Negen jaar zwoegen op
de Slag bij de Sloedam
Juffrouw Jannie is ingeruild voor een automaat
Kloek boek
van René
Hoebeke
Koffie, de brandstof
van werkend Nederland
zaterdag 7 december 2002
De Sloedam tussen Walcheren
en Zuid Beveland was in de
Tweede Wereldoorlog twee keer
het terrein van militaire scher
mutselingen. Op 17 mei 1940
woedde bij de toen zeer smalle
passage een felle strijd tussen de
Duitsers en de Fransen. Veel hefti
ger ging het toe in de september-
en oktoberdagen van 1944 toen de
Canadezen en de Britten tegen
over de Duitsers kwamen te staan.
Die jarenlang onderbelicht geble
ven strijd speelde een cruciale rol
bij de bevrijding van oostelijk
Walcheren.
René Hoebeke uit Nieuw- en St.
Joosland weet daar nu alles van.
Een uitgebreid onderzoek heeft hem
tot wandelende vraagbaak gemaakt.
En wie de gebeurtenissen nog eens in
alle rust aan zich voorbij wil laten
trekken, is voor menige lange winter
avond onder de pannen met de uitga
ve Slagveld Sloedam. Dat is een meer
dan kloek boek geworden. Twee en
een halve kilo zwaar, 928 pagina's dik.
Er zijn promovenda die met minder
omslachtige proefschriften een doc
torstitel binnen halen. Maar de 41-ja-
rige gemeente-ambtenaar heeft er
dan ook negen jaar op zitten zwoegen.
Interesse in oorlogsgeschiedenis
vormde voor hem de drijfveer. In vroe
ger jaren had René's vader het vuurtje
al een beetje aangewakkerd met zijn
verhalen over gebeurtenissen in de
naaste omgeving in de periode 1940-
1945. De drang om daar meer van te
weten werd nog wat sterker bij een ge-
zinsbezoek aan de invasiestranden in
Frankrijk. De ontdekking dat er over
de Sloedam niets uitgebreid teboek
was gesteld, zou later extra bijdragen
tot de motivatie om dat hiaat in de re
gionale oorlogsgeschiedschrijving
eens grondig op te vullen.
De langgerekte, 1 kilometer ver strek
kende kale Sloedam, met aan beide
zijden plassen, bood weinig dekking
en leidde vooral op het eind van de
oorlog tot een verbitterde strijd. Het
dodental is nooit exact is vastgesteld,
maar het aantal gesneuvelden loopt in
de honderden. De auteur trekt in zijn
boek ten strijde tegen de opvattingen
dat die verschrikkelijke veldslag te
vermijden was geweest. 'De operaties
waren noodzakelijk en hebben zonder
meer hun nut bewezen bij de bevrij
ding van Walcheren.'
De geallieerden hebben zich destijds
duidelijk verkeken op de Duitse ver
dediging. Dat is achteraf onver
bloemd toegegeven in een rapportage:
'Ons werd meegedeeld dat de vijand
slechts bestond uit 350 'wittebrood
patiënten', lui met maagzweren, een
soort sanatorium onder Duitse lei
ding, dat als gevechtseenheid niet se
rieus kon worden genomen. Nou, ze
hebben ons er ongelooflijk van langs
gegeven'. De auteur zegt blij te zijn
met de getuigenissen en verhalen over
een even geheime als riskante over
steek van Britse troepen over de slik
ken en schorren van het Sloe, van
Zuid-Beveland naar Walcheren.
Daardoor hadden de Duitsers, die de
Sloedam in de peiling hielden, het na
kijken. Deze verrassende manoeuvre
van de geallieerden was grote invloed
op de daarop volgende operaties. Het
lijkt er volgens Hoebeke op, dat zowel
particulieren als militairen hebben
gewedijverd om de eer van de ontdek
king van die geheime route naar zich
toe te trekken. Naar alle waarschijn
lijkheid kozen de Britten voor een zelf
ontdekte route, waarbij ze wel op het
spoor waren gezet door lokale infor
manten.
Hoebeke heeft zich er niet van af ge-
In het Oude Dorp, een gehucht bij Nieuwland, vonden tijdens een geallieerd bombardement in 1943 vijf mensen de dood.
Illustraties afkomstig uit Slagveld Sloedam
maakt door louter in te zoomen op de
vroegere landengte tussen beide
Zeeuwse gebiedsdelen en de omge
ving onbesproken te laten. Door een
royale cirkel rond de Sloedam te trek
ken kwamen flink wat dorpen als te
beschrijven locaties in beeld: Arne-
muiden, Nieuw- en St. Joosland, Le-
wedorp, Nieuwdorp, 's -Heer Arends-
kerke, 's- Heer Hendrikskinderen. De
auteur klampte er vele dorpelingen
aan die de oorlog aan den lijve hebben
ondervonden. Zo kwam hij achter het
bestaan van dagboeken vol levendige
verhalen. Een ander had weer interes
sante foto's in de aanbieding, een der
de beschikte over belangwekkende
documenten. Zo groeide allengs de
informatie uit tot een berg, die nu is
geordend tot zoveel royaal geïllus
treerde pagina's. Ze staan vol met ge
tuigenissen van burgers en militairen.
Voor ouderen gaan er herinnerings
luikjes open, voor de latere generatie
geven de verhalen aan hoe de oorlog
werkelijk is geweest
Brood-NSB'ers
In de beschrijving van de situatie in de
verschillende woongemeenschappen
valt de relatief grote aanhang op van
de NSB in Arnemuiden. In de oorlogs
jaren waren in het vissersdorp rond
dertig inwoners lid. De auteur voert
als verzachtende omstandigheid aan
dat maar een zeer beperkt deel fana
tiek was. „De meesten waren brood-
NSB'ers", verklaart hij nader. „Die
waren niet echt uit principe maar
meer uit armoede lid van de partij ge
worden. De mensen lieten zich vooral
overtuigen door economische motie
ven."
De auteur zegt zich bewust te zijn dat
hij met zijn gedetailleerde verslagleg-
Vanwege het te vernachten oorlogs
geweld waren op een aantal plaatsen
achter de Atlantikwall Rode Kruis-
dorpen ingericht. Dat Arnemuiden
daar ook bij hoorde, kwam wellicht
vanwege de ligging nabij de smalle
doorgang van de Sloedam. De aanwij
zing tot Rode Kruisdorp betekende
dat er geen gewapende troepen moch
ten verblijven. Dat was alleen toege
staan aan medisch militair personeel.
Op een aantal gebouwen, zoals op de
hervormde kerk, waren rode kruizen
op de daken geschilderd, zodat van
veraf en vanuit de lucht was te zien
dat Arnemuiden een beschermde
plaats was.De operatiekamer van het
Duitse militaire hospitaal was inge
richt in de openbare lagere school. Vijf
gebouwen waren beschikbaar om to
taal 700 gewonden te kunnen verple
gen.
Anekdotes
In de uitgave wordt ruim plaats ge
maakt voor de menselijke verhalen.
Daarbij mogen ook de anekdotes niet
ontbreken. Omdat de aanwezigheid
van de Duitsers niet bepaald op prijs
werd gesteld, lieten burgers geen kans
voorbijgaan om ze voor de gek te hou
den. Klaas van de Ketterij uit Arne
muiden werkte bij De Schelde in Vlis-
singen. Hij nam de gelegenheid te baat
om op de boulevard de topografische
kennis van een Duitse soldaat bij te
spijkeren. De soldaat had Van de Ket
terij aangesproken met de vraag: 'Is
dat nou Engeland?', wijzend op de
bebouwing bij Breskens. 'Ja, dat zal
Engeland wel wezen', sprak Klaas
gretig. 'Oh', reageerde de Duitser op
gewonden, 'dan is het een fluitje van
een cent, dan zijn we er zoVerder is
daar het verhaal dat Duitsers zo ver
zot op 40 kazen waren. Om zijn gezin
tijdens zijn verlof in de Heimat te ver
rassen had een Duitse Obergefreiter
een dorpeling opgedragen een bolletje
kaas voor hem te regelen. Vlak voor
het vertrek kwam die man keurig met
een in rood papier verpakt bolletje
aanzetten. De Duitser zou pas later
ontdekken dat er onder de verpakking
geen kaas zat maar een raap. Met een
revolver in de aanslag kwam hij na te
rugkeer van verlof verhaal halen. De
man die hem de poets had gebakken
heeft zich toen langdurig verstopt
moeten houden.
De auteur had met zijn spitwerk ook
extra willen bevestigen dat het hart
van Middelburg in mei 1940 niet door
een systematisch uitgevoerd bombar
dement a la Rotterdam is platgewalst.
De branden die her en der ontstonden
en tal van beeldbepalende monumen
ten als het stadhuis en het Abdijcom
plex in de as legden, zijn mede veroor
zaakt door een combinatie van
aanvallende Duitse bommenwerpers
en bij Lewedorp opgesteld artillerie-
geschut. Er klinkt teleurstelling in de
stem van de auteur als hij zegt dat
daarover geen aanvullende documen
ten meer boven water zijn gekomen
die aangeven dat er van een terreur-
bombardement, zoals de navorsers al
lemaal van elkaar overschreven, ab
soluut geen sprake is geweest. „Daar
is niks van op papier achtergebleven.
De in het opleggen van gemeentelijke
belastingen gespecialiseerde ambte
naar heeft voor de uitgave van zijn
standaardwerk vergeefs voor subsidie
aangeklopt bij het provinciaal be
stuur. 'Uw pulicatie is in onvoldoende
mate van provinciaal belang', luidde
het koele briefje waarmee Hoebeke
werd afgescheeptDe auteur vond dat
'grote kul' en hij vindt het nog steeds
'grote kul'. Door het ontbreken van
die financiële injectie moet er stevig in
de buidel worden getast om de dikke
pil te kunnen aanschaffen. Een deel
van het publiek heeft zich door de
prijs van veertig euro niet laten af
schrikken. Van de duizend voor eigen
risico gedrukte exemplaren hebben er
al negenhonderd bij voorinschrijving
hun weg naar een lezerskring gevon
den. Hoebeke, tevreden: „Vooral in de
dorpen loopt het als een trein. De oor
logshistorie is kennelijk niet weg te
denken uit de hoofden van de men
sen."
Jacques Cats
R.E. Hoebeke: Slagveld Sloedam.
Uitgegeven in eigen beheer. €40,-
Koffie is de benzine die werkend Neder
land draaiende houdt. Maar tegen
woordig wordt de drank ook als een extra
arbeidsvoorwaarde ingezet: gratis, van een
steeds betere kwaliteit en in alle mogelijke
varianten 24 uur per dag verkrijgbaar. Dat
gaat wel ten koste van de Juffrouw Jannie,
want de koffiejuffrouw is inmiddels bijna
overal ingeruild voor de automaat.
Moest de gemiddelde kantoorklerk of fa
brieksarbeider zich vroeger troosten met
een bak aangelengd heet water uit de auto
maat - naar keuze met of zonder melk en
suiker - tegenwoordig eist werkend Neder
land een kwalitatief goede beker koffie, va
riërend in sterkte, met of zonder cafeïne en
als het even kan ook nog een kopje cappuc
cino, espresso of Wiener melange.
Douwe Egberts verleidt het bedrijfsleven
niet alleen via tv-spots, maar ook met een
nadrukkelijker positionering van het merk
DE in de bedrijven. Daartoe opende de kof-
fiebrander driekwart jaar geleden op het
hoofdkantoor in Utrecht een groot busi
ness-center met compleet ingerichte cof-
feecorners en fraaie coffeelounges, waar het
bedrijfsleven zich onder het genot van een
bakje leut kan laten voorlichten over de rij
ke wereld van de koffie. „Koffie is namelijk
niet alleen een oppepper, het staat voor een
moment van rust in een hectische wereld en
onverwachte ontmoetingen met collega's'"
zoals Barto Cleton, commercieel directeur
bedrijven, instellingen en onderwijs van DE
het fraai verwoordt.
Ook Cleton kan er echter niet omheen. De
koffieconsumptie in Nederland is al jaren
aan het dalen: van gemiddeld 3,8 kopjes per
dag in 1990 tot 3,3 in het afgelopen jaar. De
oorzaken: andere dranken, zoals thee, win
nen aan populariteit en de samenstelling
van de Nederlandse bevolking verandert.
Er zijn minder grote gezinnen, waar elke
dag standaard grote kannen koffie worden
gezet (en deels weggegooid). Alleenstaan
foto Johan Lamoral/GPD
den en tweeverdieners scheuren liever even
een zakje open of zetten afgepaste hoeveel
heden met nieuwe toestellen als de Senseo.
Toch wordt er op het werk wél meer koffie
gedronken, weet Cleton te melden. Hij schat
dat werknemers dagelijks 3,5 kopjes nutti
gen. Die groei is volgens hem te danken aan
de betere kwaliteit (automaten)koffie, een
grotere keus aan variëteiten (wie vroeger
's middags geen koffie meer kon zien, wil nu
wel een cappuccino) en aan de opmars van
de vrouw in de beroepsbevolking. Hoewel
vrouwen gemiddeld minder koffie en meer
thee drinken dan mannen, heeft het toch ge
leid tot een verschuiving van het binnens
huis naar het buitenshuis gebruik. En last
but not least heeft ook de 24-urige werkdag
van de koffie-automaat het verbruik gesti
muleerd: waar vroeger de koffiejuffrouw
een paar keer per dag langskwam, kan ie-
maken voor een van de twee. Een combina
tie van koffie rondbrengen en automaten is
kostentechnisch niet verantwoord."
De wens van de individuele klant bepaalt
ook het soort automaat dat de werknemer in
zijn bedrijf aantreft. Een advocatenkantoor
met veel bezoekende relaties zal eerder voor
een rijker opgetuigd apparaat kiezen dan
een fabriek waar vooral een bak Hollandse
leut gedronken wordt. Daarom biedt de kof-
fiebrander een uiteenlopend assortiment
van eenvoudige 'geen fratsen-automaten'
dereen nu op elk moment van de dag zelf een
bekertje uit het apparaat tappen.
Koffiedames lopen tegenwoordig nog voor
al bij overheidsinstellingen rond. Maar ook
daar vormen ze een uitstervend ras, want
het venten met koffie wordt door steeds
meer instellingen gezien als duur, te weinig
flexibel en met te weinig keuzemogelijkhe
den. Douwe Egberts voorziet zowel de kof
fiejuffrouw als de automaat van ingrediën
ten, maar Cleton kan niet zeggen hoe duur
een kopje koffie volgens beide varianten is.
„Het hangt sterk af van het verbruik binnen
een bedrijf, het soort apparaat en de wensen
in de koffievoorziening. Ik zeg klanten al
tijd wel dat ze het beste een keuze kunnen
met maar één keuze (koffie of heet water) tot
een automaat waarop maar liefst 21 keuze
knoppen prijken: voor onder meer espresso,
Wiener melange, café choco en soep.
Cleton ziet steeds vaker dat de automaat
niet als een op zichzelf staand apparaat in
de gang of de keuken wordt geplaatst, maar
wordt ingebed in een coffeecorner of zelfs
coffeelounge. In het Uti-echtse business-
center toont DE het bedrijfsleven dit soort
hoekjes waar het personeel de koffie staan
de aan een tafel of zittend in een luxe fau
teuil kan genieten. „Koffiedrinken is niet
alleen lekker", verklaart de commercieel di
recteur, „het is in het haastige bestaan van
de werknemer ook een moment van rust en
een gelegenheid om collega's te treffen,
je anders misschien nooit ziet." Volgens!
is de tijd voorbij dat bazen zulke samen-
scholingen bij de koffieautomaat zagen af
lummelarij of als een voorteken van een
dreigende staking. „Het wordt eerder aar
gemoedigd, want onverwachte ontmoetir-
gen leiden vaak tot creativiteit."
Nog maar zelden hoeft er betaald te wore
voor automatenkoffie middels geld, mun:
jes of creditcards. Soms wordt er wel een
koffiebijdrage van het maandloon ingehc
den, maar meestal is het toch een gratis
voorziening.
De piekmomenten in het verbruik liggen,
volgens DE in de ochtend (bij binnenkom'
en om een uur of elf), maar 's middags win.
nen varianten als cafeïnevrije koffie en ca:
puccino terrein. Van concurrentie van wal^
en soep zegt de DE-man geen last te hebbc
„Het is meer een toevoeging. Andere dra:
ken hebben toch meer hun eigen gebruifc
moment."
De beslissers rond de koffievoorziening 1
een bedrijf zijn afhankelijk van de groof/.
de directie, de facility-manager en/of dec
teraar. Maar meestal wordt over zo'n pri-.
maire arbeidsvoorwaarde als de koffie ge-
besluit genomen zonder een uitgebreide
consultatie binnen het bedrijf, weet CletfC
„Koffie is een emotioneel onderwerp. Da:
moet je niet lichtvaardig mee omgaan. E-'
wordt altijd uitgebreid getest en geproefd
voor men over een apparaat beslist. Nie-
mand wil een opstand onder zijn persons'
riskeren." i
Jan Ruesfc
"'4 v
- V-
V
De Sloedam in de oorlogsjaren.
ging mogelijk oude wonden open
haalt. „Ik denk dat die geallieerde
granaatbeschieting van Arnemuiden
heel dramatisch is geweest. Daar zijn
bijna vijftig mensen bij omgekomen."
Ingrijpend was ook de gebeurtenis die
plaats vond op 15 augustus 1943. Op
die dag werden verschillende plaat
sen op Walcheren getroffen door een
zwaar geallieerd bombardement. Veel
van de bommen die bestemd waren
voor het vliegveld bij Souburgkwa
men terecht op het Tuindorp in Vlis-
singen. Daar vielen 43 slachtoffers.
Ook in Ritthem waren er doden te be
treuren. In het Oude Dörp, een ge
hucht bij Nieuwland, vonden rijf per
sonen de dood. Het bombardement
had een nog grotere omvang kunnen
hebben, heeft Hoebeke later vastge
steld: doordat de aanvliegroute
schuin over het gehucht lag is de klei
ne woongemeenschap aan een totale
vernietiging ontkomen.
