Altijd het gevoel van verbazing Zeeland dichtersland doet de brauwen fronsen Dit boek voelt als een tweede debuut usland erliefd p Kaas Hermine de Graaf Jostein Gaarder Bloemlezing chter het fraaie, verwach ting wekkende omslag van roman Soldatenrook van de sische schrijver Wladimir ner verschuilt zich een terdun verhaaltje, waarmee smalende ik-figuur zijn in- ken weergeeft van de laat- Sovjet-jaren voor de val van Muur. De toon is lollig, melig, leuk. figuur Wladimir kan als kind itengewoon goed fantaseren, fogoed dat hij over de Russische jconomie prachtige opstellen |»hrijft die natuurlijk woord roor woord gelogen zijn. Als hij laarom van school wordt ge tapt wil hij naar de toneel- chool. „Niet alleen alle studen ten, maar ook de leraren waren jrotendeels zwendelaars. De 'pornaamste reden daarvoor jas dat we een tak van weten- chap studeerden die voorna melijk uit gebakken lucht be tond. De meeste buitenlandse jiteurs die in ons studiepro- famma figureerden, waren iet in het Russisch vertaald en ovendien verboden of op zijn iinst ongewenst. Als leer mate iaal gebruikten we vooral boe- èn die door onze eigen leraren aren geschreven. Daarnaast atelden we elkaar films die iemand gezien had en spraken ie over boeken die niemand aide." 'e terecht gevreesde diensttijd Ui jonge Sovjet-soldaat brengt iadimir door in een merk aardig kamp dat Moskou moet schermen tegen een verras- ïgsaanval uit de lucht. Ook ar: veel drank, soldatenhu- jr, en verborgen doelloosheid. ;t beste deel van het boek zit n het eind. Daar beschrijft miner de almaar falende ka- kaze-acties van de dichter Ija die als 'prof essioneel zelf - lordenaar' vrijwel doorlo- ad in het gekkenhuis zit. Hier :ekt een zweem van mededo- door de verder aldoor lollige :st heen. andere psychisch gestoorde aieraad is stapelverliefd op Franse zangeres Patricia .as en volgt haar blindelings heel haar Sovjet-tournee )e eerste boezem in close-up de Sovjettelevisie!'). De lashysterie is een kolfje naar hand van deze spotgrage Órijver. In zijn Kaas-variant sovjetpropaganda is hij leuk. )e politie bestreed de zoge- 'krnde Kaas-treinen. Want eral waar de Franse zangeres ih vertoonde, of het nu een •ovinciestad in het zuiden of hoofdstad van een republiek as, stichtten de fans onrust en 'jten ze een chaos achter. Het as een massapsychose. In Ar- langelsk werkten honderden ensen bijvoorbeeld een hele icht lang aan een twee kilome- rlang spandoek: 'Wij houden n Patricia, wij danken Patri - i, wij blijven bij Patricia'." Margot Engelen adimir Kaminer: Soldatenrook - daling Nelleke van Maaren. Uit- jerij Cossee, 175 blz., €.19,90. vrijdag 29 november 2002 ostein Gaarder schrijft omdat hij iets wil vertellen. En als hij niets meer te zeggen heeft, dan houdt het op. „Maar ik weet dat ik makkelij k praten heb'De wereld van Sofie' heeft mij financieel onafhankelijk gemaakt." De jongste roman van Gaarder gaat over macht, schaamte en Na een lange afwezigheid is Hermine de Graaf terug met een indrukwekkende ro man over verlies en rouw: Mijn moeder en de duif.,Het voelt als een nieuw begin", zegt ze. Eigenlij k is het een meisje dat de voordeur open doet. Lang steil haar, spijkerbroek, slobbertrui, verlegen handdruk. En zelfs als Hermine de Graaf (Winschoten, 1951) voorgaat naar haar werk kamer - een imposant vertrek met kasten vol boeken - blijft dat beeld in tact. Een ouder meisje wellicht, maar toch! In 1997 verscheen haar roman 'Een dag in december'. Daarna werd het stil. Zeer stil. Hermine de Graaf, schrijfster van de be jubelde verhalenbundels 'Een kaart, niet het gebied' (1984), 'De Zeevlam' (1985) en 'Aan klacht tegen onbekend' (1987) zou zich hebben terug getrok ken in Buinen, ver van de lite raire brandhaarden. Ze zou aan een ernstige oogkwaal lijden. En ze zou zuchten onder een writer's block. Het gerucht over Buinen blijkt op waarheid gebaseerd. „Bui nen is prachtig. Links heb ik bossen, rechts heb ik velden. Ik voel me hier thuis", vertelt ze enthousiast. En de oogkwaal? „Het is een systeemziekte waar ik al sinds de pubertijd last van heb. Ik word verblind door dag licht, als een konijn in een licht bak." Door de kwaal was ze genood zaakt zich terug te trekken. „Ik zat in 1997 in de jury voor de AKO-prijs, maar het lezen werd te moeilijk. Ik moest optredens afzeggen. Als ik de straat opga, draag ik een zonnebril. De agressie die dat oproept... Tij dens een literair feest in Assen dansten aangeschoten jongens om mij heen, liedjes van Stevie Wonder zingend." Maar dat van dat writer's block is uit de lucht gegrepen. „Er ge beurde gewoon veel te veel, de afgelopen vijf jaar. M'n moeder ging dood, m'n zus ging dood, m'n x-edacteur bij Meulenhoff ging dood. Zelfs de werkster ging dood. Het was vreselijk. En het ging maar door. Ik heb met een grote kans op blindheid een oogoperatie moeten ondergaan. Het was alsof er zeven magere jaren waren aangebroken." En al die tijd schreef ze. Met de hand. Achthonderd A-viertjes vol. Uit deze notities ontstond haar nieuwe roman voor een nieuwe uitgever, De Geus. Mijn moeder en de duif gaat over ver lies en rouw. In heldere zinnen en een suggestieve stijl vertelt De Graaf het verhaal van een fa milie met littekens. Vader (de duif) is dood, moeder sterft, alle leden - jong en oud - hebben kleerscheuren opgelopen. De ik-figuur, een schaatsenrijdster met een oogkwaal annex schrijfster met schrijfkramp, vertelt hoe iedereen zich staan de probeert te houden. Bij het schrijven baseerde De Graaf zich nadrukkelijk op au thentieke familiegebeurtenis sen en vooral de dood van haar eigen moeder. „Haar overlijden was voor mij aanleiding voor veel zelfonderzoek. Maar ik wil de er ook achter komen hoe mijn In bijna vijftig landen werd 'De wereld van Sophie' ver taald. Meer dan twintig miljoen exemplaren zijn er van verkocht en net als rond de Harry Potter- reeks nu, ontstond er rond dit leerboek filosofie voor kinderen een kring van nevenproducten. Een bordspel, een cd-rom, een film en een musical werden er uitgebracht, alle gebaseerd op datzelfde tamelijk onspectacu laire verhaal van een meisje dat door een leraar filosofie wordt meegenomen door de geschie denis van het denken. Men kan de Noorse schrijver Jostein Gaarder zijn succes mis gunnen, dat hij zijn schrijvers- ziel willens en wetens aan het kapitaal heeft verkocht is wel het laatste dat hem verweten kan worden. Jostein Gaarder: „Het merkwaardige met dit boek is dat het, toen ik met het plan kwam, voor iedereen een absoluut non-commercieel, zelfs onhaalbaar iets leek. Ik ben een paar jaar leraar filosofie geweest. Maar begin jaren ne gentig was ik al een redelijk be kend schrijver geworden in Noorwegen. En toen ik mijn vrouw vertelde over mijn plan nen een roman voor kinderen te schrijven waarin de geschiede nis van de filosofie werd behan deld, keek ze heel bedenkelijk. Nou vooruit, snel aan werk, zei ze, dan is het ook weer gauw voorbijToen ik het afhad heb ik mijn uitgever nog uitvoerig be dankt voor het feit dat hij zo ge nereus dit non-commerciëlle boek had willen brengen." 'De wereld van Sophie' ver scheen in 1991. In 1994 konden Gaarder en zijn vrouw de Sofie Stiching oprichten, die jaarlijks een internationale prijs (de So fie Prijs, ter waarde van 100.000 euro) uitreikt aan een persoon of instelling die zich ingezet heeft voor het behoud van ons ecolo gisch systeemD it j aar kreeg het hoofd van de Orthodoxe Kerk, de aartsbisschop van Constan- tinopel, Zijne Heiligheid Bartholomew, de onderschei ding. De geestelijk leider staat bekend als 'de groene patri arch'. Gaarder: „Het is heel be langrijk dat ook vanuit de reli gie het besef wordt gewekt dat wij op de verkeerde weg zijn en wij moeten zoeken naar moge lijkheden om de aarde niet verder te verspillen. Op het ogenblik ben ik behoorlijk pes- zussen met verlies omgingen." Ze vertelt over haar iets oudere, inmiddels overleden autistische zus. „Die heeft het heel moeilijk gehad met de dood van moeder. Haar overlijden kwam volsla gen onverwacht, ik stond per plex. Het ging met haar juist be ter dan in tijden. Achteraf denk ik, dat m'n zus overleed toen ze de dood van moeder had ver werkt." In Mijn moeder en de duif krab belt de ik-figuur overeind tij dens de verdeling van de erfenis. Maar hoe heeft Hermine de Graaf de magere jaren door staan? „Ik ben enorm veront waardigd geweest over alles wat me de afgelopen jaren is overkomen. M'n moeder, m'n zus, m'n ogen. Ik vroeg me af, hoeveel ik kon hebben. Maar je kunt niemand de schuld geven hè. Je móet door." Vanuit die kracht is haar nieuwe simistisch. Ik ben ook erg anti- Bush. De wijze waarop hij het Kyoto-akkoord ter zijde heeft geschoven is rampzalig, denk ik." En de Noren dan met hun wal- vissenjacht? De schrijver er kent: „Ik vind dat dat moet stoppen. Hoewel het niets an ders is dan een sport, het zit diep in onze volksaard, er is geen walvisjager die het voor zijn brood doet - hoewel dat alle maal zo is, vind ik dat wij de in ternationale gemeenschap geen aanstoot moeten geven. Dat standpunt verdedig ik in mijn land." Jostein Gaarder: „Mensen hebben het gevoel dat ze beroemd moeten zijn om te kunnen bestaan. foto Roeland Fossen Jostein Gaarder (1952) lijkt met zijn korte baard, volle gezicht en nog steeds blonde haar een beetje op een van de mannelijke leden van dat andere Scandina vische succes, Abba. Hij is een vriendelijke man, die graag in gesprek gaat over beschouwe lijke onderwerpen. Zijn laatste roman De dochtervan de circus directeur is net verschenen. Het is, opnieuw, een verhaal met een filosofische inslag, maar is toch vooral een roman. Hoofdper soon is een verhalenverkoper, een ghostwriter en fabrikant van plots. Deze Petter heeft in het geheim een grote menigte van schrijvers aan zich weten te binden. Omdat vele van de schrijvers hun succes aan hem te dankern hebben, houden ze hun mond. En Petter, bijgenaamd de Spinnenkop, manipuleert er stilletjes op los, schaamteloos gebruik makend van de eer zucht en gêne van het schrij versvolk dat hij aan zich heeft verplicht. Jostein Gaarder: „Mensen wil len graag beroemd zijn. Ze willen gezien worden. Het merkwaardige is dat het tegen woordig nog zo'n beetje het eni ge lijkt te zijn dat telt. Het schrijverschap heeft in Scandi navië altijd veel prestige gehad. Zweden, Noorwegen, Dene marken en IJsland zijn nog steeds de landen waar het meest gelezen wordt. Vroeger wilden kinderen dan ook vaak schrijver worden. Deze Petter is net zo oud als ik, hij komt dus uit mijn tijd. Als je tegenwoordig een klas binnen gaat en waagt: jon gens wat willen jullie worden, krijg je niet te horen dingen als 'autocoureur', 'schrijver', 'brandweerman' of 'dokter'. Nee, heel veel kinderen zeggen gewoon: ik wil later beroemd worden, zonder te vermelden waarmee. Het is een gevolg van onze media-samenleving, van programma's als Big Brother. Beroemd zijn is hetzelfde ge worden als een identiteit heb ben. Mensen hebben het gevoel dat ze beroemd moeten zijn om te kunnen bestaan. Er zijn in Big Brother zelfs beelden geweest van iemand, die voor de camera masturbeerde. Het geeft alle maal niks, hoor, als je maar op de televisie bent!" De schrijver, die literatuur, filo sofie en theologie studeerde, voelt zich nog steeds het den kende, zich verwonderende jon getje van woeger. Daar gaan zijn boeken over, zegt hij„Ik was zo'n jongetjes, dat zich ver baasde over het feit dat wij be stonden en er überhaupt een wereld was. Moet je eens kijken naar alles om je heen! Hoe is dat er allemaal gekomen? Met dat soort uitroepen viel ik mijn om geving lastig. Maar die vond dat raar. Doe nu maar gewoon en ga spelen, zeiden ze me. Het gevoel van verwondering heeft me nooit verlaten. Het is al heel oud: ook voor Aristoteles begint de filosofie met de verwonde ring. Toch lees ik tegenwoordig weinig filosofie meer, maar vooral wetenschap „Dat heeft te maken met die be langstelling voor de ontologie (het denken over het zijn). In de filosofie zie je dat er eigenlijk nog maar drie gebieden overge bleven zijn: filosofie van de taal, esthetica en ethiek. De ontolo gie moeten wij aan de weten schap over laten. Hoe is het heelal ontstaan, wat onder scheidt de mens van het dier. Wat is bewustzijn? Is bewustzijn toevallig ontstaan? Ik vind dat echt een fascinerende vraag. Mijn voorlaatste roman 'Maya' gaat daarover. Het opvallende is dat als je met wetenschappers over het bewustzijn spreekt ze aanvankelijk zullen zeggen: ja, het bewustzijn is toeval. Als je dan doorpraat dan gaan ze twij felen." In De dochter van de circusdi recteur citeert de schrijver een passage uit de Chaplin-f ilm 'Li melight'. Een mislukte clown probeert daar een verlamd dan seresje zelfmoord uit het hoofd te praten. „Miljarden jaren wa ren er voor nodig om het mense lijk bewustzijn tot ontwikke ling te brengen en j ij wil het even uitwissen?" Misschien wordt dit wel zijn laatste boek, zegt Gaarder. „Bij 'Maya' en dit boek heb ik steeds sterk het gevoel gehad, dat dit romans waren waarna er niets meer zou komen. Ik werkte er als een bezetene aan, maar an ders dan anders maakte ik geen aantekeningen meer voor een volgend boek. Ik had het idee dat ik na dit boek gezegd had wat ik wilde zeggen. Dat is voor mij ook de reden waarom ik schrijf. Dat heb ik gemeen met Petter uit De dochter van de cir cusdirecteur. Ik ga nooit zitten schrijven om het schrijven, ik moet echt iets te vertellen heb ben. Misschien ben ik wel uitge schreven." Hij lacht. „Ach, ik heb makkelijk praten natuur- lijk," Jan-Hendrik Bakker Jostein Gaarder: De dochter van de circusdirecteur - Vertaling Lucy Pijttersen en Carla Joustra. Uitge verij Signature, €19,95. roman ontstaan, zegt ze. „Ik heb het idee dat ik nu verderga waar 'Een kaart, niet het gebied' is opgehouden. In de verhalen uit die bundel botsen de personages met de generatie voor hen. De personages in deze roman be vinden zich in een vergelijkbare situatie. Verschil is, ze zijn nu ouder. En de generatie waar ze zich tegen hebben afgezet, is stervende. Het is nu aan hen." „Eigenlijk is het alsof ik op nieuw debuteer", zegt ze. „Het voelt als een nieuw begin." Joep van Ruiten Hermine de Graaf: Mijn m,oeder en de duif - Uitgeverij De Geus, 256 blz., €20,-. Hermine de Graaf: De verhalen - Uitgeverij De Geus, 715 blz., €27,50. Hermine de Graaf 'oals een landschap de schilder kan in spireren, zo stimuleert een stukje na- rr ter grootte van een krant de mens met itische aandrift. Weliswaar levert een >d gevoel nog geen goed kunstwerk op, ar toch: het oog dat gestreeld wordt door aie vergezichten en dito beelden levert atemets troostrijke gedachten op. Mooie Jden en woorden en zo, waarbij we ons i ogenblik prettig voelen, is dan ook veel landschappelijk dicht- rk, al gaat het in de hedendaagse poëzie der om andere dingen dan het bezingen de onbebouwde rafelranden van mo- ne locaties of de quasi-idylle van een be- ermd natuurterrein. idschap en poëzie - een combinatie die agt om een bloemlezing. Ze zijn gemaakt oorten en grote aantallen, moet een tijd geweest zijn dat dichters en ilders de schoonheid van het Zeeuwse dschap zochten om zich te laten inspire- Dat Zeeland is er niet meer. Het land- ap zelf is opgeofferd aan gewin en groei, ar natuurlijke weilanden waren waar de orren in te herkennen vielen, worden kke biljartlakens gemaakt om het hoofd lieden aan de concurrentie. Waar krom- paden waren, zijn rechte betonwegen verkeersdrempels en doseerinrichtin- Wat blijft is de herinnering en wat ge reven werd en afgebeeld. Die kunstige "ken roepen bij gevoelige karakters nos- $ie, heimwee en verlangen op: er moet h iets zijn, iets van rust en bevrediging, tijdloosheid en vrede, er moet toch iets grijpbaars zijn dat ons menselijk leven heeft? Zoiets, ach, toon het ons, in land- ap en poëzie. Dit klinkt allemaal wat 'gdravend, maar probeer het maar eens hter bij de aarde te formuleren als er een ■k voor je ligt met dit programma: 'op k naar de stem van de eigen plek - poëzie s bron en bestemming - herkomst en her- tning'. Stormvloedkering In een overigens mooi gebonden boekje on der de titel Zeeland - dichtersland wordt een bloemlezing gepresenteerd van literaire teksten die op een of andere manier betrek king hebben op het Zeeland en vooral het landschap. Dat is zoals gezegd niet nieuw. In de Zeeuwse Bibliotheek is na enig zoeken een vrijwel complete verzameling te vinden van elke Zeeuwse grasspriet in de vader landse letteren. In een literaire reisgids van foto Lex de Meester Querido heeft Wim Hofman ooit een fraai en informatief hoofdstuk geschreven over Zeeland in de literatuur. In het Land der let teren was eveneens een hoofdstuk aan Zee land gewijd en er valt nog meer op te som men. Zo heeft Omroep Zeeland ooit een lange reeks uitgezonden: Dichter bij Zee land. En deze krant heeft bij boekenweken eveneens Zeeuwse bloemen geëtaleerd. De ze nieuwe bloemlezing, Zeeland - dichters land, sluit dus aan bij een lange traditie. Er zitten wel een paar verrassingen in de bun del. Zo beperkt zich de 'poëzie' in deze bloemlezing niet tot gedichten, maar krij gen we ook enkele Zeelandse prozafrag menten. Natuurlijk Nescio met Japi, de uit vreter. Die zat immers met Bavink urenlang in Veere op het dak van wat toen het hospi taal was. Ze 'keken over Walcheren, over de Kreek en 't Veergat en den ingang van de Oosterschelde en de duinen van Schouwen. En daar had je dikke Jan ook weer, den to ren van Zierikzee, nu in 't Noorden. En daar had je Goes en Lange Jan, den toren van Middelburg, de spil van Walcheren, het hart dier wereld. En 't tij kwam in en 't tij ging uit; 't water rees en viel.' Nu gaat het in dit fragment niet zo zeer over Zeeland, maar over het voortschrijden van de tijd, het zin loze eeuwige klotsen. Maar het staat nog al tijd prima in een bloemlezing. Daar is ook een fragment van Jan Terlouw, uit Oosterschelde windkracht 10. In de ver te ziet de hoofdpersoon de werkeilanden in de Oosterschelde en het stukje gaat over het openhouden van het broedgebied van vele vogels en alles wat groeit en bloeit op en on der water. Daar is ook een fragment over het oude ge vangeniswezen, zeg maar historische tucht huizen. Met Jacob van Lennep reizen we in één grote alinea aan het begin van de negen tiende eeuw over Tholen, getrokken uit de bekende beschrijving van de reis die hij met zijn vriend Van Hogendorp maakte. 'Langs een zeer slikkerigen, bijna ondoorwaadba- ren buitendijk vervolgden wij onzen weg: heerlijk was het gezicht op Phïlipsland en Zierikzee, voor ons lag eene menigte buiten - dijksche aanwas van slijk.' Mooi slik is niet onaardig. Er is een fragment over de bevrijding. Van Jacques Hamelijk, de bard van Terneuzen, kunnen we twee alinea's lezen over Zeeuws- Vlaanderen. Vooral in de oertijd toen dit ge west niet veel meer dan enkele drijvende brokken was. Verder gedichten. Bekende en minder bekende, maar veel ontbreekt, te veel. Wel het obligate Warren-vers Thuis- keerin Zeeland, waarin de dichter na enkele jaren buitenlands weer thuis is in Zuid-Be veland, waar hij ligt 'te rusten in 't bruids bed van uw welig kruid'. Ook het Zeeuws-Vlaamse lied voor het volk ('waar eens gekrijs der meeuwen verstierf aan het eenzaam strand') valt hier te lezen. Eveneens een lied van Slauerhoff over het water en de eenzaamheid. Het gaat niet over Zeeland. De samensteller moet gedacht hebben waar water stroomt, eenzaamheid en heimwee heerst, moet het wel op Zeeland betrekking hebben. Er is meer dat de brau wen doet fronsen. Een kort - zonder verkla ring bijkans onbegrijpelijk - gedichtje van Huygens aan zijn vrienden in Zeeland - wat zegt het in dit verband? Van de Vlissingse dichter Zelandus wordt een fragmentje af gedrukt, zonder dat meegedeeld wordt dat de lezer hier Bellamy leest. Bizar is dat een kort stukje uit het verhaal van Reinaert ge nomen is uit de vrijwel onleesbare negen- tiende-eeuwse hertaling van Prudens van Duyse. Zo'n keuze is voor verbetering vat baar. Er zijn in deze bloemlezing slechts twee as pecten die interessant zijn. De serieuze in leiding 'Literaire sporen in de slik: het Zeeuwse landschap als inspiratiebron van schrijvers en dichters'. Het is geen baanbre kend essay, maar in klein bestek informa tief. Veel daar genoemde voorbeelden (bij voorbeeld van Ed. Leeflang, het gedicht De Weel) komen echter niet in de bloemlezing voor. Zou dit wel het geval zijn, dan zou dit boekje heel wat interessanter zijn gewor den. Dit inleidend essay loopt door de keuze van de teksten uit op een aanklacht over wat met het Zeeuwse landschap is gebeurd. De schrijver weet het zo te op te bouwen dat je in gemoede afvraagt wat voor het zin het heeft een bloemlezing met gedichten over het Zeeuwse land uit te geven. Om ons dui delijk te maken wat verloren ging? Een ci taat van Gerard Rothuizen: Als bijv. Zee land nog was, zoals het was, dan was het nu van internationale schoonheid. Wat er van het eiland Walcheren over is, kan nu geen mens meer inspireren. In dit verband is er nog iets in deze bundel dat hoogst intrigerend is. De gedichten en fragmenten staan op de rechter pagina in grote letter, maar op de linker staat elke keer een foto. Op deze foto's staan afbeel dingen van merkwaardig lelijke en ondich terlijke stukjes provincie. Een luchtfoto van de dynamische haven van Terneuzen, elek triciteitskabels in een leslokaal van het be roepsonderwijs, een binnentuin in een zoge naamd modern gebouw, een pompstation van Delta Nutsbedrijven, een uitbreidings plan bij Nisse, appartementsgebouwen in Goes, de ingang van Emergis bij Kloetinge, Als je het iemand zou vertellen, zou die het niet willen geloven: de combinatie van der gelijke volstrekt onpoëtische trivialiteiten en dichterlijke lofzangen op een landschap dat ooit bijzonder moet zijn geweest. Dit moet satirisch bedoeld zijn. Lo van Driel Zeeland, dichterland - Uitgeverij Stichting Ach terland Zeist, €15,90. Gedeputeerde De Kok neemt vandaag het eerste exemplaar van de bun del in ontvangst.

Krantenbank Zeeland

Provinciale Zeeuwse Courant | 2002 | | pagina 25