Domweg zo troostvol mogelijk
21
Dagboek Requiem 1953
rf o
zc
vrijdag 17 januari 2003
n opdracht van het Zeeland Nazomer Festival heeft de Middelburgse
componist Douwe Eisenga een requiem geschreven voor de slachtoffers van
de watersnoodramp. Het Zeeuws Orkest, het Zeeuws Philharmonisch Koor
en zangeres Simone Veder voeren het symfonische werk vanaf 30 januari zeven
keer uit in kerken en concertzalen in het gebied dat vijftig geleden door de ramp
werd getroffen. Voor de PZC heeft Eisenga een verslag bijgehouden van de
ontwikkelingen gedurende de vier jaar dat hij met zijn compositie in de weer is
geweest.
Componist Douwe Eisenga in Middelburg.
foto Ruben Oreel
1999
Het plan voor het Requiem 1953
stamt uit begin 1999. In februari
ga ik met de eerste muzikale
ideeën op bezoek bij Jan Hut, di
rigent van de Middelburgse
Oratoriumvereniging. Ik heb
een grove compositieschets ge
maakt op de tekst van het Dies
Irae, sinds jaar en dag vast on
derdeel van de requiemmis. Jan
is enthousiast over de eerste
synthesizerversie van het stuk
en we besluiten dat het de moei
te waard is om het op te nemen
In Groningen - Jan heeft net als
ik zijn wortels in het noorden -
heeft hij een koor dat hier aan
mee kan werken.
Pas in november - inmiddels is
het pianostuk Rivus II op cd ver
schenen en de muziek voor de
familievoorstelling Oliver
Twist geschreven - is het zover.
In een kerk in Leek neemt Jakko
van der Heijden van Omroep
Zeeland, samen met Walter Cal-
bo van studio LAC, de prachtige
stemmen van de Noord Neder
landse Cantorij op. Het is een
bijzondere opname. Jan is, met
een koptelefoon aan één oor
bungelend, de enige die de bege
leidende muziek hoort. Het koor
hoort niets maar blijft spatzui-
ver en ritmisch trefzeker. Onge
lofelijk, binnen drie uur staat
het stuk erop.
Tijdens de kerstdagen volgt de
première van Oliver Twist in de
schouwburg van Middelburg.
Zeven uitverkochte zalen en
goede reacties. De laatste voor
stellingen maak ik niet mee om
dat Margriet en ik, samen met
onze kinderen Thom en Miki, de
millenniumwisselingin Berlijn
2000
Begin 2000 begin ik aan de ver
dere uitwerking van het Dies
Irae. De opgenomen koorpartij
en worden in de computer gela
den. Met behulp van een hele
stapel elektronische apparaten
vervaardig ik in de maanden
daarop een volledig nieuwe ver
sie van het stuk. Het is de bedoe
ling dat deze versie een visite
kaartje wordt. Als ik als relatief
onbekende componist zo'n
groot project als het Requiem
1953 van de grond wil krijgen,
moeten alle betrokkenen een
muzikaal beeld kunnen krijgen
van wat het gaat worden.
Al met al duurt het tot oktober
tot de demo-cd klaar is. Het
werk wordt onderbroken door
andere opdrachten zoals The
Efforts of Fossombrone - een ta
pecompositie van een half uur -
en Rivus I. herschreven in een
nieuwe bezetting op verzoek
van Nieuwe Muziek. Intussen
probeer ik ook de tekst voor het
hele requiem samen te stellen.
Ik stuit op schitterende gedich
ten over de ramp van Christop
her Levenson, een Engelsman
die in 1953 in Nederland ver
bleef. Daarnaast probeer ik met
poëzie van Lorca de toch wel
wat zware teksten uit de Latijn
se requiemmis, een meer mense
lijk tegenwicht te geven.
In dezelfde periode wordt het
ook tijd voor zakelijke beslom
meringen. De cd's gaan met be
geleidende brieven de deur uit.
Ruud van Meijel, directeur van
het Zeeland Nazomer Festival,
is bereid om de productie van
het requiem in handen te ne
men. Tot mijn verrassing komt
hij ook nog met een andere klus
op de proppen, een kameropera
over Michiel de Ruyter. Enige
tijd later krijg ik van het ZNF
formeel de opdracht om een re
quiem te schrijven in het kader
van de herdenking van de wa
tersnoodramp. Het Zeeuws Or
kest en het Zeeuws Philharmo
nisch Koor doen mee.
2001
Christopher Levenson blijkt
nog te leven, eind jaren zestig
geëmigreerd naar Canada. Be
gin 2001 krijg ik m aan de tele
foon. Hij geeft enthousiast toe
stemming voor het gebruik van
zijn teksten. De poëzie van Lor
ca zorgt voor meer problemen.
Deze Spaanse dichter is nog
geen 75 jaar dood en dat bete
kent dat de teksten niet vrij zijn
van auteursrechten. Een advo
caat uit Londen vertegenwoor
digt de rechthebbenden. Hij
geeft telefonisch toestemming
maar stuurt vervolgens een con
tract met zoveel valkuilen op,
dat ik er niet over peins om mijn
handtekening te zetten. De man
geeft geen enkele onderhande
lingsruimte. Het gevolg is dat ik
moet zoeken naar een alterna
tief voor Lorca
De eerste helft van 2001 staat in
het teken van het componeren
van Kabaalzoals de opera over
Tromp en De Ruyter inmiddels
gedoopt is. Tussendoor schrijf
ik Growing Worm voor de pia
nist Marcel Worms, dat in febru
ari in het Stedelijk Museum zijn
vuurdoop beleeft en een half
jaar later op cd verschijnt.
Wanneer eind augustus Kabaal
in Vlissingen in première gaat,
heb ik de eerste twee delen van
het requiem af. Samen vormen
ze in feite een nieuwe, nu orke
strale versie van het Dies Irae.
Bovendien heb ik een goede ver
vanging gevonden voor de tek
sten van Lorca. Het requiem
gaat negen delen krijgen. Toch
bekruipen mij, nu ik een jaar
werken aan het stuk voor de
boeg heb, de twijfels. Ik heb de
ramp niet meegemaakt Wie ben
ik dat ik dit stuk kan schrijven
Een aantal dingen is wel steeds
Dan gaat het in eerste instantie
betrekkelijk vlot. In een gestaag
tempo werk ik achtereenvol
gens aan deel zes, drie en vier
Voor elk deel heb ik steekwoor
den, zoals 'stilte, woede en hoop'
bedacht die ik gebruik om de
lange compositie vorm te geven
Wanneer Margriet eind novem
ber met zwangerschapsverlof
gaat, neemt ze de dagdelen dat
ik voorde kinderen zorg over en
kan ik wekelij ks nog meer tijd in
het componeren steken
Half december wordt ons derde
kindje, Zep, geboren. Wat een
wonder en wat een geluk, voor
de derde keer een prachtige, ge
zonde baby.
2002
Als ik na drie weken, die geheel
in het teken staan van het kleine
kereltje, de draad weer oppik,
blijven de ideeën komen. Eind
februari zijn ook deel vijf en de
epiloog, deel negen gereed
Dan volgt de dip Na maanden
van grote productiviteit en een
het Muziektheater, levert nog
geen duidelijke winnares op. Na
de tweede auditieronde kiezen
Joan Berkhemer, de dirigent
van het Zeeuws Orkest, en ik
voor de zangeres Simone Veder.
Deel zeven, getiteld Like a pro
mise, is het laatste deel dat ge
schreven wordt. Ik besluit de
tekst zo eenvoudig mogelijk te
zetten, het stuk heeft op deze
plaats een rustmoment nodig.
Op drie juni is het requiem af.
Exact een maand later haal ik in
de stromende regen de eerste
exemplaren van de partituur bij
de boekbinder op. De tussenlig
gende weken waren hard nodig
voor het afmaken van het pia
no-uittreksel en het vervaardi
gen van de koorversie.
Ruim vier weken verblijven we
op onze, inmiddels vaste, stek in
Normandië. De kleine Zep kan
net zitten en blijkt net zo van
kamperen te genieten als de rest
van het gezin. Terug van vakan
tie bereid ik mijn lezingenserie
over de opera The Lighthouse
het locatieproject van het Nazo-
duidelijk geweest. De muziek
zou toegankelijk moeten wor
den, bevattelijk voor elke
Zeeuw. Ook zou tekst en muziek
de nodige afstand moeten be
waren. Een smartlap pint nu
eenmaal de luisteraar vast met
voorgekookte emoties. Muziek
die gereserveerd blijft geeft de
luisteraar juist de ruimte. Maar
toch, de context van de op
dracht doet mij twijfelen. Na
een paar weken kom ik tot de
conclusie dat de enige optie het
schrijven van een domweg zo
mooi mogelijk, zo troostvol mo
gelijk requiem is. Bovendien
moet de muziek zich niet alleen
richten naar de mensen die de
ramp hebben meegemaakt, het
stuk moet vooral ook jongeren
aanspreken. Dit requiem, zo be
denk ik, moet niet alleen ernstig
terugkijken maar ook een opti
mistische blik op de toekomst
bieden, waarin de veerkracht
van mensen welke rampspoed
dan ook te boven komt.
druk huiselijk leven, gun ik mij
zelf in de voorjaarsvakantie een
paar dagen vrijEn daarna.
wil het niet meer, de 'flow' is er
uit Ik werk weliswaar dagelijks
aan deel acht, het lange zeer rit
mische deel dat de eigenlijke fi
nale moet gaan vormen, veel
goeds levert dat echter niet op.
Eind maart zit er niets anders op
dan de eerste acht volledig geor
kestreerde minuten van dit deel
bij het grof vuil te zetten. Pas er
gens in april kom ik tot het in
zicht dat dit deel, het Libera me,
een soort muzikale uitvergro
ting van het tweede deel moet
worden. Dit idee zorgt voor de
doorbraak, ook al duurt het tot
eind mei tot het deel af is.
Inmiddels zijn we al enige tijd
aan het zoeken naar een altzan
geres voor de solopartijPianist
Rien Balkenende - die de audi
ties begeleidt - en ik reizen twee
keer naar Amsterdam om met
een aantal zangeressen te wer
ken. De eerste ronde, eind mei in
mer Festival in de Westerschel-
detunnel, voor. Dan resteert nog
de laatste grote klus betreffende
het requiem, het aanmaken van
de individuele partijen voor alle
orkestleden. Het is een karwei
dat zo zorgvuldig mogelijk moet
gebeuren Elke fout in een partij
kost uiteindelijk repetitietijd en
die is er - omdat het Zeeuws Or
kest vlak voor de uitvoering van
het requiem nog eennieuw-
jaarsserie heeft gepland - niet
zoveel.
Het Zeeuws Philharmonisch
Koor heeft zichzelf wat meer
tijd gegeven. Vanaf begin sep
tember repeteren ze elke zater
dag onder leiding van Jan Hut.
Als ik een maand later voor de
eerste keer kom luisteren blij
ken ze al een aardig eindje op
weg te zijn. De reacties van de
koorleden zijn zeer positief.
Op de laatste donderdagavond
van oktober komt het orkest
voor het eerst bij elkaar om het
stuk door te nemen. Veel meer
dan een kennismaking tussen
orkest en compositie is het die
avond nog niet. Spannender
vind ik de tweede orkestrepeti
tie, een weeklater. Pas vanaf dat
moment kan ik echt beoordelen
of er geen grove fouten in de or
kestratie zitten en, even belang
rijk, of het orkest in staat is ge
zamenlijk muziek van de noten
te maken De avond maakt dui
delijk dat het op beide punten
wel snor zit, vooral op de mo
menten dat Joan op detail gaat
repeteren. Hetis wel jammer dat
tijdnood al op deze tweede
avond een belemmerende factor
wordt. Er zijn in totaal maar
twee repetities voordat het koor
erbij komt en wat mij betreft
zijn dat er twee te weinig
De laatste twee repetitieavon
den in november, met koor en
orkest, verlopen niet altijd even
vlekkeloos. Toch is er nog geen
enkele reden om me zorgen te
gaan maken, al baal ik er ver
schrikkelijk van dat er vanwege
het nieuwjaarsconcert vanaf
eind november tot half januari
niet gerepeteerd wordt aan mijn
stuk Mijn wrevel daarover
wordt groter als blijkt dat er
landelijk belangstelling voor
het requiem begint te ontstaan.
De NOS-televisie mailt dat ze
onder de indruk zijn van het
stuk en dat ze hoogstwaar
schijnlijk enkele delen gaan uit
zenden Dit bericht versterkt
mijn gevoel dat het requiem ook
buiten Zeeland levensvatbaar
kan zijn en ik besluit om platen
maatschappijen te benaderen
EMI en Warner hebben geen in
teresse maar het derde label dat
ik benader, BMG, nodigt mij uit
voor een gesprek. Op 22 novem
ber zit ik voor het eerst van mijn
leven in Hilversum aan het bu
reau van een platenbons. In de
weken daarop onderzoekt BMG
of een cd van het requiem haal
baar is. Ze schakelen Maarten
Hartveldt, eigenaar van een
prachtige studio in een kerkje in
Tilburg, in als mogelijke produ
cer van de cd. Ook hij is razend
enthousiast over de muziek en
ziet een cd-productie helemaal
zitten.
BMG vraagt om meer demo
materiaal Op een vrijdagmid
dag nemen we met een kleine
groep koorleden de koorpartij
en van twee ingekorte delen op.
Dezelfde avond hoor ik dat Jan
net Bovenlander, de vrouw van
Ane van Haaren - een van de
zangers van die middag - onge
neeslijk ziek is. Een paar weken
later belt Ane. Jannet, die ook in
het koor zong, is overleden Hij
vraagt of hij de twee stukjes van
het requiem tijdens de crematie
mag gebruiken. Hij heeft haar
ook beloofd dat hij zal blijven
meedoen aan de uitvoeringen
van het requiem. Ik ben er da
genlang stil van, diep onder de
indruk van de dapperheid van
deze mensen.
2003
Na de kerstvakantie blijkt al
snel dat zo'n cd een verschrik
kelijk dure kwestie is en dat de
platenmaatschappij niet één,
twee, drie op een rijtje heeft hoe
de risico's af te dekken. Er vol
gen verschillende gesprekken
De knoop is begin januari echter
nog steeds niet doorgehakt.
Het ZNF start haar publiciteits
offensief. Tërwijl de PZC wacht
op dit 'dagboek', NRC en Trouw
bellen voor een interview en de
NOS en VPRO nadenken over
een televisie-uitzending, houdt
het orkest zich nog steeds bezig
met polka's van Strauss. Het is
iets waar ik kriegelig van word
Het is nu woensdag. Morgen, de
zestiende, beginnen koor en or
kest weer met repeteren Ik
sterk mij in het besef dat 'het al
tijd goed komt' bij projecten als
deze en dat het in dit leven uit
eindelijk gaat om andere din
gen. Om mensen als Ane en Jan
net, bijvoorbeeld. Om mensen
die worstelen met de ervaringen
van een verschrikkelijke ramp.
En om de liefde, ook voor hen
die hier niet meer zijn.
Douwe Eisenga
Requiem 1953 van Douwe Eisenga,
door Het Zeeuws Orkest, het
Zeeuws Philharmonisch Koor en Si
mone Veder (alt), do. 30 jan. Con
cert- en Gehoorzaal Middelburg, vr.
31 jan. Nieuwe Kerk Zierikzee. za. 1
febr. St.-Bartolomeuskerk Zeven
bergen, zo. 2 febr. Scheldetheater
Terneuzen (15 uur), do. 6 febr. Lau-
renskerk Rotterdam, vri. 7 febr. St.-
Jacobskerk Vlissingen en za. 3 febr.
Grote Kerk Goes. Aanvang 20.15
uur, behalve waar anders vermeld.