Vijf eeuwen hemelse harmonie
Alles en iedereen voor Kitty, behalve zijn drankzucht
Levenswij sheden
van een fenomeen
Schippers
verklaart
onze taal
vogelvrij
Péter Esterhazy
Meerdere thrillers
over moord Fortuyn
25
Zadie Smith
Rare jongens en meisjes, die
ambtenaren. Wie afgelopen
week dacht, toen de SP zich
boos maakte over uitgelekte
wao-plannen, dat het niet gek
ker kon op het ministerie, moet
misschien de nieuwe roman van
K, Schippers, Zilah, eens ter
hand nemen. Schippers laat
hier ambtenaren broeden op het
plan om in ons land de Neder
landse taal af te schaffen en over
te gaan op het Engels.
Wrang is dat de leden van het
ministerieel brainstormclubje
zich niet zozeer zorgen maken
over de maatschappelijke wen
selijkheid of haalbaarheid van
de plannenmaar louter interes
se hebben in de vraag of ze de in
terne discussie kunnen winnen.
De debaters die vóór zijn, win
nen. En het plan wordt in de
week gelegd.
Blijkt dat Rolf, de juridisch spe
cialist van het stel, een niet on
belangrijk detail over het hoofd
heeft gezien. Het Nederlands
komt nergens in de grondwet
voor. Conclusie: de Nederlandse
taal is van niemand. Behalve
dan van Zilah, het creatieve
nichtje van Rolf, dat bij het mer
kenbureau - eigenlijk voor de
grap - 'de Nederlandse taal' de
poneert. Ze moet er toch zijn
om 'Dom blondje' vast te leggen,
de naam die ze bedacht heeft
voor een nieuw biertje, en depo
neren kost per naam toch maar
€12,50.
Haar adoptie van 'de Neder
landse taal' geeft Zilah letter
lijk de macht over de taal. De
werkelijkheid past zich aan
haar woorden aan. Ze is in
Frankrijk in een gebied waar
het stormt. „De wind is gaan
liggen", denkt ze bij zichzelf,
en in haar naaste omgeving is
het meteen windstil. Terug in
Nederland rijdt ze in vliegende
vaart op rood licht af, springt
het precies op tijd, maar ge
heel buiten de regelmaat, op
groen.
Knap hoe Schippers deze toch
bijzondere macht van Zilah
slechts terloops een aantal ma
len in de roman laat opduiken.
Het idee is weliswaar grappig,
maar na een paar keer weet je
wel dat Zilah over deze faciliteit
beschikt. Het zou snel flauw
worden. Ook terloops en ook
knap hoe de auteur oud-premier
Lubbers en prins Friso in het
boek opvoert.
Constante
Dit naar de hand zetten van de
werkelijkheid is een constante
in Schippersromans. In zijn vo
rige roman, 'Poeder en wind'
(1996), ging de wens van een vei
lingmeester om zo oud te zij n als
een jonge vrouw op een zeven
tiende eeuws schilderij prompt
in vervulling.
Zilah is een lucide roman over
taal geworden. Dat mag geen
verbazing wekken voor de dich
ter van de bundel 'Een vis
zwemt uit zijn taalgebied'. De
titel dook tijdens het lezen van
Zilah een paar keer in de ge
dachten op, onder andere toen
de vraag werd gesteld bij welke
golf op de Noordzee 'zee' in 'sea'
verandert.
Zilah zelf is in een tintelende,
bijna overbelichte taal geschre
ven. Je moet alleen oppassen
niet de draad kwijt te raken
wanneer gaandeweg de gedach
tesprongen binnen de in elkaar
gevlochten verhaallijnen moei
lijker te volgen worden. Verder
is Zilah zo helder en fris als een
Dom Blondje.
Theo Hakkert
K. Schippers: Zilah. Roman - Uitge
verij Querido, 301 blz., €17,95.
en familiegeschiedenis kan zich lenen voor
sprankelend werk. Neem bijvoorbeeld het succes
van 'De Eeuw van Mijn Vader' van Geert Mak.
Door de persoonlijke geschiedenis van de Makken uit
Schiedam te plaatsen in de historische context bracht Mak
een boeiend geheel. Maar Mak wordt in virtuositeit,
geschiedenis en context overtroffen door de Hongaarse
schrijver Péter Esterhazy (Boedapest, 1950).
Toegegeven, de adellijke fa
milie Esterhazy biedt meer
dan voldoende stof daarvoor.
Maar het vergt de hand van een
meester om dit te bewerken en
Esterhazy heeft die hand zonder
meer. Hij verheft daarmee zijn
787-pagina dikke magnum
opus Harmonia Caelestis He
melse harmonietot een literair
werk van formaat.
De naam Esterhazy is moeilijk
te vermijden in Hongarije. Geen
Habsburgse keizer zonder een
Esterhazy aan het hof. Geen
oorlog in Centraal-Europa zon
der een Esterhazy als hoge offi
cier, geen mislukte revolutie
zonder een Esterhózy aan de
verliezende kant. En dus ook
geen boek over de familie zon
der de hand van een Esterhazy,
ook als deze zijn titels graaf,
jonkheer van Galanta, erf graaf
van Forchstein, heer van Csak-
vór en Geszta niet gebruikt.
De titels hebben sinds de op
richting van de communistische
Hongaarse Volksrepubliek in
1948 vooral een folkloristische
waarde. Alleen de prinselijke
tak hecht er na de val van het
communisme waarde aan. „Pé
ter hoort tot de wat arme, gra
felijke tak", zo zei een prinselij
ke oom van de schrijver een paar
jaar geleden
Titel of niet, de schrijver Ester
hózy heeft in het communisti
sche Hongarije ondervonden
wat het betekent zo'n familie
naam te hebben. Want Esterha
zy stond voor een van de rijkste
families van Europa. Hun
grondgebied was zo groot als
Nederland en de familiebezit
tingen telden naast tweeën
twintig paleizen, ook kunstcol
lecties en bibliotheken. Dat de
vader van de schrijver straat
arm was, vormde geen excuus.
De Esterhózy's zijn diep gewor
teld in de politiek, handel en
cultuur van de regio.
Negen jaar werkte Péter Ester
hazy aan zijn magnum opus
Harmonia Caelestis, dat hij
noemde naar het gelijknamige
gezangenboek dat zijn voorva
der prins Pal Esterhazy schreef
in 1711Het hedendaagse 'Har
monia' is in de beste literaire
traditie van Centraal-Europa
geschreven. Anekdotes, mythes
en feiten zijn aaneengeregen tot
een familiesaga die vaak fasci
neert, soms betovert en schokt.
De vertelling over vijf eeuwen
leest als een fabel waarin de per
soonlijke geschiedenis wordt
geplaatst in de context van de
Hongaarse geschiedenis.
Vermakelijk is bijvoorbeeld het
gebruik van zilveren bestek bij
het zwembad, want er is niets
anders. Hilarisch is de beschrij
ving van een voorvader die vond
dat de familie nog wel verder te
rug mocht gaan in de tijd en
daarom de stamboom zo aan
paste dat niet alleen een van de
Hongaarse aartsvaders uit de
negende eeuw erbij hoorde,
maar ook de eerste heiligen en
grootheden uit de antieke we
reld. Een gedrag dat bij hoge
adellijke families in Centraal-
Europa wel vaker voorkwam.
De Habsburgers gingen zelfs te
rug tot de bijbelse discipelen om
de goddelijke connectie maar te
maken. Dichterbij de kinderlo
ze Jezus van Nazareth ging ei
genlijk niet zonder volledig on
geloofwaardig te worden.
Esterhazy heeft gekozen voor
een saga in twee delen. Eerst
worden allerlei gebeurtenissen
en anekdotes als korte schetsen
verteld. Daarbij maakt de
schrijver gebruik van de term
'mijn vader', in het Hongaars is
dat 'édes apa' ofwel 'mijn lieve
vader'. Helaas is dit een kleine
omissie van de vertaler. Juist
door de Hongaarse toevoeging
'édes' ofwel 'lieve' krijgt iedere
schets een grotere intimiteit.
De schetsen beschrijven de mis
lukte 'lieve vaders' die geëxecu
teerd werden, de 'lieve vader'
die naar een museum ging om
zijn eigen schilderijen bij te
werken en de 'lieve vader' die
met de jonge Winston Churchill
in een pub zat te drinken en de
waarschuwing kreeg niet langer
met dit zwarte schaap van een
nobele familie om te gaan. Het
zou er toe kunnen leiden dat 'de
lieve vader' niet meer werd uit
genodigd bij de Engelse hoge
adel.
Het tweede deel van 'Harmonia'
zijn de bekentenissen van de fa
milie Esterhazy vervat in een
paar honderd hoofdstukken. De
soms sarcastische stijl die Es
terhózy kenmerkte in vorig
werk, is nu verfijnd en perfect
gedoseerd. De intimiteit wordt
niet bereikt door de figuur van
'édes apa' maar door indringen
de persoonlijke ervaringen.
beschamend gedrag van fami
lieleden en ingrijpende ontwik
kelingen.
'Harmonia' pretendeert niet
historisch correct te zijn. De ge
schiedkundige waarheid is naar
het oordeel van Esterhózy toch
subjectief. Maar de schrijver
kent haar wel. Bovendien gaat
het ook niet om de waarheid.
Het is de geschiedenis van een
familie zoals die van vader op
zoon, grootvader op kleinkind is
doorgegeven.
Feodaal
Esterhózy probeert zijn familie
niet mooier voor te stellen dan
ze is. Hongarije was feodaal tot
1945 en de Esterhózy's waren
dat dus ook. Gecorrumpeerd
door de adelstand, macht en
rijkdom, blind voor de dagelijk
se realiteit en rechtvaardig met
paternalistische inslag. De
menselijkheid staat bovenaan.
„Het is verdomd moeilijk om te
liegen als je de waarheid niet
kent", zo begint het boek. Ester
hózy wist bij het schrijven nog
niet hoe gelijk hij had. Na de
Hongaarse publicatie van Har
monia caelestis werd Esterhózy
uitgenodigd voor een bezoek
aan de nationale archieven in
Boedapest. Daar kreeg hij het
dossier te zien van zijn vader
Móricz die tijdens het commu
nisme voor de geheime dienst
had gewerkt.
Erwin Tuil
Péter Esterhazy: Harmonia Caeles
tis - vertaling door Robert Keller-
mann, Uitgeverij De Arbeiderspers,
787 pag., €34,95.
In De strijders van het licht
verzamelde de Braziliaanse
schrijver Paulo Coelho 133
wijsheden, die met elkaar een
sleutel vormen tot het vinden
van geluk. Ze worden verteld
door iemand die de 'moeilijkhe
den van het leven' de baas is ge
worden.
Het moet een zware last zijn die
op de schouders van Paulo Coel
ho drukt. Zijn boeken worden in
maar liefst meer dan honderd
landen vertaald. En zijn uit
veertien talen bestaande inter
netsite trekt dagelijks duizen
den bezoekers. Zij kunnen kij
ken naar foto's of tekeningen
van diverse heiligen, krijgen de
route beschreven van zijn pel
grimstocht naar Santiago de
Compostela of kunnen gewoon
vragen stellen.
Maar het zijn vooral de boeken
van Coelho die een miljoenen
publiek, verspreid over alle de
len van de wereld, trekken. Met
de negen boeken die hij tot nu
toe schreef (zes romans, twee
essaybundels en nu dus dit
'handboek') beweegt hij zich in
de wereld van de esoterie en het
christendom. Zijn bekendste
roman is 'De alchemist' (tevens
het favoriete boek van popster
Madonna) waarin een zoek
tocht naar waarheid wordt be
schreven. De hoofdfiguur moet
eerst 'meer over de wereld in
zichzelf lezen en mediteren om
het raadsel van de wereld om
hem heen te kunnen doorgron
den'. En met zijn romans 'Aan
de oever van de Piedra huilde
ik', 'Veronika besluit te sterven'
en 'De duivel en het meisje', die
met elkaar een trilogie vormen,
vestigde hij zijn naam volledig.
De strijders van het licht ligt
nog met meest in het verlengde
van 'De Alchemist'. In beide
boeken beschrijft Coelho een
zoektocht die naar een staat van
geluk en vrede moet leiden. De
strijders van het licht begint
met een proloog, waarin de ver
teller herinneringen ophaalt
van zijn ontmoeting met een
vrouw in zijn geboortedorp. Zij
vertelt hem dat aan de andere
kant van het dorp een eiland
ligt, 'waar een reusachtige kerk
op staat met een heleboel klok
ken'. Veel later ontmoet hij voor
een tweede keer deze oude
vrouw, op wie de jaren geen vat
hebben gehad. Zij raadt hem
dan aan om een strijder van het
licht te worden, 'iemand die in
staat is om het wonder van het
leven te begrijpen'.
Op de pagina's die volgen be
schrijft Coelho zijn 133 wijshe
den die met elkaar een beeld ge
ven van een dergelijke strijder.
Voorbeeld: 'De strijder van het
licht volgt Lao-tse's raad op, die
luidt dat we minder in dagen en
uren moeten denken, maar meer
in minuten.' Zes pagina's verder
lezen we: 'Een strijder beseft dat
ieders daden gevolgen hebben
die zich over lange tijd uitstrek
ken, en hij wil weten welke we
reld hij achterlaat voor zijn ver
re nakomelingen.' Het moge
duidelijk zijn dat een dergelijke
strijder het niet eenvoudig
heeft.
Jacob Moerman
Paulo Coelho: De strijders van het
licht - Vertaling Piet Janssen. Uit
geverij De Arbeiderspers, 160 blz.,
€11,11.
vrijdag 20 december 2002
Péter Esterhazy
RTL-regisseur Bert van der
Veer was de eerste met een
misdaadroman over de moord
op Pim Fortuyn. Zijn soms hila
rische thriller 'De koning van
Nederland' werd in augustus
van dit jaar gepubliceerd. Ko
mend voorjaar, rond de eerste
verjaardag van de aanslag op de
LPF-voorman, verschijnen
twee nieuwe misdaadromans
over deze schokkende gebeurte
nis. Tomas Ross, die met Theo
van Gogh ook al bezig is met een
film over de moord, publiceert
dan 'De zesde mei' en van René
Appel wordt de roman 'Doorge
schoten' in de handel gebracht.
Tweevoudig Gouden Strop-
winnaar Ross geeft volgens uit
geverij De Bezige Bij in zijn lite
raire thriller antwoord op 'de
prangendste vraag van het afge
lopen jaar': wie zat er achter de
moord op Fortuyn en waarom?
In de thriller figureert Volkert
van der G., de man die verdacht
wordt van de moordaanslag,
maar ook de jonge milieuacti
viste Anke LuytenZij heeft drie
jaar celstraf uitgezeten voor
haar betrokkenheid bij de
moord op een nertsenfokker. Ze
heeft spijt betuigd en walgt van
haar verleden. Een oudere man
vraagt haar echter contact op te
nemen met de vroegere actie
voerders. Onder hen is Volkert,
die verdacht zou worden van
een andere moord, op een mi
lieu-inspecteur. Zij en een pers
fotograaf zijn getuige van de
moord in het Mediapark. Ze we
ten ook de achtergronden van de
aanslag, maar moeten er nood
gedwongen over zwijgen.
Ross' collega René Appel rept
met geen woord over Fortuyn in
zijn nieuwe thriller 'Doorge
schoten'. Maar Appel schrijft
wel over een nieuwe politieke
leider die op een historische ver
kiezingswinst lijkt af te steve
nen. Zijn naam is Tom Hordijk,
lijsttrekker van de Nieuw Ne
derlandse Partij. Hij vertolkt
ongegeneerd de stem van 'het
volk', vooral als het om vluchte
lingen en andere buitenlanders
gaat. Zeer tegen de zin van het
Politiek Actie Front (PAF) dat
vreest dat Nederland zal afglij
den tot een rechts-reactionaire
staat. Het PAF wil dan ook een
daad stellen.
Tomas Ross noemt het heel toe
vallig dat zowel hij als zijn col
lega Appel de moord op een cha
rismatisch politicus als centraal
thema voor een roman neemt.
De bioscoopfilm over de moord
op Fortuyn zal naar verwach
ting volgend najaar te zien zijn
Peter Kuijt
Pim Fortuyn
De Jamaicaans-Engelse schrijfster Za-
die Smith debuteerde op 25-jarige leef
tijd verpletterend met de roman 'Witte tan
den', een literaire multi-culti-soap van de
hoogste klasse. Haar tweede boek - De
handtekeningenman - gaat niet over fami
lies die 'min of meer Engels' zijn, maar
ademt veeleer een New Yorkse sfeer.
Een van de beste elementen van 'Witte tan
den' was het spel met de onzekere identiteit
van de Indiase en Pakistaanse immigranten
in Engeland. Hun ontheemd-zijn in een
vreemd en vijandig land werd door Smith
ten toon gespreid op allerlei manieren, van
diepdoordacht tot uiterst hilarisch. De fe
nomenale fantasie van de schrijfster bij het
neerzetten van absurde situaties en compli
caties leverde haar terechte vergelijkingen
op met Salman Rushdie en Gabriel Garcia
Marquez.
Met enige heimwee worden de families uit
de voormalige Britse koloniën gemist in
Smiths nieuwe roman, De handtekeningen-
man. Nu is de hoofdpersoon een zeer geassi
mileerde jonge Engelsman, zoon van een
Chinese vader en een joodse moeder. Het
enige Chinese aan Alex Li-Tandem is dat hij
uitsluitend een Chinese dokter raadpleegt
Zadie Smith
als hij iets mankeert (zijn vader was arts).
Het nadrukkelijk aan wezige joodse element
vindt een speerpunt in de met man en macht
uitgevoerde pogingen om Alex na vijftien
jaar weigeren nu eindelijk eens kaddish te
laten zeggen op de sterfdag van zijn vader,
die plotseling overleed toen Alex pas twaalf
was. Het moet juist dat uitvoerig uitge
werkte joodse aspect zijn dat deze roman
zo'n Amerikaans waas geeft. De schrijfster
is zich hier terdege van bewust. Zo koos ze
een tekstfragment van de joods-Ameri
kaanse voorvader van de stand-up come
dians, Lenny Bruce, als opmaat tot haar ro
man: 'Als je in New York woont of in een
andere grote stad, ben je joods. Als je in But
te, Montana woont, word je gojs, al ben je
joods. Chocolade is joods en karamel is
gojs.' Enzovoort.
Alex werkt al jaren aan zijn geheime boek-
project Jodendom en goj-zijn, waarin hij
zich uitput in het indelen van de wereld in
gojse en joodse eigenaardigheden. 'Joodse
bomen (plataan, populier, beuk), gojse bo
men (bijvoorbeeld eik, sitka, paardekastan-
je), joodse geuren uit de zeventiende eeuw
(rozenolie, sesam, sinaasappelschil), gojse
geuren uit de zeventiende eeuw (sandel
hout, walnoot, natte bosgrond).' Het boek-
project is niet meer dan een uit de hand gelo
pen hobby. Net als zijn baan overigens, voor
zover je van een baan kunt spreken: Alex
handelt in handtekeningen van beroemde
en glamoureuze personen. Hij is een Hand
tekeningenman, een filiograaf met een zeer
speciale voorkeur voor een inmiddels al ou
de Amerikaanse actrice, Kitty Alexander.
Sinds zijn dertiende schreef hij haar hon-
derden en honderden brieven, waarop hij
nooit antwoord kreeg.
Op een kolderieke (en vertrouwde Zadie
Smith-)manier komt Alex in contact met
zijn idool, kijkt zelfs dronken aan haar
voeteneinde naar haar vroegere films,
en weet haar sympathie te winnen mede
door een dealtje met haar handtekeningen
waar op zijn minst een morbide luchtje aan
zit.
Alles in het leven van Alex Li-Tandem
wordt ondergeschikt gemaakt aan een ge
signeerde foto van Kitty Alexander: zijn
werk, zijn merkwaardige vrienden, zijn
vriendin ('Hij had haar in zijn hart gesloten,
maar niet in zijn bewustzijn'), zijn gestor
ven vader; alles en iedereen, behalve zijn
drankzucht. Nu eens zonder dat daar de
kwalificatie joods of gojs aan wordt gege
ven, ligt Alex opmerkelijk vaak in de lorum,
en niet zo'n beetje. Bij het verwerken van
een zware slag introduceert hij het Alfabe
tisch Drinken - Absinth, Bier, Cointreau,
Daiquiri en zo verder, totdat hij na de Tia
Maria het bewustzijn verliest. Waarna zijn
vrienden hem komen oprapen en opkalefa
teren.
Die vrienden van Alex zijn belangrijk in de
roman, maar ze komen niet echt tot leven.
Als een soort mopperige Puppetshowman-
netjes becommentariëren ze vanaf de zij
kant Alex' doen en laten, met maar een doel
voor ogen: de kaddish die gezegd moet wor
den.
Het zijn rabbi's, van ultraprogressief tot or
thodox, maar voor de lezer blijven ze niet
meer dan jonge kerels die eeuwig rond het
plaatselijke oorlogsmonument rondhan
gen. Ook de vriendin Esther, zus van zijn
beste vriend, wordt nergens meer dan een
leuk jong ding met een pacemaker De enige
die echt gestalte krijgt is Alex Li-Tandem
zelf, die aan het eind van de roman een
schlemiel met succes is, en zelfs een curieuze
kaddish voor zijn vader zegt
De handtekeningenman is een minder spec
taculair boek dan 'Witte tanden'. De een
heid in de eerste roman was, ondanks een
veelheid aan personages en verwikkelin
gen, groter dan in dit nieuwe boek. Zadie
Smith heeft dit keer de touwtjes niet strak
genoeg in handen gehouden, wat een amu
sante maar niet consistente roman heeft op
geleverd Als opnieuw de vergelijking met
Salman Rushdie getrokken moet worden,
dan lijkt De handtekeningenman nog het
meest op diens enigszins warrige roman
'The Ground Beneath Her Feet'
Margot Engelen
Zadie Smith: De handtekeningenman - Vert. Ka
rin van Gerwen en Gert Jan de Vries. Uitgeverij
Prometheus, 286 blz., €19,95.
