhaal over de primeur van
het rampnieuws staat in het
boek Aan de rand van de ramp
In opdracht van de gemeente
Dordrecht beschrijven de jour
nalisten Frits Baarda, Gert van
Engelen en Wim van Wijk de ge
beurtenissen op het Eiland van
Dordrecht tijdens de waters
noodramp '53. Een juiste titel:
in Dordrecht bleven de gevolgen
beperkt, al was dat op het nip
pertje. Er vielen twee doden en
verschillende delen van de stad
kwamen korte tijd onder water
te staan. Wel werd de stad cen
trum van hulpverlening en eva
cuatie Het Deltaplan heeft
Dordrecht geen veiligheid ge
bracht, al komt de aanval niet
meer vanuit zee, maar van bo
venaf, door hoge Rijnafvoeren.
In het slothoofdstuk komt aan
de orde op welke manier Dordt
droge voeten kan houden.
Halsteren
Het is geen gelikt boek, met een
flitsende opmaak. Rechtuit,
rechtaan doet de Vereniging
Heemkundige Studiekring Hal-
steren-Lepel straat (Halchterth)
in het boek Blijft Gedenken ver
slag van wat er zich tijdens de
Ramp in de twee dorpen en om
geving afspeelde. In Halsteren
vielen 63 doden te betreuren, in
Lepelstraat kwamen 15 mensen
om. Het boek is een heruitgave
van de twee jaarboeken die de
studiekring in 1993 uitgaf, aan
gevuld met foto's en andere illu
straties en voorzien van de re
centste gegevens. Wat nog de
meeste indruk achterlaat zijn de
afdrukken van de bidprentjes
die voor de slachtoffers werden
gemaakt. Méér dan een lijst met
doden, maken de prentjes dui
delijk hoe diep de Ramp in
greep.
In Halsteren en Lepelstraat zijn
opvallend veel gezinnen ver
dronken. Volledig of met ach
terlating van één overlevende.
Ook kwamen twee brandweer
mannen om, terwijl ze in de pol
ders bezig waren met het waar
schuwen van mensen: J. van den
Bergh en L. Rampart. Het boek
bevat een groot aantal persoon
lijke verhalen, verteld en opge
schreven zonder franje. Ze ge
ven een reëel beeld van de
gebeurtenissen in de rampnacht
en de dagen erna. Dramatisch
was het ontbreken van boten om
de mensen in de polders te hulp
te schieten. De Rode Kruisco-
lonne uit Bergen op Zoom was
vrij snel paraat, maar kon wei
nig doen. Thoolse vissers (hun
stad was gespaard doordat de
Brabantse polders volliepen)
behoorden tot de eerste redders
Dijkgraaf
Ook zijn de samenstellers nage
gaan hoe het kon gebeuren dat
het water van de Oosterschelde
de polders in kwam. Gebleken is
dat het ontbroken heeft aan de
uitvoering van de plannen voor
dijkverzwaring, zoals die al in
1937 waren gemaakt. De crisis
in de jaren dertig, de oorlog en
de naoorlogse periode met an
dere prioriteiten speelden hier
een rol. Opvallend is te lezen dat
in de eerste vergadering na de
Ramp de dijkgraaf van de Theo-
doruspolder, C. A. M. Boveé,
vooral kritiek uit op de wijze
waarop Rijkswaterstaat de lei
ding nam bij het dijkherstel.
Rinus Antonisse
Aan de rand van de ramp. Het
Eiland van Dordrecht en de wa
tersnood van 1953. Door Frits
Baarda. Gert van Engelen en
Wim van Wijk. Uitgave gemeen
te Dordrecht. Prijs 24,95.
Blijft Gedenken. Uitgave van
de Heemkundige Studiekring
Halsteren-Lepelstraat. Prijs
19,95.
len de tekst: Dese molen begon
nen te malend 8 m 7 d 1781 C
Braem Deze tekst is helaas niet
meer te vindenDellebeke weet
dat de molen lange tijd vijf tot
zes eigenaren tegelijk had. In
1911 wordt J. Buysrogge uit
Kloetinge eigenaar en hij bouwt
er een stoommaalderij naast.
In 1927 wordt de molen bezit
van jonkvrouwe S. H. Collot
d'Escury uit Kloosterzande. Om
aan geld voor onderhoud te ko
men, organiseert zij een loterij
(loten één gulden per stuk), met
als prijzen boekentafeltjes,
handwerken, vazen, bloempot
ten en ingelijste platen. Delle
beke meldt dat bij de verkoop in
1927 was bepaald dat de molen
99 jaar niet als korenmolen ge
bruikt mocht worden. Dit van
wege de concurrentie tussen
wind- en mechanische maalde
rij. Na de restauratie in 1957
was die periode nog lang niet
voorbij, maar het bewuste con
tract was nergens meer te vin
den.
Volgens E Steijns uit Klooster
zande gaat het op de raadkaart
om het achterste deel van de
Molenstraat, sinds 1943 Cloos-
terstraat geheten. Hij weet hoe
de overstroming zich voltrok,
„.Tijdens stormweer 12 maart
1906 brak tussen Walsoorden en
Kruisdorp de zeedijk door, vlak
tegenover de boerderij van Ja
cobus van Arenthals, gelegen in
de Wilhelmuspolder. Deze pol
der liep geheel onder water. La
ter brak ook de binnendijk tus
sen de Wilhelmuspolder en de
Zandepolder door. Klooster
zande en omgeving kwamen bij
na geheel onder water te staan.
Er waren bij deze watersnood
gelukkig geen slachtoffers."
Steijns merkt op dat het water
op veel plaatsen tot in de huizen
drong. Het kerkhof op de Groe
nendijk kon niet gebruikt wor
den en men begroef de overlede
nen zolang op een zandstrook
tegen de kerk aan Deze inzen
der wijst erop dat in de woning
geheel rechts op de kaart blik
slager Kool woonde. „Deze
sloeg ook blikjes onder de klom
pen, om het slijten tegen te gaan.
Daarnaast woning en café van
Pieters, ook vrachtrijder met
kar en paard. Het grote huis
voor de molen is van Van Jole. In
het voorste huis links woonde
Frans Courtin, later Eduard
Crombeen, daarna Bert Crom-
been-de Waal. In het tweede
huis woonde Fons van Esbroek-
van Troost, daarna René van de
Velde-Pauwels."
Enkele inzenders werden door
de vorm van de molen op het
verkeerde been gezet Zij meen
den er de molen van Kruiningen
in te herkennen. De waardebon
nen gaan naar: F. Rademakers,
Kloosterzande, E. Steijns,
Kloosterzande en M Dellebeke,
Vlissingen.
Rinus Antonisse
beelding wilde hebben. Er be
staat ook een kaart waarop de
molen in de zeilen te zien is.
Door de hogere ligging, op een
bergje, kon er tijdens de over
stroming evengoed gemalen
worden."
Ook voor Michel Dellebeke uit
Vlissingen is de molen een pri
ma herkenningspunt. Hij ver
telt dat het om een nog bestaan
de open standertmolen gaat.
„Deze is waarschijnlijk in 1781
hier herbouwd nadat hij vanuit
de buurtschap Oliekot was ver
plaatst. Ooit stond er in de mo
De nieuwe raadkaart uit de collectie van Hans
Lindenbergh toont opnieuw een plek tijdens
overstromingen. Vraag is: om welke plaats
gaat het? Nadere informatie wordt op prijs ge
steld.
Oplossingen kunnen tot en met uiterlijk zaterdag
1 februari worden gezonden aan: redactie PZC
Buitengebied, postbus 18,4380 AA Vlissingen,
of naar fax 0118-470102.
E-mailen kan ook: redactie@pzc.nl.
Onder inzenders van goede oplossingen worden
drie waardebonnen verloot.
Het gaat, evenals de week er
voor, om een opname van
de watersnood uit 1906, schrijft
F WeemaesuitTerneuzen. „Op
de achtergrond zien we de nog
bestaande molen van Groenen
dijk." Die staat in de voormalige
gemeente Hontenisse, sinds 1
januari 2003 gemeente Hulst.
Weemaes geeft aan dat er van
deze watersnood, bijna honderd
jaar geleden, een hele serie
prentbriefkaarten bestaat. „Dit
vooral ook, omdat toen bijna
nog niemand zelf kon fotografe
ren en men toch graag een af
Kortgene, 9 maart 1953: betonnen bakken met water vervangen tijdelijk de door de Ramp vernielde drinkwaterleiding
foto uit Een waterleiding in de branding
