Russische passie
omspant eeuwen
Raymond Pettibon wil de wereld kunnen bevatten
23
Stroganoff
in Amsterdam
Eerste expositie
Gem Den Haag
vrijdag 20 december 2002
Foundation, de stichting waar
voor ze onder rijke, veelal Ame
rikaanse, geldschieters fondsen
werft voor de restauratie van
historische locaties in het land
van haar voorouders. Mogelijk
gemaakt door Gorbatsjovs pe
restrojka en de val van het com
munisme, sloeg de vonk over
toen ze merkte hoe gretig veel
Russen in de nieuwe tijden de
hand aan de ploeg wilden slaan
om ook het Stroganoff-erfgoed
zo goed mogelijk in volle glorie
te doen herleven. ,,In mijn hart
is geen plaats meer voor rancu
neuze gevoelens over datgene
waarvan men zou kunnen zeg
gen dat het ons is afgenomen. Ik
heb geleerd om weer van Rus
land en het Russische volk te
houden en ik voel dat God mij,
door mij mijn bestemming te
wijzen, een weg heeft gewezen
die me vervulling en geluk
brengt", verwoordt ze haar
emoties.
Voor de vormgeving van De rijk
dom van Stroganofjf koos archi
tectenbureau Jowa voor een
paleisachtig décor in de licht
groene kleur, die ook de wanden
van het Stroganoff-paleis in St.
Petersburg sierde. Spectaculair
uitgelicht is er maar een fractie
te zien van de rijkdommen die
de familie ooit bezat - onder
meer omdat Stalin uit geldnood
begin jaren dertig een groot deel
ter veiling bracht in Berlijn -
maar dat de barones zich 'bui
tengewoon trots, gelukkig en
dankbaar' toont over de wijze
waarop het resterende erfgoed
nu wordt gepresenteerd is te
recht. Haar voorouders glorië
ren op deze expositie met een
grandeur die begrijpelijk maakt
waarom een oud-Russisch ge
zegde luidde: 'Het is onmogelijk
rijker te zijn dan de Strogan
off s'. Het siert haar dat ze voor
haar inspanningen geen tegen
prestatie in de vorm van een te
ruggave van een deel van deze
schitterende kunstschatten
heeft gevraagd: ze wilde niet
meer dan een appartement in
het familiepaleis waar de res
tauratie inmiddels in volle gang
is.
Lijfeigenschap
De tentoonstelling begint met
het verhaal van de familie, die
een scherp zakeninstinct com
bineerde met genoeg krijgshaf
tige en diplomatieke gaven om
eeuwenlang bij de tsaren in de
gunst te blijven. Dat ze hun
machtspositie handhaafden
dankzij het systeem van lijfei
genschap valt hen niet euvel te
duiden: daarin waren ze onder
de heersende Russische klasse
geen uitzondering.
Patriarch Anika Stroganoff
(1497-1569) dreef met zijn zo
nen eigenhandig uitgeholde pij
pen diep in de bodem van een
zoutmeer in Noord-Rusland,
nabij de plek waar later de stad
Solvytsjegodsk ontstond. Met
de productie en export van zout,
in die tijden onmisbaar om
voedsel voor bederf te behoeden
en ook toen al gebruikt om eten
op smaak te brengen, werd het
fundament onder het later im
mense fortuin gelegd. Twee zo
nen trokken naar de westkant
van de Oeral en namen de han
del in pelzen over van de Samo-
jeden en Toengoezen. Thera
Coppens vertelt in het begelei
dende magazine dat de handel
in deze bontsoort hun belang
rijkste specialiteit werd: „Zelfs
Willem van Oranje liet zich in
1577 portretteren in een mantel
van sabelbont, dat door deze
Russische familie vanuit Sibe
rië zijn weg naar de Antwerpse
markt had gevonden."
De Stroganoffs steunden in de
16e eeuw tsaar Ivan de Ver-
e Russische Revolutie van 1917 maakte zo'n resoluut einde aan de machtspositie
van de Stroganoffs, dat het ooit puissant rijke adellijke geslacht in het Westen
alleen bekend bleef dankzij de Franse kok die zijn broodheren plezierde door een
•oud Russisch gerecht 'Boeuf Stroganoff te dopen. Na de bestorming van het Winterpaleis en
de arrestatie van de laatste tsaar en zijn gezin in St. Petersburg, buren van de Stroganoffs,
sloeg de familie wijselijk op de vlucht om tenminste het vege lijf te redden.
Luca Giordano (1634-1705): De strijd tussen Lapithen en de Centauren.
Via de Krim belandde de fa
milie veilig maar berooid in
Parijs, waar de gravinnen Ma
rie, Olga, Xénia en Sofie en hun
grootmoeder Olga een klein in
komen bij elkaar sprokkelden
door corsetten voor deftige da
mes te borduren. Dat de exposi
tie De rijkdom van Stroganoff in
de Nieuwe Kerk tot stand
kwam, mag gezien deze turbu
lente Joop van de geschiedenis
een klein wonder heten.
sElke expositie is het resultaat
van de inspanningen van velen,
maar in dit geval verdient baro
nes Hélène de Ludinghausen,
dochter van Xénia en na de dood
van de laatste mannelijke Stro
ganoff Sergej in 1923 de laatste
vrouwelijke telg van het ge
slacht, de hoogste lof. Opge
groeid in Brazilië werd ze hoofd
couture van het atelier van Yves
Saint Laurent in Parijs. Het
sprak voor haar lang vanzelf dat
ze nooit iets zou doen voor het
land dat haar familie alle rijk
dommen had ontnomen. Eén
van de meesterwerken die de
Stroganoffs bij hun overhaaste
vlucht hadden moeten achter
gelaten was 'Het portret van een
jonge vrouw met kind' van An-
fhonie vanDijckuit 1618, dat
voor deze gelegenheid voor het
eerst is uitgeleend door de Her
mitage. Aangevuld met werken
van Hollandse Gouden Eeuw
kunstenaars als Adriaen van
Ostade, Bartholomeus van der
Helst en Govaert Flinck en
Franse kunstenaars als Watteau
en Poussin, illustreert alleen al
de afdeling schilderijen op deze
expositie hoe pijnlijk de verlie
zen voor de familie moeten zijn
geweest.
„Maar hoe langer men leeft, hoe
Marie Louise Elisabeth Vigee-Lebrun (1755-1842): Portret van barones An
na Stroganoff en haar zoon.
meer men beseft dat de woorden
'nooit' en 'onmogelijk' bijna
nooit kloppen", blikt de barones
nu terug. „Mijn grootouders
zouden het nooit voor mogelijk
hebben gehouden om Rusland
en alles wat zij bezaten en waar
in zij geloofden, achter te moe
ten laten. Later dachten mijn
ouders nooit dat zij ooit naar
Rusland zouden kunnen terug
keren. Opgroeiend tussen dro
men en verwachtingen, verdriet
en teleurstellingen, leerde ik te
leven met Russische tradities,
maar zonder Rusland."
De barones fungeert sinds 1992
als boegbeeld van de Stroganoff
schrikkelijke - die deze bijnaam
verwierf omdat hij zijn tegen
standers liet folteren, onthoof
den, ophangen en verdrinken -
in zijn strijd om de eenwording
van Rusland. Hun fortuin was
toen al groot genoeg om op eigen
kosten een kozakkenleger bij
een te brengen om het land tegen
Tartaarse invallen te bescher-
men. Dank in de vorm van de
eretitel 'illustere heren' was hun
deel, in 1722 zou de tsaar de fa
milie vervolgens in de adelstand
verheffen.
Lijkwaden
Na deze introductie over de
groei van hun zakenimperium
en de intrede van de familie in de
hoogste kringen, concentreert
de expositie zich op de passie
van een aantal telgen voor het
verzamelen van schilderijen,
iconen, meubels, vazen, snuif
dozen, beelden, penningen,
Griekse en Romeinse oudheden,
enzovoorts, enzovoorts. Specia
listen van de Hermitage en het
Russisch Staatsmuseum, de
musea in St.-Petersburg waar
het niet over de wereld versprei
de deel van de Stroganoff-erfe-
nis terecht kwam, schreven voor
de catalogus artikelen waarin
het belang van deze deelcollec
ties voorbeeldig wordt toege
licht. Dat de liefde voor de
schone kunsten al vroeg onlos
makelijk bij de familie hoorde,
blijkt onder meer uit de voor
beelden van iconen die de Stro
ganoffs in de zestiende eeuw
lieten maken voor 'hun' kathe
draal in Solvytsjegodsk. Om de
icoonschilderkunst te stimule
ren richtten ze werkplaatsen op,
de vrouwen uit de familie speci
aliseerden zich van oudsher in
het borduren van verfijnde
icoonkleden en lijkwaden.
De belangrijkste collectioneur
van de familie was Alexander
(1733-1811), inde Nieuwe Kerk
present op de aquarel die zijn
bastaardzoon Voronichin in
1793 maakte van de schilderij
engalerij in het Stroganoff-pa
leis. De graaf zit in een hoekje te
lezen, boven zijn hoofd hangen
drie rijen dik werken van onder
anderen Hollandse meesters als
Rembrandt, Rachel Ruysch, Ge
rard de Lairesse en Adriaen van
de Velde. In de catalogus typeert
Sergej Stroganoff Alexander als
een voortreffelijk opgeleid en
intelligent mens, een gepassio
neerd kunstliefhebber die gedu
rende zijn "hele leven zijn tijd
verdeelde tussen zijn werk in
dienst van de staat en zijn harts
tocht voor de kunst. Hij was on
der meer senator, president van
de Academie der Kunsten en di
recteur van de Keizerlijke open
bare bibliotheek. Onder leiding
van Voronichin liet hij bo
vendien de Kazan-kathedraal
bouwen, die na de restauratie
opnieuw een van de meest in
drukwekkende kerken van St.-
Petersburg is.
In de eerste uitgave van de cata
logus van de familiecollectie in
1793 verwoordde hij zijn passie
bloemrijk in een gebed: „Ónder
scheid ons, Heer, van de kunst
liefhebbers zonder ware harts
tocht en van de kenners zonder
kennis, want zij maken meer
dan wie ook bederf mogelijk van
de goede smaak en brengen de
kunst reële schade toe Actue
ler gebed is anno 2002 niet
denkbaar.
Frangoise Ledeboer
ExpositieDe rijkdom van Strogan
off. Het verhaal van een Russische
familie - Nieuwe Kerk Amsterdam,
l/m 21 april 2003. Geopend dage
lijks van 10.00 tot 18.00 uur en op
donderdagen tot 22.00uur. Gesloten
25 december en 1 januari. Catalogus
(Waanders Uitgevers€27,50, ma
gazine €5,-. Activiteitenprogram
ma: www.nieuwekerk.nl.
Raymond Pettibon werkt aan een muurschildering in het nieuwe museum voor actuele kunst in Den
Haag. foto Evert-Jan Daniëls/GPD
Zo uitgesproken als zijn werk is, zo intro
vert is de kunstenaar zelf. Raymond
Pettibon (1957, Tuscon, VS) kiest zij n woor
den met beleid en hij formuleert welover
wogen. Bovendien is hij dermate verlegen
dat hij je nauwelijks durft aan te kijken.
Wanneer blikken elkaar bij toeval kruisen,
schieten zijn donkerbruine ogen vliegens
vlug, bijna beschaamd een andere kant op.
Een paar dagen eerder is hij van een steiger
gevallen terwijl hij aan een wandschilde
ring in het Gem, het pas geopende museum
voor actuele kunst in Den Haag, werkte.
Strompelend op twee krukken verplaatst
Pettibon zich door de zaal, waarbij de kun
stenaar zich met een aangenaam soort kop
pigheid niet lijkt te (willen) storen aan zijn
voet in het gips.
Voor het eerst is nu een overzichtstentoon
stelling van deze Amerikaan in Nederland
te zien. Recent exposeerde hij zijn werk tij
dens de Documenta 11 in Kassei (2002). In
Den Haag geven ruim 600 tekeningen, ver
schillende muurschilderingen, toegepast
werk voor punkbands en een selectie van
zijn films alsmede documentair materiaal
een beeld van deze veelzijdige kunstenaar
die al vanaf de jaren zeventig kunst produ
ceert.
„Mijn werk gaat volkomen zijn eigen weg",
vertelt Raymond Pettibon. „Je kunt mijn
kunst niet opvatten als een reflectie op de
hedendaagse maatschappij of op mijn per
soonlijk leven. Het is ook geen weerslag van
mijn private dan wel politieke opvattingen,
ik wil eigenlijk niemand iets speciaals ver
tellen. Als je je te zeer vast legt op bijvoor
beeld politiek getinte thema's, verliest een
onderwerp elke kracht en dan gaan je
kunstwerken lijken op het zwaaien met
spandoeken. Mijn werk is ook te onpersoon
lijk om het te kunnen opvatten als een soort
van zelfontdekking. Ik ben wel aan het ont
dekken, maar niet zoals bijvoorbeeld Leo
nardo da Vinei dat deed, ik heb dat weten
schappelijke temperament niet."
Als je zijn enorme productie ziet, zowel de
hoeveelheid als het aantal onderwerpen,
zou je veronderstellen dat de dagen van Pet
tibon op zijn minst uit 48 uur moeten be
staan. Maar het is bekend dat Pettibon ruim
negentig procent van zijn tijd besteedt aan
lezen, daarnaast vindt de kunstenaar dus
blijkbaar nog genoeg tijd om te tekenen.
Pettibon slurpt indrukken op uit strips
(Batman, Felix de Kat), uit het dagelijks le
ven (surfen) en uit de bij bel en spuugt als een
vulkaan die meervoudige impressies weer
uit. Dat doet hij in een ongelooflijke hoe
veelheid verhalende tekeningen waarin
naast het beeld tekst voorkomt, hij schuift
de wereld van woord en beeld in elkaar, zon
der dat de tekst een praatje bij een plaatje
wordt. Pettibon: „Als kind dacht ik dat ik
schrijver zou worden, nu doe ik ongeveer
hetzelfde in mijn werk, alleen zit er een
kunstelement in. Van een vermaarde base-
ballspeler was bekend dat hij astronaut wil
de worden, waarmee ik maar wil zeggen dat
wat je doet altijd iets anders is dan wat je
had bedacht te doen toen je jong was,"
De kunstenaar is eigenlijk een beeldschep-
pende auteur die de kijker annex lezer af
wisselend huiveringwekkende verhalen
voorschotelt (over Charles Manson) naast
romantische dan wel erotische, existentieel
of christelijk getinte vertellingen. Hij put
uit vele bronnen, variërend van pulplitera-
tuur en literaire bronnen zoals de werken
van Marcel Proust en Henry James tot film
noir, massacultuur en sociale satire. De
Amerikaanse samenleving alsmede de radi
cale subculturen van de jaren zestig en ze
ventig blijken onuitputtelijk te zijn wan
neer het draait om het creatieve proces van
absorberen, filteren door de eigen waarne
ming en een nieuwe vorm geven in een
kunstzinnige uiting, zoals een stripachtige
tekening die is gecompleteerd met taal.
De taal die Pettibon verwerkt verduidelijkt
veelal of licht toe en is daarnaast niet ont
houden van een zekere dosis - cynische - hu
mor. Wanneer Pettibon de kop van Jezus
pontificaal tekent en de aandacht op de on
gelovige Thomas wil richten, schrijft hij in
de tekening 'Just stick it inWaarmee Petti
bon op doeltreffende wijze het verhaal van
de ongelovige Thomas - die zijn vingers in
de wonden van Jezus wil steken - een con
crete vorm geeft.
De overzichtstentoonstelling is thematisch
ingericht. De eerste zaal zorgt voor een ken
nismaking met Pettibon, de beeldend kun
stenaar annex de schrij ver die tekst en beeld
samenvoegtTe zien zijn hier zei fportretten
tekeningen die de mens Pettibon introduce
ren. Tegelijkertijd ontwaar je in dezelfde
ruimte zijn twee alter ego's, waarvan Va-
voom wel de grappigste is. Hij is een klein
mannetje dat maar één oerkreet - Va-voom!
- kan roepen. Met groot volume, zo te zien
aan de opengesperde mond en de grootte
van de letters.
Vervolgens zijn tekeningen met bijbelse on
derwerpen geëxposeerd, alsmede aanver
wante thema's. Ook is er een sectie waar de
optimistische en de duistere kanten van de
Verenigde Staten aan bod komen, gevolgd
door wanden met superhelden, seks, strips
en de baseballwereld. Pettibon draait ner
gens zijn hand voor om Hij weet met elke
nieuwe tekening de aandacht vast te hou
den, is het niet omdat er zoveel valt te ont
dekken dan is het wel door teksten die je aan
het lachen maken, je de wenkbrauwen doen
fronsen of die aangenaam verwonderen. In
zijn werk ontdek je een nieuwsgierige aard
die grenst aan een zekere bezetenheid. Pet
tibon wenst de hem omringende wereld te
kunnen bevatten, hij omarmt deze wereld
en wil deze vorm geven, maar zodra hij beel
den heeft geconcretiseerd, dienen zich al
weer nieuwe aan die ontdekt en veroverd
moeten worden. Het overzicht dat nu is te
zien in het Gem toont aan dat Pettibon, ook
al is hij in het dagelijks leven geen vlotte
prater, veel, heel veel heeft te zeggen.
Roos van Put
Overzichtstentoonstelling van Raymond Petti
bon: Plots Laid Thick - Gem, museum voor actue
le kunst Den Haag. T/m 16 maart
