Zuid-Afrika is
toch de wieg
van de wereld
ieuw dinsdag 31 december 20021
Niemand vindt zwerfkat Peter leuk genoeg
Fossielen in Sterkfontein
021
A frika is de wieg van de mensheid. Maar waar stond die wieg pre-
cies? Paleontologen met hoge fossielkoorts zoeken het continent
af, hakken, vinden en maken vervolgens enorme ruzies met elkaar. Is
het Tsjaad ofwel de West-Sidestory, Kenia/Ethiopië ofwel de East-Si-
destory, of Zuidelijk Afrika de South-Sidestory? Bericht uit Sterkfon
tein, waar volgens het nieuwe Zuid-Afrika de oudste mens het daglicht
zag. „Wij zijn minder charismatisch en slecht in marketing, maar heb
ben wel gelijk."
en elf jaar later een complete schedel,
die van 'mevrouw Pies'. Zo genoemd
omdat de Latijnse naam schreeuwde
om een afkorting.
Colin weet dat hij wroet in gewijde
grond. „De Australopithecus, die hier
de achtervoeging Africanus kreeg,
leefde alleen in Zuid-Afrika, tussen
de 3,2 en 2,6 miljoen jaar geleden. De
ze mensaap was een heel vroeg lid van
de hominidae, de familie uit de orde
van de 'primaten' waartoe de mens én
de aap behoren. Ze onderscheidden
zich van de apen omdat ze duidelijk
waren voorbestemd rechtop te lopen.
Hun schedel was niet veel groter dan
die van de aap, maar hun tanden ver
schilden sterk en leken meer op die
van ons, de homo - eerst erectus, ofwel
rechtop lopend, en dan sapiens, ofwel
denkend."
Experimenten
Behalve mevrouw Pies werd in Sterk
fontein ook een ander familielid ge
vonden, de veel grover gebouwde Au
stralopithecus Robustus. Hij heeft een
grotere schedel met brede kaken en
brede tanden en kiezen, die duiden op
het eten van planten. „Hij heeft waar
schijnlijk een evolutionaire vergis
sing gemaakt door zich te richten op
De complete schedel van 'mevrouw Pies' (rechts), en de veel grovere Australo
pithecus Robustus.
De complete schedel van 'mevrouw Pies'.
Die naam alleen al, 'Lucy'. Colin
Menter rilt in de indrukwekken
de grot waar onze vroegste voorou
ders zich verscholen om uit de klau
wen te blijven van leeuwen en
luipaarden. De jonge paleontoloog,
verbonden aan de Universiteit van
Witwatersrand in Johannesburg, is
niet van de hippie generatie. Het irri
teert hem dat het 3,2 miljoen jaar oude
skelet, dat in Ethiopië werd gevonden
en lange tijd als oudste 'pre-menselij-
ke' skelet gold, zo beroemd geworden
is dankzij de Beatlessong 'Lucy in the
sky with diamonds'. „Het was de hit
van het moment", kreunt Colin. „Au
stralopithecus Afarensis, zoals het
voor 40 procent complete skelet offi
cieel heet, werd daarom Lucy ge
noemd en veroverde de wereld.
Tot dan toe had Zuid-Afrika het con
tinent op de kaart gezet als wieg van
de mensheid. Sterkfontein, Swart-
krans, Kromdraai heten de plaatsjes
in het zacht glooiende maar rauwe
landschap 40 kilometer ten westen
van Johannesburg, waar al 60 jaar
enorme hoeveelheden fossielen wor
den gevonden. Sterkfontein is de oud
ste en beroemdste plek. In 1936 werd
hier de eerste volwassen Australo
pithecus - Zuidelijke Aap - gevonden
moeilijk te verteren planten en za
den", zegt Colin. „Drie miljoen jaar
geleden, toen een groot deel van het
noordelijk halfrond onder een ijskap
lag, werd het hier droger en trokken de
bossen zich terug. Het nodigde uit tot
evolutionaire experimenten en som
migen, zo kunnen we vandaag wijs
zeggen, gokten verkeerd." Mevrouw
Pies en haar familie niet. „Ze waren
breder georiënteerd; aten waarschijn
lijk vlees uit lijken, begonnen mis
schien al een beetje te jagen. Sommige
wetenschappers denken dat vlees de
energie en proteïnen verschafte die de
cruciale snelle groei van de hersenom-
vang veroorzaakte."
Het nieuwe Zuid-Afrika, dat hard
zoekt naar een identiteit en zich op de
kaart wil zetten als een meer dan eer
ste klas toeristenbestemming, hecht
aan de 'moeder-status'. Ook die van
de aarde, want hier vind je bergen en
rotsformaties die 3600 miljoen jaar
oud zijn en werkelijk het verhaal ver
tellen van 'het begin'. In een hels sce
nario ontstond hier het allereerste,
primitieve leven, dat vervolgens alhet
goud en die andere mineralen zou vor
men waar Zuid-Afrika zo rijk aan is.
De goudwinning, die behoefte heeft
aan het hier ruim voorradige kalk
steen, heeft in Sterkfontein indirect
geholpen bij het vinden van de sporen
van de eerste mens, de tweede moe
derfunctie van Zuid-Afrika. Sterk
fontein en de zo fossielrijke omgeving
- in totaal 27 duizend hectare - zijn
door de overheid liefdevol in de armen
gesloten. Inmiddels heeft Unesco het
tot 'Wieg van de Mensheid' omge
doopte gebied het predikaat World
Heritage Site verleend, en er zijn grote
plannen voor musea en andere infor
matiecentra, wat mogelijk is door een
intensieve samenwerking tussen we
tenschappers en de toeristenbranche.
Schatkamer
Colin Menter is er het levende voor
beeld van. Hij werkt aan de universi
teit, maar organiseert op afspraak en
voor kleine groepen ook excursies, die
een halve of hele dag kunnen duren.
Er hangt een fors prijskaartje aan - 60
euro per persoon, inclusief transport
en uitgebi-eide lunch, maar een deel
van de inkomsten gaat naar de uni
versiteit, die er de opgravingen mee
financiert. Colin zegt dat deze vind
plaatsen uniek zijn. „Ze zijn in tegen
stelling tot de meeste andere in Afrika
goed toegankelijk en er wordt vijf da
gen per week gewerkt. De bezoekers
worden deelgenoot van het opgra
vingsproces en kunnen zelf zien dat
deze plek een ware schatkamer van
fossielen is." Hij daalt een paar meter
af en wijst naar een wit rondje in de
rotsen van de relatief nieuwe opgra
ving Drimolen. „Het is een gefossili
seerde schedel van een baviaan. Twee
miljoen jaar oud. Je ziet dat echt niet
elke dag."
Grote plannen dus, maar was Zuid-
Afrika niet gepasseerd door Öost-
Afrika? De vondst van Lucy door Don
Johanson en Yves Coppens, en andere
ontdekkingen in Ethiopië, Kenia en
Tanzania, deden immers het perspec
tief kantelen - zoals zo vaak gebeurt in
de paleontologie. Mevrouw Pies - van
wie dit jaar overigens werd vastge
steld dat het hoogstwaarschijnlijk
gaat om meneer Pies - en de hele fami
lie van Australopithecus Africanus,
werden bruut veroordeeld tot een
zijtak van onze stamboom - een dood
lopende tak. De moderne homo, zo
was de nieuwe overtuiging, ontwik
kelde zich uit Lucy en de Oost-Afri
kaanse Afarensis-familie, die met him
langere benen en kortere armen in
derdaad meer verwantschap etaleren.
Colin Menter zucht en blikt over de
steigers van de opgraving naar de
mannen die rond een zeef staan en em
mers vol fossiele resten verzamelen.
„Zoals gezegd, hier wordt enorm veel
gevonden. De laatste vondsten zijn zo
spectaculair dat wij vinden dat het
perspectief opnieuw gekanteld moet
worden."
Colin graait in zijn tas en haalt een se
rie kopieën van schedels en botten te-
voorschij nVier j aar geleden vond een
van 's werelds vermaardste paleonto
logen, Ron Clark, een compleet skelet
van een 'Africanus', dat met een ou
derdom van 3,6 miljoen jaar Lucy
voorbijstreefde. Een jaar later vond
Clark ook nog een complete arm en
een hand. Wat zeer zeldzaam is, omdat
ledematen steevast werden opgegeten
door roofdieren lang voordat ze fos
siel konden worden. De hand is primi
tief maar met een grote flexibele
duim, zoals die van ons, en verraadt
dat het wezen deels in de bomen leef
de. „Het zijn de cruciaalste vondsten
tot nu gedaan in de wereld, omdat ze
veel meer zeggen over hoe het wezen
functioneerde en ons dichtbij de 'mis
sing link' brengen, daar waar iedereen
naar op zoek is", zegt Colin.
Van 14 miljoen tot 4 miljoen jaar gele
den zit een zwart gat waarover niets
bekend is hoewel tijdens die periode
transformeerde de aap zich wel in de
mensaap" Clark vermoedt dat cle
'splitsing' zich tussen de 5 en 7 miljoen
jaar terug heeft voorgedaan. Nieuw
onderzoek van Clark en het hoofd pa
leontologie van Colins universiteit,
Lee Berger, brengt de Zuid-Afrika
nen nu tot de stelling dat de eigen Af
ricanus en de Oost-Afrikaanse Afa
rensis zustersoorten zijn, en dat de ho
mo zich uiteindelijk niet uit Afarensis
maar uit de Africanus ontwikkelde.
Ze kregen de hele - kleine - wereld van
de paleontologie over zich heen, maar
houden vol. Colin: „Berger realiseerde
zich dat hoewel de Africanus met zijn
lange armen en korte benen meer op
een chimpansee leek dan de Afarensis,
de Africanus wel een schedel en nek-
wervels heeft die duidelijk hoger ont
wikkeld zijn. De conclusie is dat beide
soorten naast elkaar leefden, maar
dat uit één de mens ontstond, en dat is
volgens ons de Africanus."
En zo zoeken en ruziën de paleontolo
gen verder. Twee maanden geleden
vlogen nog twee Franse teams elkaar
in de haren over een vondst in het
noorden van Tsjaad. Volgens de een
was het een zeven miljoen jaar oude
mensaap, terwijl de ander het hield op
een zeven miljoen jaar oude... aap. De
criticasters, Brigitte Senut en Martin
Pickford, verdedigden op hun beurt
de botten die ze vorig jaar vonden in
de Keniaanse Riftvallei, en volgens
hen van een 6 miljoen jaar oude mens
aap zijn. Colin moet er om lachen.
„Het zijn flamboyante types en sterke
persoonlijkheden. Maar wij hebben
hier de ultieme bewijzen."
Adam en Eva
De wetenschapper vleit zich met de
gedachte dat Adam en Eva in ieder ge
val stammen uit AfrikaEn dat is mooi
om je te realiseren zo aan het eind van
het jaar. Maar ook gezien de discrimi
natie die Afrikanen zo vaak ten deel is
gevallen en nog steeds ten deel valt.
Zuid-Afrika spant uiteraard de
kroon. Europeanen, de afstammelin
gen van die Afrikanen die 100.000
jaar geleden het continent verlieten
en begonnen aan hun kolonisatie van
Eurazië, kwamen hier terug om een
systeem te ontwikkelden waarin de
zwarten officieel werden gekwalifi
ceerd als 'untermensch'of in ieder ge
val als een stuk lager op de evolutio
naire ladder dan de blanke. Colin
schudt zijn hoofd. Voor iemand die ge
wend is te rekenen in miljoenen jaren,
is zoiets als rassen, die zich om de
meest uiteenlopende redenen ontwik
kelden, een onzichtbaar vlekje op de
schaal van de evolutie.
„Maar", zegt Colin, „als je het er toch
over wilt hebben, is er een andere inte-
ressante waarheid. Uit alle onderzoe
ken blijkt dat de zwarte Afrikaan een
veel en veel rijker genetisch patrimo
nium heeft. Alle andere volkeren en
rassen zijn minderwaardig, om dat
woord maar te gebruiken. En dit be
wijst natuurlijk dat die andere volke
ren een Afrikaanse moeder hebben
gehad." Dat zij een Zuid-Afrikaanse
was, maakt het gezien de Apartheid
natuurlijk extra aardig. Maar gezien
al het gegraaf, gebik en geruzie van
wetenschappers, lijkt het beter hier
een slag om de arm te houden.
Eelco van der Linden
Voor Paleo Tours van Colin Menter,
zie: www.palaeotours.com
CM
O
O
CM
O
Hij rolt tevreden op zijn rug, zijn buik in de lucht. Peter
is blij met elk bezoek. De kater zit al sinds mei in het
dierenasiel van Vlissingen. Niemand vindt hem leuk ge
noeg. Terwijl hij toch zo zijn best doet. Hij geeft kopjes, rolt
over de vloer en mauwt aandoenlijk.
Zeven maanden na zijn komst naar het asiel lijkt hij een he
le andere kat geworden. Het grijs op zijn vacht is wit, hij
ruikt fris en de gapende wond op zijn kop is bijna genezen.
Peter werd binnen gebracht met een gesprongen abces op
zijn voorhoofd. Delen van zijn huid waren afgestorven. De
wond was bijna zo groot als zijn schedel, de etter en het rot
tend vlees verspreidden een afstotende stan kZelf bleef hij
er vrolijk onder en begroette iedereen met een kopje. En
dat doet hij nog steeds.
Hij moet het nog steeds niet van zijn knappe uiterlijk heb
ben. „Het is eigenlijk een mongooltje", zegt een medewer
ker van het asiel. Zijn tong hangt de helft van de tijd uit zijn
bek, een van zijn oren is gedeukt en hij is een beetje te dik.
„Hij is heel bijzonder", lacht Wil van Reine van het asiel.
„Als het een mens was, dan was hij een soort Jerommeke.
Een beetje een zwakzinnige vechtjas."
Want knokken, dat kan Peter. „Als mensen van de vreemde
katten in hun tuin afwillen, moeten ze Peter nemen", prijst
Van Reine aan. „Hij is net een beveiligingsmedewerker." In
het asiel zit hij daarom alleen in een hok. Als een andere kat
even komt buurten bij het gaas, test Peter meteen de ste
vigheid van de omheining. „Hij is een knokdoos, maar voor
mensen is hij hartstikke lief", zegt Van Reine vertederd,
terwijl ze hem over zijn buik aait.
Peter is niet de enige kat die maar niet wordt opgehaald.
Tegenover zijn hok zitten Mitch en Reggie. De twee, een
zwart-witte poes en een zwarte kater, wonen al meer dan
een jaar in het asiel „Het zijn twee hele leuke katten, maar
ze zijn misschien wat te alledaags. Iedereen komt om in de
zwarte katten. Mensen willen vaak katten met streepjes, of
een rooie, of een lapjeskat. Het is dit jaar toch veel drukker
dan anders. We hebbennu rond de 45 katten, twee keer zo
veel als normaal. Overal waar we een gaatje hebben, staat
een kooi."
Omdat niemand Peter lijkt te willen, verhuist hij binnen
kort naar het kantoor van de dierenbescherming. Ideaal is
anders, want Peter is eigenlijk een buitenkat, zo één die
thuishoort op een erf, „Bij de dierenbescherming kan hij
niet echt naar buiten. Die zitten toch midden in de stad.
Dan moeten ze oppassen dat hij niet wegloopt. Als hij nog
terecht kan op een ander adres, dan mag dat ook."
Nadia Berkelder
Peter is in de ruim zeven maanden dat hij in het Vlissingse asiel verblijft een stuk op-1
geknapt. foto Dirk-Jan Gjeltenia
Paleontoloog Colin Menter: „Wij hebben hier in Sterkfontein de ultieme bewijzen.
foto's Eelco van der Linden/GPD
