PZC
Vijf vingers ijzeren natuurwet
VOC-koopman bezeilde
eiland Timor met weerzin
Centerfolds Playboy
steeds minder rond
Onderzoek naar ontstaan meervingerigheid in embryonale stadium
10
Verbetering gentherapie kanker
Marswater van asteroïde-inslagen 1
Deel karakter koolmees erfelijk
wmmmmmmammm
wmÊmÊmKÊmBÊm
postzegels
zaterdag 28 december 2002
Vingers worden aangelegd op het moment dat in een embryo alle organen intensief contact met elkaar hebben. foto Phil Nijhuis
J
GRONINGEN - Aan de Rijksuniversiteit Groningen is een |T
methode ontwikkeld om gentherapie tegen kanker te verbe- F
teren. Gentherapie is een nog nieuwe behandelmethode
waarmee gunstige resultaten zijn geboekt bij onder meer -t
kanker, hart- en vaatziekten en hemofilie.
De methode kent tot nu toe echter ook een aantal bezwaren I
De aan de Rijksuniversiteit Groningen werkzame Amen- I
kaanse onderzoeker David Curiel heeft voor een aantal daar-
van nu een oplossing gevonden.
Bij gentherapie wordt een stukje DNA in een zieke cel inge
bracht, waarna het DNA als genezend eiwit kan fungeren, de
Om het DNA naar binnen te krijgen, wordt veelal gebruik
gemaakt van het verkoudheidsvirus. Curiel ontwikkelde een
methode om dat virus selectief naar de juiste plaats.
de tumorcellen, te sturen. Dankzij zijn ontdekking werkt hei di
verkoudheidsvirus nu beter voor bepaalde soorten tumorcel- di
len h,
Het is een belangrijke verbetering van de gentherapie tegen pi
kanker, aldus de Rijksuniversiteit Groningen. Overigens is bi
het onderzoek nog niet getest bij mensen maar uitsluitend o'
dierexperimenteel.Curiel is hoofd van het Gene Therapy Cen- u
ter van de University of Alabama in Birmingham. ANP n
d
WASHINGTON - Mars heeft nooit oceanen gehad, maar is in b
wezen een koude, droge planeet die nu en dan door water be- ti
vattende astroïden werd geraakt en dan een tijdlang een ver- n
zengend hete regen over zich heen kreeg die de geulen en da- r
len heeft getrokken die het hemellichaam nu kenmerken. Dat
betekent dat Maïs geen gunstige plek is voor het ontstaan van c
leven in de vorm zoals wij dat kennenconcluderen onderzoe- I
kers van de universiteit van Colorado in het tijdschrift Scien-
ce.
Aan de hand van foto's van Mars en computersimulaties con- 1
cludeerden de onderzoekers dat zo'n 3,6 miljard jaar geleden
reuzenasteroïden op Mars moeten zijn ingeslagen, yvaarbij 1
grote hoeveelheden water op de jonge planeet werden losge-
laten en hete schokgolven ontstonden die ondergrondse ijsla- i
gen deden smelten.
Onderzoeksleider Owen Toon zei dat zeker 2 5 kraters op Mars
moeten zijn ontstaan door inslagen van asteroïden van zo'n i
100 bij 240 kilometer. Tussen de inslagen door koelde Mars
echter weer af en werd hij weer een droge, koude planeet waar
water alleen aanwezig was in de vorm van ondergrondse ijs
massa's. Hoewel de eerder beschreven gebeurtenissen perio
des van warm en vochtig klimaat veroorzaakten waren deze
volgens de onderzoekers te kort om leven op het oppervlak
van de planeet te doen ontstaan. Het overgrote deel van zijn
bestaan is Mars een droge en koude planeet geweest, zei on
derzoekster Teresa Segura. AP
HETEREN - De persoonlijkheid van koolmezen is voor meer
dan de helft erfelijk bepaald. Dat blijkt uit onderzoek van het
Nederlands Instituut voor Ecologie NIOO-KNAW. Door bru
tale koolmezen met elkaar te kruisen werden de nakomelin
gen steeds brutaler. Nakomelingen van voorzichtige vogels
werden steeds terughoudender.
De onderzoekers bestudeerden vier generaties koolmezen,
die zij opdeelden in twee hoofdtypes: brutale 'macho's'en ver
legen 'padvinders', en lieten dieren uit dezelfde groep met el
kaar paren. Uiteindelijk bleken de macho's van de vierde ge
neratie zich nog brutaler te gedragen dan hun voorouders. De
laatste padvinders waren juist voorzichtiger dan hun voorge
slacht. De wetenschappers kwamen door hun onderzoek to\
de conclusie dat koolmezen hun persoonlijkheid voor 54 pro
cent erven. ANP
door Wilfred Simons en
Thijs Jaski
LEIDEN - Embryo's van uiteen
lopende dieren als mensen, ha
gedissen en kippen hebben vrij
wel altijd vijf 'vingers'. Hoe dat
kan, weet nog steeds niemand
precies, maar de Leidse biologe
Frietson Galis denkt een ijzeren
wet op het spoor te zijn die vijf
vingerigheid voorschrijft. Vin
gers worden aangelegd op een
moment dat in een embryo alle
organen intensief contact met
eikaar hebben. Met andere
woorden: als er met de aanleg
van vingers iets misgaat, gaat er
in het embryo van alles mis.
In het vroegste stadium van em
bryonale ontwikkeling hebben
vogels, reptielen en de meeste
zoogdieren vijf 'vingers' in hun
'hand'. Dat blijkt uit onderzoek
van de Leidse biologe Frietson
Galis, die werkzaam is bij het
Instituut voor Ecologische en
Evolutionaire Wetenschappen
van de Universiteit Leiden.
In de latere vorming van het em
bryo worden bij veel diersoor
ten sommige vingers weer afge
broken. Bij vogels verdwijnen
de duim en de pink Honden en
katten houden vier vingers over,
varkens en nijlpaarden drie.
Paarden houden er zelfs maar
één over, met alleen twee piep
kleine restjes van tenen die niet
worden gebruikt.
Het aantal vingers dat een dier
soort krijgt, is de uitkomst van
een evolutionair proces. Hoe het
in zijn werk gaat, is in embryo's
nog altijd terug te zien en ook
waar het fout kan gaan. Dat mo
ment komt al heel vroeg in de
ontwikkeling. Zeer kleine, pas
gevormde embryo's hebben
krijgen dan hun eerste organen.
Poten, ogen en longen verschij
nen. In dit zogeheten 'fylotypi-
sche stadium' vormen alle on
derdelen een hecht netwerk die
allemaal met elkaar in contact
staan.
Dit betekent dat als er op één
plekje iets fout gaat, effecten
optreden in alle andere delen
van het embryo.
Biologen noemen dit 'pleiotro-
pie', het verschijnsel dat een
verandering in het ene deel er
LONDEN - Het meisje op de
middenpagina van Playboy is
volgens onderzoekers door de
jaren heen een stuk minder vo
luptueus geworden. Ze beant
woordt hiermee aan het huidige
schoonheidsideaal; een meer
androgyn uiterlijk.
Dat is de conclusie van onder
zoekers, die zich op de studie
van elke centerfold in het bloot
blad sinds 1953 stortten. Zij
ontdekten dat het gewicht van
de modellen weinig was veran
derd, maar dat boezem en heu
pen kleiner waren geworden
terwijl de taille aan omvang had
gewonnen.
De studie werd gepubliceerd in
de van oudsher luchtige kerst
editie van het British Medical
Journal. Ze biedt echter geen
verklaring voor het fenomeen
en psychologen zeggen dat er
niet al te veel conclusies uit het
onderzoek getrokken kunnen
worden.
Betekenen de bevindingen nu
dat het mannelijke idee over
vrouwelijke aantrekkelijkheid
veranderd is? Willen mannen
nu liever een minder welge
vormde vrouw, ook al hebben
ze laten weten dat ze de 'junkie-
look' helemaal niet sexy
vinden?
Of zaten de evolutionaire we
tenschappers er vroeger com
pleet naast toen ze stelden dat
rondingen symbool stonden
voor vruchtbaarheid.
Misschien weet Playboy niet
meer wat moderne mannen aan
trekkelijk vinden9
„Het is zeer moeilijk om oor
zaak en gevolg van elkaar te on
derscheiden", volgens de leider
van de studie, Martin Voracek,
die psychologisch onderzoek
gens anders gevolgen krijgt. Dit
verschijnsel doet zich zichtbaar
voor bij meervingerigheid, ofte
wel polydactylie.
Modules
Pleiotropie vermindert sterk als
het embryo wat verder is ge
groeid. Dan ontwikkelen de or
ganen zich los van elkaar. Het li
chaam wordt als het ware opge
deeld in modules. Als er dan iets
misgaat in bijvoorbeeld het
hoofd, krijgt dat geen gevolgen
meer voor andere lichaamsde
len.
Meervingerigheid komt bij
mensen vaker voor dan wel
wordt gedacht. Een tot twee op
de duizend pasgeborenen heeft
het. De extra vinger bewijst dat
er in het fylotypische stadium
van embryonale groei iets is
misgegaan
Vaak is zo'n 'weeffout' in de
doet aan de universiteit van We
nen. „Het enige wat ik erover
kan zeggen is dat aantrekkelijk
heid geen eenvoudige materie is
en geen constante is gedurende
een bepaalde tijd."
„Als Playboy de heersende ide
alen van aantrekkelijkheid niet
zou vertegenwoordigen, dan
zou het blad niet meer bestaan,
dus het moet wel zo zijn dat veel
mannen deze vorm aantrekke
lijk vinden", speculeerde Vora
cek.
Een andere wetenschapper,
Adrian Furnham. hoogleraar
psychologie aan de universiteit
van Londen, wil niet zo snel
conclusies te trekken.
„Volgens mij is het erg moeilijk
om er dingen uit af te lei denEen
aantal jaren terug was Playboy
de maatstaf, maar nu zijn er
tientallen bladen op de markt",
aldus Furnham. „Je zou dus nu
een hele reeks tijdschriften uit
verschillende landen naast el
kaar moeten leggen om een sa
menhangend patroon te tonen.
Het is niet zo dat de centerfolds
in Playboy net zo dun zijn als de
meeste modellen op de catwalk,
zegt Voracek, maar toch is er
volgens hem de laatste vijftien
jaar wel degelijk sprake van een
trend.
Playboy-woordvoerder Bill
Farley geeft toe dat de center
folds veranderd zijn: „ln de ja
ren '50 en '60 was de culturele
norm meer de zandlopervorm,
zoals Marilyn Monroe en Jayne
Mansfield. En dat kon je zien in
Playboy. Maar na verloop van
tijd zijn vrouwen atletischer ge
worden, actieverin dezakenwe-
reld en eerder geneigd om op di
eet te gaan, dus zijn hun licha
men ook veranderd en ook dat
zie je terug bij ons. AP
vroegste embryonale ontwikke
ling bedreigend voor de levens
vatbaarheid. Ongeveer twee
derde tot driekwart sterft al
voor de geboorte. Zestien pro
cent van alle baby's die geboren
worden met een extra vinger
heeft ook andere afwijkingen,
waarvan een hazenlip nog de
meest onschuldige is.
De afwijkingen zijn vaak zeer
ernstig, zoals een extra chromo
soom 13 of 21 (Downsyndroom),
slechts één oog, een open rugge
tje of geen nieren. Maar ook kin
deren die ogenschijnlijk verder
in orde zijn, blijken verminderd
levensvatbaar. Vier procent van
hen sterft in het eerste levens
jaar.
Galis begon haar onderzoek
naar de gevolgen van een afwij
kend vinger- en teenaantal na
dat ze geïnteresseerd raakte in
mensen met zes halswervels.
Het aantal halswervels wordt
ook tijdens het fylotypische sta
dium bepaald en is ook heel on
veranderlijk in de evolutie.
Normaal hebben mensen en an
dere zoogdieren, zelfs giraffen,
daar zeven van. Maar bij twee
op de duizend mensen groeit uit
die zevende wei-vel een extra
rib, een 'halsrib'.
Hinder
Vooral sporters hebben daar
vaak hinder van, omdat tijdens
lichamelijke inspanning de
spieren uitzetten. Daardoor
worden bloedvaten afgekneld.
Meestal laten zij de rib verwij
deren om ruimte te scheppen.
Dat helpt, maai' aan de oorzaak,
de fouten die ontstonden in het
fylotypische stadium in het em
bryo, kan niets meer worden ge
daan.
Volgens Galis lijkt de gang van
zaken rondom de ontwikkeling
van halsribben op die van de ex
tra vingers. Vijftig procent van
alle miskramen of doodgebore
nen hebben halsribben en daar
mee gepaard gaande andere,
ernstige afwijkingen. Bij zuige
lingensterfte vinden we ook
meer dan dertig procent met een
halsrib. Vijfentwintig procent
van jonge kinderen met tumo
ren heeft een halsrib
Uit fossielen van de vroegste
dieren met vier poten (zogehe
ten tetrapoden) blijkt dat zij
acht vingers hadden en zeven
tenen. Later in de evolutie is dat
aantal gereduceerd tot vijf en
sindsdien is dat een ijzersterk
gegeven. Toch is in embryo's dat
moment in de vroege evolutie
nog terug te vinden: mensen en
apen leggen een 'prepollex' aan,
een vinger voor de duim. Ook is
er even een 'postminimus', een
vinger na de pink. Deze vingers
komen normaal gesproken ech
ter nooit tot ontwikkeling.
Als een vinger eenmaal is ver
dwenen, komt hij in de natuur
nooit meer terug. Dieren die een
extra vinger nodig nodig heb
ben om te graven, te zwemmen,
te klimmen of iets vast te grij
pen, moeten daarvoor een ander
lichaamsdeel ontwikkelen. Het
'sesambeentje', een verbening
van een pees in de hand, of een
polsbeentje zijn hiervoor ge
schikte kandidaten. Bij uiteen
lopende dieren als reuzenpan-
da 's, zeeschildpadden en mollen
zijn deze orgaantjes tot extra
vingers uitgegroeid.
Kunstmatig, zegt Galis, kunnen
fokkers wel diersoorten kweken
met extra 'vingers'. Vroeger ge
beurde het zelfs vrij vaak, bij
voorbeeld bij Sint Bernhard-
honden. Met speciale fokpro-
gramma's werd een extra teen
bij dit hondenras gecreëerd.
„De achterliggende gedachte
was dat ze zich met die teen be
ter in de bergen konden ver
plaatsen en sneller konden gra
ven. Het probleem is dat deze
fokprogramma's niet bijdragen
aan de levensduur van de hon
den. Er wordt vergeten dat er
door deze beïnvloeding fouten
gecreëerd worden in de rest van
het lichaam."
Wat in de natuur wel regelmatig
voorkomt, zijn 'homeotische
veranderingen'. Vingers krijgen
dan een andere functie, zoals bij
vogels en vleermuizen. Daar
zijn de 'handen' en de vingers
uitgegroeid tot vleugels. Ook
kan de positie van vingers ver
schuiven. Zo hebben ganzen
vier tenen, waarvan er drie naar
voren wijzen en een naar achte
ren. Zij kunnen daardoor beter
lopen dan pelikanen, waarbij
die vierde teen niet naar achte
ren is verschoven. Daar staat te
genover dat pelikanen weer be
ter zwemmen dan ganzen. Ook
de handen en voeten van de
koalabeer hebber zo'n homeo
tische verandering ondergaan,
weet Galis. Dit dier heeft drie
vingers naar voren en twee naar
achteren. Zo kan hij zich beter
aan takken vastgrijpen. Dat is
in de Australische eucalyptus-
bossen in zijn voordeel.
Een tariefsverhoging heeft
voor de filatelist altijd con
sequenties. Steevast worden er
dan enkele nieuwe permanente
zegels met aangepaste waarden
uitgegeven, en niet alleen voor
brieven voor binnen- en buiten
land, maar ook voor pakjes en
dergelijke.
Hetzelfde doet zich voor bij een
tariefsverlaging, hoewel dat
zelden voorkomt. Wel echter in
Duitsland, waar, zoals gemeld,
de tarieven per 1 januari wor
den verlaagd. Gevolg is dat 27
december acht nieuwe perma
nente zegels in roulatie zullen
worden gebracht, vijf in de
reeks Sehenswürdigkeiten en
drie in die van Frauen der deut-
schen Geschichte.
Nieuw in de reeks Sehenswür
digkeiten zijn: €0,44, de Berli
ner Philharmonie, die tijdens
een bombardement van Berlijn
in 1944 totaal werd verwoest en
op 15 oktober 1963, na her
bouw, weer in gebruik werd ge
nomen; €0,45, het Tönninger
Packhaus, dat dateert uit 1783.
Tönning, dat ongeveer zestig ki
lometer ten zuiden van de
Deens-Duitse grens ligt. was in
de 17e en 18e eeuw een belang
rijk handelsstad aan de mon
ding van de Eider, tussen de
Noord- en Oostzee; €0,55, de
Alte Oper Frankfurt. Dit ge
bouw brandde in 1944 af en
stond sindsdien bekend als
Duitslands mooiste ruïne'. Na
herbouw werd het operage
bouw op 28 augustus 1981 her
opend: €1,00, de Porta Nigra in
Trier, de best bewaard gebleven
Romeinse stadspoort ten noor
den van de Alpen. Samen i
met enkele andere Romeinse
monumenten, waaronder de
Dom en de Liebfrauenkirche.
staat de Zwarte Poort op de We-
relderfgoedlijst van de UNES
CO; €1,60, het Bauhaus Dassau,
het door Walter Gropius ont
worpen gebouw dat 4 december
1926 werd geopend. Ook dit ge
bouw staat (sedert 1996) met en
kele andere monumenten in
Weimar op de Werelderfgoed-
lijst.
Dan de drie nieuwe zegels in de
Vrouwenreeks: €0,45, de dich
teres (de cyclus Das geistliche
Jahr, 1839) en schrijfster (deno-
velle Die Jugendbuche, 1842)
Annette von Droste-Hülshofi
(1797-1848); €0,55, de beroem
de filmactrice (Die Mörder sind
unter uns, 1946, en Schnee am
Kilimandscharo, 1952), zange
res (meer dan zestig platen en
cd's) en schrijfster (o.a. haar au
tobiografie Der Geschenke
Gaul) Hildegard Knef. Ze werd j
op 28 december 1925 geborenen
overleed 1 februari van dit jaar;
€1,44, Esther von Kirchbach
(1894-1946), initiatiefneemster
van Una Sancta, de voorloper
van cle oecumenische beweging,
actief in organisaties voor de
vrouw en het gezin.
Met deze uitbreidingen bestaat
de reeks Sehenswürdigkeiten.
waarmee op 6 november-1987 i
een begin werd gemaakt uit 55
zegels; de Vrouwenreeks, die 13
november 1986 startte uit 38 ze
gels. Daarnaast zijn er nog de
West-Berlijnse reeksen, waar
bij de hereniging een punt ach
ter werd gezet. Deze reeksen tel
len respectievelijk vijftien en
zeventien zegels.
Beide reeksen zijn niet alleen in
teressant voor
Duitsland-verzamelaars, maar
ook voor thematische filatelis
ten bouwwerken, filmsterren,
schrijvers en, zoals bij de Porta
Nigra-en Bauhauszegel, Werel
derfgoed (een sterk opkomend
thema)
Het is overigens merkwaardig
dat Duitsland toch nog weer
zoveel permanente zegels uit
geeft, te meer omdat het voor de J
volle honderd procent zeker is
dat beide reeksen in de loop van i
volgend jaar zullen worden ver-
vangen door nieuwe permanen
te zegels die Duitse musea als
onderwerp hebben. Met het oog
op de waarschijnlij k korte loop
tijd weer het advies: wacht u
niet te lang met kopen, want
voordat u het weet betaalt u de
dubbele prijs.
Hero Wit
door Wilfred Simons
LEIDEN - De scheiding van
Timor in een Portugees ooste
lijk deel en een Nederlands
westelijk deel heeft zich al in
de zeventiende eeuw voltrok
ken. Het eiland tussen Austra
lië en de Indonesische archipel
leverde sandelhout, dat onont
beerlijk was voor handel met
de Chinezen. Vooral tussen
1614 en 1658 deed de Verenig
de Oostindische Compagnie
daarom veel moeite om een
handelsmonopolie te verkrij
gen en de Portugezen uit Ti-
mor te verdrijven. Uiteindelijk
tevergeefs, schrijft historicus
Arend de Roever (53) in zijn
proefschrift.
'Waarom ik?' Dat moet menige
VOC-koopman hebben ver
zucht, als hij de opdracht
kreeg om sandelhout te gaan
kopen op Timor. Het eiland
was slechts van november tot
maart fatsoenlijk te bezeilen.
Het klimaat was ofwel klets
nat, ofwel gortdroog en zeer
ongezond. De "Timorese ziek
te' maakte elk seizoen veel
slachtoffers onder het VOC-
personeel.
Het landschap was ronduit
naargeestig. De lokale vorsten
wilden wel in sandelhout han
delen, maar het niet van tevo
ren klaarleggen. Hierdoor wa
ren de VOC-kooplieden ge
dwongen er lang te blijven.
Voor westerlingen was Timor
een eiland dat met angst en
weerzin werd bezeild.
Lokkertje
Handel op Timor had mis
schien een voordeel: overvloe
dige gratis seks. Timorese vor
sten boden de soldaten en
kooplieden van de VOC hun
vrouwen aan, zoals blijkt uit
de memoires van soldaat Elye
Ripon. Bij aankomst op Timor
in 1626 kreeg Ripon van de
vorst van het deelstaatje Ca-
menasse zes slaven en zes
vrouwen cadeau, 'terwijl het
hem aan niets mocht ontbre
ken'.
De promovendus Arend de
Roever denkt dat de vorsten
de vrouwen beschikbaar
stelden als lokkertje, om
de Hollanders over te halen
om sandelhout te komen
kopen. Maar dat gebeurde
Arend de Roever. „Timor was een 'heart of darkness', een eiland
dat slechts met angst en weerzin werd bezeild."
foto Henk Bouwman
elders net zo, vermoedt hij.
Sandelhout groeit vrijwel al
leen op Timor. De boom is een
'halfparasiet', wat betekent
dat hij voedingsstoffen ont
trekt aan het wortelgestel van
een andere boom. Het is daar
om moeilijk om hem aan te
planten, al is plantageteelt op
Timor inmiddels wel gelukt.
Vers sandelhout is rijk aan een
aromatische olie, die vrijkomt
door het te kokenDe olie is ge
schikt als ingrediënt in parfum
en geurige zeep.
Het hout kan worden geraspt
en is dan geschikt als wierook.
Sandelhoutwierook gold als
onontbeerlijk voor godsdien
stige rituelen in vooral China.
Soms voeren jonken direct op
Timor, maar door de hoge
sterfte aan de 'Timorese ziek
te' was de vaart ook bij de Chi
nezen niet populair. Aanvoer
door de Portugezen en de Hol
landers was veel aantrekkelij
ker.
Het aanvankelijke idee van de
VOC was: met geld naar Indië
varen, specerijen kopen en dan
terug naar Nederland. In de
praktijk kwam daar niets van
terecht. De zuinige Heren Ze
ventien stuurden daarvoor
veel te weinig geld naar de
Oost. Al heel snel ontstond
daardoor een 'intra-Aziati
sche handel', waarmee de VOC
kapitaal hoopte te verdienen
voor de aankoop van produc
ten die in het moederland ver
langd werden. Daarmee haak
te de compagnie aan bij de al
veel langer bestaande handel
in Zuid-Oost Azië.
Sandelhout kon in de intra-
Aziatische handel een belang
rijk product zijn, meende de
VOC. Een tijd lang, grofweg
tussen 1614 en 1658, werkte
het ook wel", zegt De Roever.
„De VOC kocht in het Japanse
Hirado ijzer. Dat liet zij sme
den tot kapmessen, 'parangs'
in het Maleis. Die werden op
Timor geruild tegen sandel
hout. In Batavia ruilde de VOC
het hout dan tegen Chinese zij
de en porselein. Terug op Ja
pan milde de VOC de zijde te
gen zilver."
De VOC streefde altijd naar
handelsmonopolies. In de Mo-
lukken slaagde ze erin om con
currenten zoals de Portugezen
in de nootmuskaat- en kruid
nagelhandel uit te schakelen.
Met de sandelhouthandel wil
de ze dat ook, maar ondanks
herhaalde gevechten slaagde
de VOC er niet in de Portuge
zen te weren. Zij bracht de
Portugezen in 1614 een slag
toe door de factorij op het ei
landje Solor te veroveren,
maar de inwoners verhuisden
naar het nabij gelegen Laran-
toeka.
De inwoners zetten vanuit dat
eiland stiekem de sandelhout-
handel voort. In de loop van de
zeventiende eeuw emigreerde
een deel van deze Portugezen
naar Timor, waar zij zich ver
mengden met de inheemse be
volking. Zo ontstonden er
enkele honderden 'Larantou-
qeiros', die Portugees spraken,
katholiek waren en die 'wes
terse' organisatiemethoden en
wapens gebruikten.
Hun eerste leider was de van
de VOC overgelopen koopman
Jan de Hornay. Hij ontwikkel
de zich tot een 'warlord', die
extreem veel geweld gebruikte
om zijn macht te vestigen",
legt De Roever uit. „Na 1658,
toen de Nederlanders een slag
tegen de Larantouqeiros op de
Timorese berg Mollo verloren,
had hij op het oostelijke deel
van Timor het rijk alleen."
Toen in 1694 'warlord' Anto
nio de Hornay (Jans klein
zoon) overleed, zag de Portu
gese overheid haar kans
schoon om de oostelijke, op
standige provincie weer onder
haar gezag te brengen. De VOC
bouwde op West-Timor het
fort Concordia om de Portuge
zen in de gaten te houden. Aan
de houthandel was toen al vrij -
wel een einde gekomen. De
boomsoort was in de zeven
tiende eeuw bijna uitgeroeid.
