Alle honden komen uit China
Hoogleraar reconstrueerde
leescultuur van Damascus
10
Erfelijke code van
proefmuis ontcijferd
NLn
Oudste rotsblokken ter wereld
Voeding beïnvloedt somberheid
Rattenkop op dijbeen gezet
Op weg naar betere microscoop
i Onderzoek duidt op 'Oost-Aziatische' herkomst van beste vriend
postzegels
MONTREAL - Een team van Canadese geologen stelt dat het
de oudste rotsen ter wereld heeft gevonden Het gesteente, dat
bijna 4 miljard jaar oud is, zou meer inzicht kunnen geven in
de ontwikkeling van de aarde. De onderzoekers, afkomstig
van de universiteit van Quebec, gaan ervan uit dat de uit vul
kanisch gesteente bestaande rotsblokken afkomstig zijn uit
de noordelijke uitlopers van de provincie Quebec
De geologen hopen dat onderzoek naar de samenstelling van
het gesteente meer informatie oplevert over de eerste miljard
jaar dat de aarde bestond. Over die periode, waarin de eerste
levensvormen zoals bacteriën zich ontwikkelden, is zeer wei
nig bekend. De oudste vulkanische rotsen die tot nu toe be
kend waren, zijn 3,8 miljard jaar oud. Ze werden gevonden in
Groenland. De rotsen uit Quebec zijn nog iets ouder. RTR
DEN HAAG - Bij het ontstaan van een sombere stemming kan
een gebrek aan tryptofaan, een bestanddeel van de voeding,
een rol spelen. Dat concludeert W. Riedel (Universiteit Maas
tricht) in het vakblad Brain, Behavior and Immunity op grond
van proeven waarbij bij proefpersonen kunstmatig een try-
profaantekort werd opgewerktNiet alleen neigden zij als ge
volg hiervan naar een depressie, ook nam de werking van hun
geheugen af. Het aminozuur tryptofaan komt onder meer
voor in kalkoen, schelpdieren, melk, brood en kaas. GPD
EINDHOVEN - Japanse onderzoekers zijn erin geslaagd de
kop van babyratjes te transplanteren op het dijbeen van vol
wassen exemplaren, meldt het weekblad New Scientist. De
getransplanteerde rattenkopjes bleven na de operatie nog een
week of drie in leven. De bekjes bleven bewegen, 'alsof ze nog
melk wilden drinken', aldus de wetenschappers.
Volgens de onderzoekers kan hun proef vrucht afwerpen voor
het onderzoek naar ischemia (verminderde bloedtoevoer
naar de hersenen). Dat overkomt één op de vijfhonderd men
selijke pasgeborenen. Westerse wetenschappers zijn echter
niet erg te spreken over de Japanse 'doorbraak'. Volgens de
Britse neuroloog Denis Azzopardi, die onderzoek doet naar
hersenbeschadiging bij pasgeboren baby's, 'bestaan er al uit
stekende modellen om de verschillende stadia van ischemia te
testen'. De Nederlandse anti-vivisectievereniging Proefdier-
vrij noemt de Japanse dierproef 'krankzinnig'. GPD
EINDHOVEN - Minuscule koolstofpijpjes kunnen in de na
bije toekomst leiden tot betere elektronenmicroscopen Dat
blijkt uit onderzoek van het Philips Natlab. De resultaten zijn
gepubliceerd in het wetenschapstijdschrift Nature.
Elektronenmicroscopen maken gebruik van elektronenbun
dels en met van licht om zeer kleine voorwerpen gedetailleerd
in beeld te brengen. Het opwekken van zo'n elektronenbundel
kan gebeuren via de zogenoemde thermische methode waar
bij een metalen puntje wordt verhit waardoor elektronen vrij
komen. Een andere mogelijkheid is dat een scherpe metalen
punt wordt bestookt met een elektrisch veld, waardoor ook
elektronen worden opgewekt. De vrijgekomen elektronen
worden met behulp van een elektronisch lenzensysteem op
het te onderzoeken oppervlak gericht.
Het onderzoek, verricht door Niels de Jonge, Yann Lamy en
Koen Schoots van Philips Research in samenwerking met
Tjerk Oostenkamp van het Leids Natuurkundig Instituut, is
nog maar het begin, zegt Joosse. „We gaan nu proberen vol
gens dit principe een elektronenmicroscoop te bouwen."
maandag 9 december 2002
HnorMartijn Hover
V' STOCKHOLM - Wetenschap-
pelijk onderzoek toont aan dat
de meeste hondenrassen, van
66 chihuahua tot Deense dog, af-
stammen van wolven uit Oost-
f* Azië. De Chinezen hebben de
'c wereld dus waarschijnlijk niet
alleen het buskruit en de boek-
drukkunst geschonken, maar
ook 's mensen beste vriend.
Zelfs de meest verstokte katten
liefhebber hebber zal moeten
toegeven dat een hond en mens
een heel speciale band hebben.
Archeologen zijn het erover
eens dat de hond het allereerst
huisdier was en al in menselijk
gezelschap verkeerde lang
voordat mensen geiten, scha-
pen, koeien en paarden gingen
1 houden. Om van katten nog
Wmaar te zwijgen.
Hoe de hond precies tot huisdier
j!r is geworden, weet echter nie-
mand. De oudste hondenresten
m die door archeologen zijn opge-
,p graven dateren van ongeveer
14.000 jaargeleden. Erzijntwee
atheorieën over het ontstaan van
de hond.
De eerste zegt dat mensen ooit
begonnen zijn wolvenpups in
huis te nemen en te temmen,
hetzij puur als gezelschapsdier,
c hetzij als hulp bij de jacht. Dat
lijkt aannemelijk, maar er valt
toch wel wat tegen in te bren-
'lrgen, meldt het Amerikaanse we-
'e tenschapstijdschrift Science,
a dat onlangs in één en dezelfde
editie maar liefst drie weten-
schappelijke onderzoeken naar
de herkomst van de hond publi
ceerde. Het voornaamste be
zwaar is gelegen in het tempera
ment van de wolfdie zich slecht
iaat domesticeren, zelfs als hij
van jongsafaan door mensen
wordt opgevoed.
Een plausibeler verklaring lijkt
Idat wolven op een zeker ogen
blik als aaseters in de buurt van
mensen zijn gaan rondhangen.
Omdat mensen over het alge
meen succesvolle jagers waren
die ook met grote prooidieren
geen moeite hadden, vormden
j zij voor zulke wolven een ge-
makkelijke voedselbron. In de
loop der generaties ging het de
wolven die de minste angst voor
tweebeners hadden het meest
voor de wind, waardoor ze uit
eindelijk gescheiden raakten
van hun meer voorzichtig aan
gelegde soortgenoten.
Uiteindelijk leerden deze wol
ven steeds beter het gedrag te
'lezen' van de mensen van wie ze
afhankelijk waren geworden.
Amerikaanse onderzoekers be
schrijven in Science een proef
waarbij werd bekeken in hoe
verre honden en wolven in staat
zijn om voedsel te ontdekken
dat verborgen was onder een
plastic beker als een mens er
naar wees.
De wolven brachten daar niet
veel van terecht. De honden luk
te het echter feilloos. In feite,
melden de onderzoekers, zijn
honden zelfs nog beter in het be
grijpen van zulke aanwijzingen
dan onze naaste verwant, de
chimpansee. Dat duidt erop dat
een belangrijk deel van de evo
lutie van de hond erop gericht is
geweest om menselijke li
chaamstaal te leren begrijpen.
Aandoenlijk
Een andere vraag is, waar hon
den voor het eerst werden gedo
mesticeerd. Algemeen werd tot
voor kort aangenomen dat het in
het Midden-Oosten moet zijn
gebeurd, omdat daar de eerste
onomstotelijke bewijzen voor
de aanwezigheid van hondach-
tigen in de buurt van mensen
zijn opgegraven. Zoals het aan
doenlijke, 12.000 jaar oude graf
van een jonge vrouw in Israël die
was begraven met een puppie in
haar armen.
Tegenwoordig zijn wetenschap
pers echter niet langer afhanke
lijk van archeologische opgra
vingen voor het beantwoorden
van dergelijke vragen. Bestude
ring van het DNA van honden
en vergelijking met het erfelijk
materiaal van hun naaste ver
wante, de wolf, biedt onderzoe
kers een geheel nieuw venster
op het verleden.
Een team van Zweedse en Chi
nese onderzoekers onderzocht
het DNA van meer dan 500 hon
denrassen van over de hele we
reld en tientallen wolven uit Eu
ropa en Azië. Op grond van door
Zelfs de meest verstokte kattenliefhebber zal moeten toegeven dat een hond en mens een heel speciale band hebben.
foto Catrinus van der Veen
mutaties veroorzaakte verschil
len in het DNA waren zij instaat
een ruwe 'stamboom' van de
verschillende hondenrassen te
maken
De uitkomsten waren verras
send. Hoewel de honden in ver
schillende genetische groepen
konden worden onderverdeeld,
bleek de overgrote meerderheid
zoveel overeenkomsten te ver
tonen dat de onderzoekers con
cluderen dat 'domesticatie van
de hond waarschijnlijk op één
geografische locatie heeft
plaatsgevonden
Omdat de onderzochte honden
rassen uit Oost-Azië de grootste
onderlinge genetische diversi
teit vertoonden, gaan de weten
schappers ervan uit dat de Oost-
Aziatische hondenpopulatie de
oudste is - dat de hond met an
dere woorden in Oost-Azië is
ontstaan. „China zou een goede
gok zijn", aldus onderzoeker
Peter Savolainen van het Ko
ninklijk Technologisch Insti
tuut in Stockholm.
Veronderstelling
De onderzoekers maken ook
korte metten met de veronder
stelling dat de verschillende
hondenrassen hun zeer uiteen
lopende uiterlijk te danken zou
den hebben aan domesticatie
die op verschillende tijdstippen
en op verschillende plaatsen
hebben plaatsgevonden. Vol
gens hun gegevens stammen alle
hedendaagse honden, van de
kleinste pekinees tot de grootste
Ierse wolfshond, af van één en
dezelfde groep.
Dat geldt zelfs voor de honden
rassen die in Amerika worden
aangetroffen en waarvan lange
tijd werd verondersteld dat ze
voortkwamen uit de grijze wol
ven van het Noord - Amerikaan
se continent, concluderen Ame
rikaanse onderzoekers die een
soortgelijk DNA - onderzoek
hebben toegepast. De voorou
ders van chihuahua's, huskies
en Mexicaanse naakthonden
zijn waarschijnlijk met de eer
ste mensen via de Beringstraat
Amerika binnengekomen. De
Amerikaanse wolven zijn hoog
stens verre neven die aan het
DNA van-de Amerikaanse hon
den niet of nauwelijks hebben
bijgedragen.
De raadsels rond de stamboom
van de hond zullen hoe dan ook
binnen enkele jaren nog verder
worden opgelost. Het Ameri
kaanse National Human Geno
me Research Institute, dat zich
tot nu toe heeft beziggehouden
met het bepalen van het genoom
(het totaal aan erfelijke eigen
schappen) van de mens, heeft
namelijk besloten dat de hond
als een van de volgende dier
soorten aan de beurt is om zijn
genoom ontrafeld te krijgen.
GPD
door Henk Hellema
AMSTERDAM - De volledige
erfelijke code van de laboratori
ummuis is ontcijferd. Dat meldt
het wetenschappelijke tijd
schrift Nature. „Deze kennis
van het genetische draaiboek
van de muis maakt het onder
zoek naar een groot aantal ziek
tes waaronder kanker een stuk
makkelijker," aldus prof. Maar
ten van Lohuizen, hoofd van de
afdeling Moleculaire Genetica
van het Nederlands Kankerin
stituut in Amsterdam.
De laatste tien jaar vindt in
proefdieren, als muizen, steeds
meer genetisch onderzoek
plaats. Bepaalde stukjes van het
erfelijke materiaal DNA (genen
worden uitgeschakeld of aan
het eigen DNA toegevoegd,
waarna wordt gekeken wat
daarvan de gevolgen voor het
,1 dier zijn „Voor ons onderzoek
naar de processen die tot kanker
leiden, kunnen we nu veel ge
richter veranderingen in het
muizen - DNA aanbrengen," al
dus Van Lohuizen.
Het genetisch materiaal van de
muis blijkt zo'n 2,5 miljard ba
senparen te bevatten. Dat is te
vergelijken met een boek van 2.5
miljard letters. Het is daarmee
14 procent dunner dan het boek
van de mens, dat 3 miljard ba
senparen telt. Een groot deel
van de tekst - zo'n 80 procent -
blijkt in beide boeken gelijk te
zijn. Maar met letters die zonder
spaties achter elkaar zijn gezet,
kan ook de onderzoeker het ge
netische boek van de muis niet
goed lezen.
DNA-volgorde
Om toch te weten te komen wat
erin staat, kan hij het muizen-
boek naast dat van de mens leg
gen. Anderhalf jaar geleden is
met veel tamtam de volledige
DNA-volgorde van de mens ge
publiceerd. Het vergelijken van
de brij van letters is een om
vangrijk karwei, maar met be
hulp van computers te doen.
Uiteindelijk gaat het natuurlijk
om de woorden, om de genen die
elk een bepaalde erfelijke bood
schap bevatten. Bij de muis
wordt dat aantal op 27.000 tot
31.000 geschat, bij de mens op
30 000 tot 34.000. Van de genen
die de code voor de aanmaak
van een eiwit bevatten, zou 99
procent bij muis en mens gelijk
zijn. Vele daarvan liggen ook op
ongeveer dezelfde plek op het
DNA
Vooral Japanse onderzoekers,
maar ook Duitse, Italiaanse en
Zwitserse wetenschappers heb
ben de laatste jaren veel energie
gestoken in het ontcijferen van
de genetische woorden van het
muizen-DNA.
Ze hebben dat gedaan aan de
hand van stoffen in muizencel
len, die worden geproduceerd
met de DNA-code als matrijs.
Uit de samenstelling van die
stoffen is, in grote lijnen, de
DNA-code weer te herleiden.
Erfelijke afwijkingen of aan
doeningen bij de mens kunnen
veel gerichter in de muis worden
onderzocht. Door bij de muis
veranderingen in genen aan te
brengen, hoopt men ook meer
over hun functie bij de mens te
weten te komen. Van meer dan
een derde van de ruim 30.000
genen van de mens weet men
nog niet wat hun functie is. Lan
ge tijd zat men ook in het haar
met een groot deel van de gene
tische code, dat aanvankelijk
als overbodig werd beschouwd
en daarom maar junk-DNA
werd genoemd Maar die term
blijkt achterhaald.
Regelgenen
„We realiseren ons nu, dat dit
junk-DNA belangrijke functies
kan hebben," aldus Van Lohui
zen. „Ze bevatten niet de code
voor een eitwit, maar zeer waar
schijnlijk voor het aan- of uit
schakelen van andere genen,
waardoor bepaalde eiwitten
wel of juist niet worden aange
maakt. Dergelijke regelgenen
zijn heel belangrijk bij groei
processen, maar ook voor het
ontstaan van kanker." Met de
opheldering van de genetische
muizencode kunnen deze regel
genen nu veel eenvoudiger wor
den opgespoord.
De publieke speurtocht naar het
muizengenoom begon in 1999.
Het omvangrijke werk werd uit
gevoerd in een groot onder
zoekscentrum in de Verenigde
Staten en in een onderzoeksin
stituut in het Engelse Oxford.
Gratis
Het muizenboek dat vandaag is
verschenen, is eigenlijk niet het
eerste. Maar het is wel het enige
dat voor iedereen gratis ter in
zage ligt. Vorig jaar al verscheen
een soortgelijk muizenboek bij
de Amerikaanse firma Celera
Genomics. Maar voor dat boek
moet dik worden betaald. In de
wetenschappelijke wereld
wordt een onbelemmerde uit
wisseling van onderzoeksresul
taten nog altijd als essentieel
beschouwd.
Jan Just Witkam bij twee middeleeuwse Arabische handschrif
ten uit de collectie van de UB. Op het manuscript zonder plaatjes
(links) zijn vier leesprotocollen te zien. foto: Henk Bouwman
door Wilfred Simons
LEIDEN - De Arabische we
reld kende tussen 1100 en 1350
een uitgebreide leescultuur.
Onder leiding van een leraar
kwamen in steden als Damas
cus, Bagdad en Cairo leesgieri-
gen bijeen in moskeeën, hui
zen en tuinen om er te lezen en
te luisteren. In de afschriften
die zij maakten van boeken die
zij lazen, hielden zij bij welke
sessies zij hadden bijgewoond.
Duizenden van die 'leesproto
collen' zijn bewaard gebleven.
Hoogleraar Jan Just Witkam
(56) gebruikt ze om die leescul
tuur te reconstrueren.
De Leidse universiteitsbiblio
theek bezit duizenden hand
schriften uit de islamitische
wereld. Sommige daarvan zijn
al bijna een millennium oud
Ze werden vanaf de zestiende
eeuw verzameld door geleer
den van naam en faam, zoals
Scaliger, Erpenius en Golius.
Die verzamelprakti jk gaat nog
altijd door. Medewerkers van
de UB, Witkam incluis, schui
men boekenmarkten af in de
hele islamitische wereld. Met
'enorme effecten', zegt hij. De
Leidse universiteitsbiblio
theek is beter gesorteerd dan
menige nationale bibliotheek
in de strook landen tussen
West-Afrika en Zuid-Oost
Azië.
Sinds 28 jaar ('precies de helft
van mijn leven, nu ik erover
nadenk') hoedt Leidenaar
Witkam de handschriften in de
Oosterse Collecties van de UB.
Alle rangen doorliep hij er, van
medewerker via conservator
tot hoogleraar. Sinds vorig
jaar bezet hij de nieuw inge
stelde leerstoel 'handschrif
tenkunde van de islamitische
wereld' van de Universiteit
Leiden.
In veel van de handgeschreven
boeken die Witkam beheert, is
aan het eind van elk katern een
rijtje tekstjes te vinden, vaak
met lijntjes van elkaar ge
scheiden. Elk tekstje is een
'leesprotocol', waarin de toen
malige eigenaar bijhield waar
en wanneer die tekst gelezen
was, wie de voorlezer was en
wie er allemaal bij de sessie
aanwezig waren geweest. De
kopiist hield aan het eind van
elk katern een paar pagina's
leeg, zodat er ruimte was voor
zulke aantekeningen. Essenti
eel was dat de voorzitter van
de lees-sessie (die soms de au
teur was van het gelezen werk)
zo'n protocol aftekende. De
correctheid van de tekst werd
daarmee gewaarmerkt.
De protocollen leggen getuige
nis af van een leescultuur, die
in Damascus het uitbundigst
bloeide. Daar was, als gevolg
van de kruistochten, een ware
concentratie van geletterden
ontstaan, die uit Palestina wa
ren gevlucht Damascus was
veilig gebied. De aanwezig
heid van zoveel geleerden, die
ook nog open huis hielden,
maakte van de stad een para
dijs voor lees- en leergierigen.
In de praktijk hadden ze voor
al behoefte aan 'handvatten
voor het dagelijks leven', zoals
Witkam dat noemt. Hoe be
handel je je gasten, wat zeg je
tegen ze, hoe geef je ze te eten,
hoe richt je het dagelijks leven
in volgens de voorschriften
van de Profeet
De Damasceense geleerden
zochten bestaande literatuur
die de belangstelling konden
bevredigen of schreven zelf
een handleiding.Deelname
aan zo'n leesmiddag gaf een
hoop werk. De deelnemers
moesten, van te voren of na
derhand, het te lezen deel
overschrijven. Dat kon bij de
geleerde thuis. Als het een ou
de tekst was die al op veel ses
sies was voorgelezen, stonden
er veel leesprotocollen op. Die
kopieerden de deelnemers dan
vaak mee, want dat verhoogde
het gezag van een tekst. De ko
pieën werden vaak weer er
gens anders voorgelezen en zo
groeide het aantal leesproto
collen aan. Je krijgt als het
ware een complete leesge-
schiedenis van een tekst", zegt
Witkam.
De protocollen bevatten een
rijkdom aan gegevens. Alle
aanwezigen worden genoemd,
mannen, vrouwen, kinderen
en vaak ook slaven. Er wordt
vermeld wie familie van el
kaar is en de juiste verwant
schap Ook komen beroeps
aanduidingen voor: koopman,
leraar, kleermaker, generaal.
Vaak wordt ook bijgehouden
wie te laat binnenkwam of te
vroeg wegging en welk deel
van de tekst hij of zij had ge
mist. Levendige details geven
Witkam het gevoel dat hij deel
heeft aan dat verre verleden.
Soms lees je de toevoeging 'de
Andalusiër', dan weet je dat
hij uit Spanje kwam, of 'de
Geitenkop', dat was dus ie
mand met een opvallend ge
zicht."
In de Arabische handschriften
van de twaalfde tot de veer
tiende eeuw moeten tiendui
zenden leesprotocollen te vin
den zijn. Slechts een fractie
ervan is tot nu toe gedocumen
teerd. Eerdere onderzoekers
lieten ze doorgaans links lig
gen. Witkam weet wel waar
om. Ze waren alleen in de tek
sten geïnteresseerd en niet in
de leesgeschiedenis En ook
omdat die protocollen zo on
geveer het moeilijkste zijn dat
er is.
„Als ik mijn beginnende stu
denten ermee zou confronte
ren, renden ze gillend weg om
nooit meer terug te komen",
lachthij. „Dus dat doe ik niet."
Maar er valt volgens Witkam
veel uit te leren, want de proto
collen bevatten sporen van
duizenden mensen. Complete
families, ketens van leraren en
leerlingen en, althans voor
Damascus, een sociale elite
zijn eruit te reconstrueren. In
theorie is dat een berg werk,
maar 'alles analyseren' lijkt
Witkam niet nodig „Ik ben al
tevreden als ik erin slaag een
levendig beeld van de leer- en
leescultuur van die tijd op te
roepen." GPD
De invoering van de euro op 1
januari 2002 betekende
ook het einde van de Crouwelze-
gels, de reeks waarmee in 1976
een begin werd gemaakt. Zo nu
en dan duikt er nog wel een
Crouwel op, omdat er medio vo
rig jaar, in de overgangsfase
naar de euro, nog boekjes met
tien zelfklevende zegels in
waarden van 5c., 10c. en 25 c.
werden uitgegeven, maar je
komt ze steeds minder tegen.
Inmiddels hebben we de zoge
noemde bijplakzegels - waarop
tegen een patroon van de letters
NL de frankeerwaarde duide
lijk wordt weergegeven - de
plaats van de Crouwelzegels in
genomen. Deze zegels zijn een
ontwerp van Walter Nikkels.
Tot nu toe verschenen drie ze
gels. Op 2 januari een licht- en
donkergroen zelfklevende zegel
van 12 eurocent, op 28 januari
een licht- en donkprrode van 2
eurocent, en op 1 september
werd deze zegel nog eens ge
gomd uitgegeven.
Eigenlijk zijn er sinds 2 januari
.er Nikkelzegels uitgegeven,
want eind november is er een
velletje uitgekomen met vijf ge
gomde bijplakzegels van 10 eu
rocent in licht- en donkerblauw.
De vijfde in de serie verschijnt 2
januari 2003. Een licht- en don
kerroze gegomde zegel van 5 eu
rocent. De oplagen zijn respec
tievelijk: 2 eurocent, 3,7 miljoen
velletjes; 10 eurocent, 1,9 mil
joen en 5 eurocent, 1,9 miljoen.
De 2 eurocentzegel is te gebrui
ken voor het bij frankeren van
overgebleven zegels van 80 cent
0,80) naar €0,39 en voor het
bijfrankeren van oude Decem-
berzegels van €0,270,60 naar
het decembertanef van 2002
0,29). De 10 eurocentzegel kan
na 6 januari 2003 worden ge
bruikt voor het bijfrankeren
van overgebleven Decemberze-
gcls 2002 van €0,29 naar het ta
rief voor een binnenlandse brief
(€0,39), en de 5 eurocentzegel is
om het verschil te overbruggen
tussen het oude prioritytarief
van €0,54 voor post binnen Eu
ropa naar het nieuwe tarief (per
1 januari 2003) van €0,59.
Gedurende twee jaar (2000 en
2001) waren de Duitse kerstze
gels een gemeenschappelijke
uitgifte met Spanje. Dit jaar
(dag van uitgifte 7 november)
gaat Duitsland weer zijn eigen
weg. Afgebeeld worden details
van schilderijen van de Vlaamse
schilder Rogier van der Weyden
(1399/1400-1464) Maria Bood
schap (51c 26c) en De Heilige
Familie (56c 26c).
Vorig jaar 4 december presen
teerde Nieuw-Zeeland het eer
ste deel van Tolkiens wereldbe
roemde epos The Lord of the
Rings, The Fellowship of the
Ring. Precies een jaar later is het
vervolg in omloop gebracht, The
Two Towers. Deze serie bevat
filmbeelden van' Aragorn and
Éowyn (40c), Ore Raider (80c),
Gandalf the White (90c), The
Easterlings ($1,30), Frodo Cap
tured ($1,50) en The Shield Mai
den of Rohan ($2,00).
Ook nu een boekje met tien zelf
klevende zegels (4 x 40c, 2 x 90c.
en de overige vier zegels elk één
keer), twee fdc's (één keer met
gegomde en één keer met zelf
klevende zegels), een presenta
tiemap met veel gegevens en zes
maximumkaarten.
Hero Wit
