>zc
Flaneren op de koperplaat
Grafiek Nu laat de psyche van de mens zien
(asboek
fan Gogh
Thuis met Kerstmis
Etser
Charles
Donker
29
Anne Sofie
von Otter
Singer Museum
vrijdag 13 december 2002
waren bij ons thuis twee
i/taboes: de ziekte van Vin-
,nt en het geld dat Vincent de
milie heeft gekost." Die be-
jntenis deed Johan van Gogh
2e week in het Van Gogh Mu-
lum in Amsterdam. Johan van
ogh, de kleinzoon van Vin-
ents'broer Theo, was aanwezig
ij de presentatie van de uitgave
an het kasboek van Theo. In
at boek hield hij onder meer bij
ijj ipeveel geld hij aan het levens-
aderhoud van zijn broer Vin-
ntbesteedde.
i han: „Toen mijn vader, de
ion van Theo, was overleden
leek het kasboek in een kluis
ipde bank te liggen. In die kluis
jjg verder niets anders. Hij had
iet ook weg kunnen gooien,
naar kennelijk was dat kasboek
[g belangrijk." Het kasboek
ielandde uiteindelijk in de ar-
hieven van het Van Gogh Mu-
eumin Amsterdam. „Het is een
a an de belangrijkste archief-
itukken van het museum", al-
lus directem- John Leighton.
Eet is een rijke informatiebron
iver de geschiedenis van onze
bllectie. Theo van Gogh hield
allesbij over het oeuvre van zijn
jroer, en zijn weduwe Jo van
Jogh-Bonger noteerde na The-
i i'sdood alle uitgaven en inkom-
G: sten rond het oeuvre van Vin-
ent,tot haar dood in 1925."
van Gogh was behalve
geldschietervoorzijn broer Vin
een geslaagd zakenman,
lat blijkt wel uit dit kasboek.
Een van de twee samenstellers
van de uitgave is Han Verenbos.
ie werd ooit door 'de ingenieur'
I Vincent Willem, de zoon van
I |Theo - in dienst genomen. Han
Wenenbos: „Theo'skasboekkent
rubrieken. Hij hield nauw-
fcèzet zijn effecten en waarde
papieren bij, pandbrieven, ei-
■endom van Franse grond,
aandelen in het Pa-
en de Russische
Spoorwegen."
■Schrijnend' noemt Han Venen-
^bos de bedragen die Vincents
■ziekte gekost heeft. Vandaar dat
:het niet zo gek is dat dit onder-
fwerp later in de familie een ta-
I boe werd. Leuker zijn de uitga-
I ven die Theo noteerde voor zijn
j' huishouden. Kosten voor gor-
dijnen, een fornuis, pantoffels,
een kolenbak, een wollen vest
igvoor Wncent, en alle benodigd
heden voor een pasgeboren ba-
Het staat er allemaal in, en
diet geeft een levendig beeld van
let dagelijks leven rond 1890,
lc) at trouwens niet zo gek veel
,rs erschilde van het onze.
heo stierf in 1891, een halfjaar
J Vincent. Daarna hield zijn
wduwe Jo het kasboek bij (het-
schrift met zwartgroen
gemarmerd hard kaft). Tussen
1891 en 1925 verkocht Jo onge-
I veer 250 werken van Vincent,
schilderijen en tekeningen. Al
die verkopen staan in het kas
boek vermeld met datum, titel
en bestemming. „Het identifice
ren van die doeken was geen ge
makkelijke onderneming", zegt
Han Venenbos. „Want er staan
geen afmetingen bij, geen titels,
alleen Landschap. Desondanks
is het ons gelukt al die verkochte
werken te identificeren.
In de periode dat Jo van Gogh-
Bonger de erfenis beheerde, ste
gen de prijzen van Van Gogh
snel. „In 1923 verkocht zij de
Zonnebloemen voor 15.000,-,
destijds een astronomisch be-
rdrag voor een schilderij
Het kasboek is in het Engels uit
gegeven, als Account book. Het
ijkt in eerste instantie een dorre
aangelegenheid. „Maar on
danks z'n opsommingen en ge
tallenreeksen is dit boek de stil
le getuige van het begin van
JVincents roem", besluit samen
stelster Han Veenenbos.
Hans Rooseboom
The account boek of Theo van Gogh
1 and Jo van Gogh-Bonger - uitgege
ven door Chris Stolwijk en Han Vee
nenbos, 224 blz., Uitg. Primavera
Pers, Prijs (geb.) €39,90.
Tamme kastanje in de Ardeche, circa 1972.
useum Het Rembrandthuis in Amsterdam
organiseert sinds een paar jaar
tentoonstellingen van hedendaagse etsers die
voortbouwen op traditioneel figuratief vakmanschap uit
vroeger eeuwen. Als een kunstenaar wordt uitgenodigd in
Rembrandts voormalige woonhuis en atelier aan de
Jodenbreestraat is kwaliteit verzekerd, naast zoveel
superieure voorbeelden van Rembrandts eigen etskunst kan
dat ook niet anders.
Met Gérard de Palézieux en
Aat Veldhoen zorgde het
museum eerder voor opmerke
lijke presentaties. Dankzij de
vorig jaar opgerichte Hercules
Segers Stichting is als grootste
verrassing tot nu toe Charles
Donker aan de beurt. Deze
slechts in kleine kring bekende
Utrechtse kunstenaar (1940) is
een adembenemend knap etser
met als hoogtepunt op deze ex
positie zijn tot meditatie stem
mende landschappen.
De stichting staat onder voor
zitterschap van oud-minister
Hedy d'Ancona, als partner van
Veldhoen ook in haar persoon
lijk leven nauw bij het wel en
wee van de grafische kunst be
trokken. Met als naamgever de
Gouden Eeuw-etser Segers,
vooral bekend door zijn experi-
menten met materialen en kleu
ren, wil de stichting de belang
stelling voor grafiek stimuleren
door middel van tentoonstellin
gen, onderzoek en publicaties.
Bij de opening van de tentoon
stelling toonde d'Ancona zich
een bevlogen pleitbezorger van
deze toegankelijke en ook voor
de kleine beurs betaalbare
kunstvorm. Ze kon ze er met
recht en reden trots op wijzen
dat de stichting bij haar eerste
openbare 'optreden' meerdere
vliegen in één klap heeft gesla
gen: bij de expositie verscheen
tegelijkertijd een monografie
over Donker die werd geschre
ven door Eddy de Jongh en Peter
Schatborn, gerenommeerde
kunsthistorici die ook deel uit
maken van het bestuur.
De kunstenaar bezocht van
1956 tot 1961 de Koninklijke
Academie voor Kunst en Vorm
geving in Den Bosch, waar hij
eindexamen deed in de afdeling
monumentale kunsten. De ta
lentvolle leerling die zich had
bekwaamd in wandschilderin
gen, glas-in-loodramen en mo-
zaïeken, volgde grafische tech
nieken alleen als bijvak. Wie de
prachtige resultaten van zijn
monnikenarbeid op deze expo
sitie ziet, kan zich voorstellen
dat hij al snel na zijn academie
tijd voor een andere richting
dan de monumentale kunsten
koos. Volgens De Jongh/Schat-
born betekende zijn omme
zwaai naar etsen bovendien
geen echte breuk: 'Zijn oplei
ding tot monumentaal kunste
naar zou steeds op de achter
grond blij ven meespelen en haar
vruchten afwerpen bij exerci
ties met de etsnaald.'
'Ritme, structuur en abstractie,
daar gaat het bij Donker om.
Buiten beschouwing gelaten
dat ieder afbeeldsel, hoe na
tuurgetrouw ook, een abstractie
is, kan worden gezegd dat veel
Jonge bosuil, circa 1975.
van Donkers voorstellingen
zich kenmerken door een har
monieus samengaan van natu
ralistische vormen met een niet
aan de werkelijkheid ontleende
configuratie', aldus de auteurs.
Ze doelen daarmee op de ab
stracte rangschikking van lij
nen 'die nagenoeg permanent
als een soort raster voor zijn na
tuurwaarneming functioneert'
en misschien wel de voornaam
ste oorzaak is van de aangena
me contemplatie die zijn etsen
oproepen. Donker bevestigt de
analyse over zijn Bossche erfe
nis: 'Als ik in een bos zit te wer
ken, of aan het wad in Gronin
gen, maak ik eigenlijk abstracte
tekeningen.'
Dat de kunstenaar ook een zeer
begaafd (pen)tekenaar en aqua
rellist is, illustreren zijn alleen
in de monografie afgedrukte
werken met thema's als een lig
gend naakt, paardebloemen,
palen in het wad en een land
schap inExtremadura. Maar als
etser is hij volstrekt uniek, De
Jongh en Schatborn gebruiken
deze kwalificatie niet voor
niets. Blad na blad imponeren
Donkers uitgestrekte land
schappen, bossen, planten,
bloemen, vogels, vissen, insec
ten, schelpen, maar ook zijn
werken - met op het oog saaie
thema's als houtstapels, bakste
nen muren en tenen schuttingen
- door hun sfeerrijke, uiterst
precieze lijnenspel. Die sfeer
kenmerkt zich overigens niet
door een bloemrijk vieren van
de schoonheid van de natuur:
Donkers werk stemt in de eerste
plaats meditatief en als hij dode
vogels en afgeknapte bomen als
thema neemt ook tot melancho
lie. Portretten zijn bij Donker in
de minderheid, maar vooral de
verbeeldingen van zijn vrouw
Niovy Chiotakis zijn op deze ex
positie blijken van zijn brede
'palet'.
De negentiende-eeuwse dichter
Carel Vosmaer omschreef etsen
als 'flaneren op 't koper'. Dat
Donkers etsen op het eerste ge
zicht uit de losse pols tot stand
kwamen, is echter schijn. Als
'een langdurige manoeuvre met
de etsnaald maar niet voldoet'
gaat Donker er 'natuurlijk na
enig aarzelen toe over de plaat
in een sterk zuurbad te leggen
om haar als het ware te moleste
ren en te beschadigen'. Na
verloop van tijd tekenen zich
vlekken en strepen af die zich
aanbieden als een meer of min
der stimulerend, nieuw uit
gangspunt. En Donker daagt bij
gelegenheid het toeval ook uit
door vellen plastic, die tevoren
in zuurbestendige afvaltvloei-
stof zijn gedompeld, op een
zinkplaat te drukken en ze er na
enige seconden plotseling weer
af te trekken. Hoe schitterend
het resultaat van dat getob kan
zijn, tonen drie afdrukken van
een mistig bos met elk heel ver
schillende patronen.
Dankzij bijdragen van onder
meer het W.J.O. de Vries-Fonds,
de Stichting Sanssouci, de Jaf-
fé-Pierson Stichting en de Fon-
dation Custodia kost de mono
grafie annex catalogus €29,50,
een schijntje voor zo'n prachti
ge uitgave. De winkel van Het
Rembrandthuis heeft boven
dien voor €215,- een luxe editie
inclusief originele prent van dit
juweeltje in voorraad. Daar
voor €6,50 een afdrukje van de
ets van zijn fijnmazige libel ko
pen kan ook: prachtig, een beter
pr- en marketinginstrument om
in elk geval de populariteit van
Donkers etskunst te verhogen,
had Het Rembrandthuis niet
kunnen bedenken.
Frangoise Ledeboer
Expositie: Charles Donker, etser -
Museum Het Rembrandthuis (Jo-
denbreestraat 4, Amsterdam), t/m
23 februari. Geopend ma. t/mza. 10-
17 uur, zon- en feestdagen 13-17 uur.
Een mens zou er bijna nog aan
toe willen geven om voor de
kerstdagen naar Zweden af te
reizen. Zo aangenaam, zo onge
dwongen en ook zo warm is het
feestje dat Anne Sof ie von Otter
aanricht met haar concerttour
nee Home for Christmas. Deze
week was de Zweedse sopraan
in het Amsterdamse Concertge
bouw en op 21 december gaat ze
met haar gezelschap vrolijke
muzikale landgenoten naar
Eindhoven.
Het is bovendien een program
ma waarmee ze eens te meer
haar veelzijdigheid onder
streept. Deze keer geen Offen
bach, zoals ze die op haar jong
ste cd zingt. En ook geen Mahler
of Grieg waarvoor ze ook al Edi-
sons kreeg. En ook zeker geen
Handel, die haar eveneens zo'n
Nederlandse onderscheiding
opleverde. In Home for Christ
mas, zoals ook de gelijknamige
cd heet, brengt ze een interna
tionaal kerstrepertoire in een
sterk Scandinavische context,
neergezet door een groep musi
ci, doorkneed in de eigen folklo
re.
„Bij ons is dat reuze populair",
zegt de zangeres. Het is zelfs zo
gezellig dat het lijkt alsof het
concert de voortzetting is van
een feestje dat al ruim daarvoor
is begonnen en nog lang daarna
kan duren. Ze lacht de lach van
de herkenning. „Inderdaad, het
is vannacht ook weer laat ge
worden. De jongens hebben er
plezier in en brengen hun in
strumenten overal mee naar toe
We zitten in het hotel nog laat
muziek te maken."
Toch is het even wennen om de
klassieke zangeres op het podi
um te zien met een microfoon in
haar handen. „Maar het is dan
ook repertoire dat je niet met
een operastem moet zingen. Het
moet 'klein'. En dat is in zo'n
grote zaal als die van het Con
certgebouw met deze begelei
ding niet gemakkelijk." Met het
album, 'For the stars', dat ze sa
men maakte met Elvis Costello,
deed ze daarvoor de nodige er
varing op. Ook daar kreeg ze de
ze week eenEdison voor. „Dus is
dat al mijn vierde?"
Maar ook zonder microfoon laat
ze zich horen. En hoe. A capella
zelfs, wandelend door de zaal.
En daarnaast graaft ze ook nog
even in het jazzy Amerikaanse
kerstrepertoire. Op een manier
die menig doorgewinterd colle
ga in dat genre jaloers zou ma
ken.
Toch blijkt niet iedereen blij te
zijn met een klassieke zangeres
die een uitstapje naar andere
genres maakt. Haar vaste pia
nist Bengt Fosberg in licht en
klassiek, verbaast zich erover
dat de Italianen de hele avond
hebben zitten luisteren en kij
ken als koeien naar het onweer.
„Een ramp was het, geen enkele
reactie uit de zaal. En toch maak
je mij niet wijs dat de Alpen als
een soort culturele grens door
Europa lopen. Met een gewoon
recital is er niets aan de hand
En dan zeggen ze dat die Italia
nen zo spontaan zijn."
Maar hoe houdt haar stem zich
op een avond met zo veel stijlen
en zangtechnieken? „Op zich
vormt dit programma geen pro
bleem. Maar je moet natuurlijk
ook nog iets uit 'Der Rosenkava-
lierte zingenToch is het zingen
met microfoon wel veel moeilij
ker dan je zou denken. Je moet
zacht kunnen zingen en vooral
ontspannen zijn. Bovendien is
het erg moeilijk om de juiste ge
luidsmix met de instrumenten
te vinden, zodat het allemaal
toch nog natuurlijk blijft klin
ken. Eigenlijk heb ik altijd al zo
willen zingen."
Hoe dan ook, 'For the Stars',
was een experiment waarvoor
ze binnenkort een platina cd
mag verwachten. De magische
grens van 25.000 is in zicht. Dat
vraagt om een vervolg. „Graag.
Misschien is het wel eens een
idee om een album met liedjes
van ABBA te maken. Eén van
die jongens, Benny Andersson,
werkte ook mee aan het kerstal
bum en 'For the stars'. Ik zie
hem vaak. Hij komt in Zweden
geregeld naar concerten en zit in
het bestuur van de opera in
Stockholm. Het contact is er.
Maar ik zou ook graag eens een
album maken met songs uit het
American Songbook, werk van
bij voorbeeld Cole Porter, Ri
chard Rodgers, Irvin Berlin. Of
een cd met werk Jobim."
„Voor mij heeft Elvis Costello
een wereld geopend. Hij leerde
me dat er een massa popmuziek
is die niet saai, schreeuwerig en
hard hoeft te klinken. Ik hoop
dan ook dat ik met dit album een
klassiek publiek diezelfde ont
dekking kan laten doen. Maar
het omgekeerde zou ook mooi
zijn. Ik zing zulke stukken nu
ook als toegift op recitals. Na
Schubert of Mahler zing ik dan
Tom Waits en het publiek vraagt
zich dan verbaasd af wat dat
prachtige lied is. Als de muziek
goed is moetje al die stijlen kun
nen mengen."
Hans Visser
Annie Sofie von Otter met 'Home for
Christmas': Eindhoven, 21 decem
ber. Met Musica Antigua Köln in
'Lamenti': Rotterdam Doelen, 16 ja
nuari. Cd: Anne Sofie von Otter
sings Offenbach, DG 471 501-2.
Anne Sofie von Otter
foto Diederïk van der Laan/GPD
Even was er sprake van dat de tiende ver
sie van Grafiek Nu niet door zou gaan.
Negen keer een expositie met dezelfde opzet
was wel genoeg, vond het Singer Museum.
Maar het Larense museum wilde uiteinde
lijk de unieke formule toch niet laten vallen,
mede door de hoge publieksaantallen en de
inkomsten uit de grafiekverkoop. Ook deze
keer Grafiekprijswinnaars en heel veel an
dere grafiek, maar dit keer is voor 't eerst
niet alles te koop.
Veel kijkers doen tijdens hun bezoek aan
Grafiek Nu hun eerste kunstaankoop, zo is
gebleken. En mede daarom heeft het Singer
Museum besloten deze keer bij Grafiek Nu
meer aandacht aan educatie te besteden.
Elk weekeinde zijn er daarom drukdemon-
straties door grafici. En ook, om te laten
zien waar liefde voor kunst toe kan leidenis
er in de eerste twee zalen van Grafiek Nu
een museale tentoonstelling, waarin de ge
passioneerde kunstverzamelaar Jan Maar
ten Boll (voorzitter van de Vereniging Rem-
Ernst Ludwig Kirchner: Artieste, wachtend op ap
plaus, 1909, kleurenlitho.
brandt en het Nationaal Fonds Kunstbezit)
een keuze uit zijn collectie laat zien, ge
plaatst naast grafiek uit het Stedelijk Muse
um in Amsterdam In deze museale tentoon
stelling zij n grafische werken en tekeningen
te zien van hedendaagse kunstenaars en van
kunstenaars uit het begin van de vorige
eeuw. Rode draad is confrontatie en conti
nuïteit. Zo plaatste Boll werk van Mariene
Dumas - hij is een groot bewonderaar -
naast werk van de vroeg 20e-eeuwse kun
stenaars Kirchner, Heckel en Schmitt Rott-
luffHoewel er op het eerste gezicht weinig
overeenkomsten zijn tussen Dumas' inktte-
keningen van kwetsbare figuren en de wer
ken van de Duitse expressionisten, kun je
bij nadere beschouwing wel vaststellen dat
ze beide gebaseerd zijn op de psyche van de
mens.
Blikvangers zijn de etsen in fotogravures
van Tacita Dean. De Engelse kunstenares
koos oude prentbriefkaarten van scheeps
rampen, ontploffingen en andere drama's en
bewerkte ze met de computer. Hierna paste
ze de serie aan tot etsen in fotogravures. De
werken contrasteren sterk met de bijna
emotieloze zeefdrukken van de eveneens
Engelse kunstenaar Damien Hirst. Interes
sant onderdeel van Grafiek Nu zijn de win
naars van de Nederlandse Grafiekprijs. Dit
keer hadden slechts zestig jonge grafici
werk ingezonden. De jury vond de kwaliteit
van het ingezonden werk hoog en betreurt
het dat veel kunstacademies hun afdeling
grafische kunsten sluiten.
Prijswinnares Lenneke Saraber (1967)
toont zes op groot formaat afgedrukte lino-
leumsnedes van landschappenDe jury ver
geleek haar werk met de neo-impressionis-
ten, al vindt Saraber zelf dat ze zich meer
richt op colourfieldpainting (abstracte
schilderijen opgebouwd uit kleurvlakken) -
zij ontleedt haar beeld in kleurvlakken.
Haar linoleumsnedes bestaan soms wel uit
meer dan twintig kleurgangen.
Saraber is opgegroeid met de natuur
en vindt inspiratie tijdens haar wandelin
gen. Ze maakt nog maar twee jaar linosne-
des, eerst op klein formaat, geleidelijk
aan steeds groter. „Een kwestie van dur
ven", zegt Saraber. De jury roemt haar
kleurgebruik en de vaart van het hand
schrift: 'lucht, licht, wind en water buitelen
over elkaar heen in rijk gelaagde voorstel
lingen',
De twee andere prijswinnaars van dit jaar
zijn Saskia Jetten en Angelique van Wese-
mael. De laatste laat humoristische en
krachtige houtsnedes zien. Een eervolle
vermelding kreeg het werk van Judith Ma-
crander (1971). Van haar hangen brutale
naakten, zowel in zwart wit als kleur. Uit
gangspunt voor haar werk zijn foto's die ze
in haar atelier neemt, vaak van zichzelf.
Vervolgens maakt ze een tekening in droge
naald op plastic, afhankelijk van de emotie
past ze kleuren toe. Vaak gebruikt ze een te
kening meerdere malen en drukt ze in con
travorm af.
Het overgrote deel van de expositie bestaat
uit grafiek van ongeveer 150 kunstenaars
Bekende namen als Jan Cremer, Jan Sier
huis, Armando, Co Westerik en Klaas Gub-
bels passeren de revue. Je raakt soms over
voerd - voor deze tentoonstelling moet je de
nodige tijd uittrekken. Verrassingen vond
ik Dirk Krechting met zijn schilderachtige
litho's, Toni de Klerk met roodgekleurde et
sen van vogels en Reinoud Kuipers met zijn
door Hopper geïinspireerde houtsnedes van
gebouwen.
Margriet van Seumeren
Expositie: Grafiek Nu 10 - t/m 19 januari in het
Singer Museum, Oude Drift 1, Laren. Dï t/m zo
van 11-17 uur.
Extra open op 23 en 30 december.
Geslolen 25 december en 1 januari.
www.singerlaren.nl.