Oma staat
al een uur
te wachten
Long John Silver heeft volautomatische hulpstukken
Ellen Vogel in verfilming
van De Tweeling
Treasure
Planet
e was het koninginnetje van het bal, tot ze ineens
voor actreutel werd uitgemaakt. Maar met 'een
soort van IJzeren Heinigheid' kwam actrice Ellen
Vogel de toneelrevolutie van eind jaren zestig te boven. Ze is
tachtig jaar oud en speelt nu één van de hoofdrollen in de
speelfilm De Tweeling - dinsdag 3 december in voorpremière
in Vlissingen, vanaf 12 december in Nederlandse roulatie
Toch is ze is 'eerstens een toneelmens'. „Als je maar oud
genoeg wordt en de enige bent die overblijft, word je vanzelf
detoneelvorstin."
vrijdag 29 november 2002
De herfstzon strijkt over de
hotelserre en langs haar ge
zicht. Ellen Vogel blikt genie
tend naar de rivier die het Am
sterdamse Amstel Hotel zijn
naam heeft geleend. Ze kwam er
eind januari over aanvaren, ter
wijl 'de hele meute' op het hotel-
balkon stond te wuiven en zin
gen en met vlaggetjes zwaaien.
Even borrelen in het Nieuw de la
Mar, een hapje, eendrankje, had
ze zich haar tachtigste verjaar
dag voorgesteld. Maar ze kreeg
een grandioos feest. „Nou, dan
houd je het niet droog hoor."
Haar dictie verraadt een ander
tijdperk, bij Ellen Vogel is een
regisseur een rezjisseur en wor
den toneelstukken den volke ge
toond. Ze was, vlak na de Twee
de Wereldoorlog, de piepjonge
actrice over wie Simon Carmig-
gelt schreef: „Voor het stuk
hoeft u niet te gaan, maar ga
toch maar, want dan kunt u ten
minste later zeggen dat u het de
buut van Ellen Vogel hebt mee
gemaakt." De bijna zestigjarige
carrière is haar nauwelijks af te
zien, de rug kenmerkend kaars
recht, de observaties scherp en
vol ironie.
Twee jaar geleden speelde ze
haar laatste grote toneelrol, in
Verzameld Werk van de Ameri
kaanse toneelschrijver David
Margulies. Ze mist het toneel.
„Op een bepaalde manier wel.
Aan de andere kant: ik zou het
niet meer redden. Dat laatste
stuk was heerlijk om te doen, het
was een feest. Maar toen voelde
ik al: het kan niet meer. Sommi
ge avonden lukte het naar mijn
gevoel fantastisch, andere
avonden zat ik er nét onder. Om
dat ik gewoon de fysieke fut niet
had. Een teken aan de wand, ik
dacht: dat wil ik niet, ik wil niet
afzakken. Daarvoor is het me te
dierbaar."
Als je een opdracht krijgt, moet
je die goed doen, zo is ze opge
voed. „Werk staat gelijk aan
discipline. En dan kun je nog
wel veel plezier hebben, hoor.
Maar discipline moet er zijn. Ik
ben een oud mens, maar als we
bijvoorbeeld aan het filmen zijn
en er wordt geroepen: 'Dames en
heren, aanvang!dan ben ik al
tijd de eerste die er staat. En dan
probeer ik mezelf nog tegen te
houden." Ze lacht, in zelfspot:
„Nee, ik erger me niet aan de an
deren. Trager dan ik zijn ze alle
maal. Alleen als het heel erg
lang duurt, denk ik wel: ja kom
zeg, oma staat er al een uur."
Ze is 'eerstens een toneelmens'.
,Ik ben begonnen aan het toneel
en dat is mijn wereld. Voor mij
blijft het hoogste goed het thea
ter, dat is nou een keer zo. Ik ben
niet zo filmachtig ingesteld.
Maar ik ben dol op film hoor, be
grijp me goed. Ik vind filmen
énig." Twijfels over De Twee
ling, naar het boek van Tessa de
Loo, had ze geen moment na le
zing van het scenario. „Als ik
een rol lees, of het nou toneel is
of film of televisie, en er is op
eens een scène die me pakt dan
weet ik: ja, daarvoor wil ik het
doen. Ik heb het altijd met een
scène, of een zin die me iets doet.
De meeste mensen kijken bre
der. Misschien ben ik een erg op
pervlakkig type, dat weet ik
niet."
De Tweeling is het verhaal van
de Duitse tweelingzusjes Lotte
en Anna, die als kind uiteen
worden gerukt. Lotte komt te
recht bij een welgesteld gezin in
Nederland, Anna in een sloven-
bestaan bij Duitse familie. Bij
hun weerzien als jonge vrou
wen, tegen de achtergrond van
de Tweede Wereldoorlog, wordt
een kloof geslagen die al hele
maal niet meer te overbruggen
lijkt als Lottes verloofde de
dood vindt in Auschwitz. Voor
Lotte verpersoonlijkt Anna's
gesneuvelde grote liefde Mar
tin, een SS-officier, de moorde
naars van haar David. Een lief
desgeschiedenis, vindt Ellen
Vogel. „Iedere keer worden die
twee uit elkaar gereten. Er is al
een eeuwig schrijnende wond
geslagen doordat ze uit elkaar
zijn gehaald. En dan lijkt het he
lemaal kapot, wordt bij wijze
van spreken de hele schuld van
het nazidom op de schouders
van Anna geladen. Het zijn twee
totaal beschadigde mensen.
Maar toch blijft de gevoels
stroom tussen die zusters be
staan."
Als hoogbejaarde dames komen
Lotte en Anna elkaar weer tegen
in een kuuroord. In de film ach
tervolgt Anna, gespeeld door de
Ellen Vogel speelt Lotte in de film De Tweeling naar het boek van Tessa de Loo.
Duitse actrice Gudrun Okras,
de tegenstrevende Lotte in een
schreeuw om begrip en erken
ning. Maar de verzoening komt
pas in de dood - de slotscène die
Ellen Vogel overtuigde dat zij de
oude Lotte moest spelen. „Een
moeilijke scène? De mooiste
scènes zijn vaak het makkelijkst
om te spelen omdat ze zo verwe
ven zijn met je eigen gevoelens.
Ik dacht: die Lotte speel ik. Lot
te is complex, een beetje dicht
getimmerd. Dat geslotene zit in
de aard van het beestje. Door die
scheiding van haar zusje is de
helft van haar ziel haar afgeno
men."
Even dwaalt de blik van Ellen
Vogel naar verre verten, worden
haar ogen vochtig alsof ze het
verlies persoonlijk doorvoelt.
De film is emotioneel, zegt ze.
„Ik heb de rough cut gezien. Na
vijf minuten had ik de zakdoek
in de hand. Maar de kracht is dat
het nergens sentimenteel wordt.
De titanenstrijd tussen de zus
ters blijft onderhuids, één keer
slechts komt het tot een uitbar
sting. We houden het 'subdued',
heel ingetogen, ook aan het slot.
Ook al omdat je als je tachtig
bent de kracht niet meer hebt
om zo'n ontzettende reldekedel
te maken."
Voor de opnamen in Luxemburg
hadden de oude actrices alle
twee 'een stevige kerel toegeme
ten gekregen' ter ondersteu
ning. „Want je hebt geen idee.
Heuvels! Dalen! Klimmen en
klauteren! We zijn schattig, en
gelachtig opgevangen. Ik wil
ook wel dat dat erin staat. Stoel
tjes altijd meteen onder je bil
len. Kopjes thee. Het is natuur
lijk een beetje lastig als er twee
heel oude dames meedoen, die
oudjes worden moe. Maar als we
dachten dat we écht niet meer
konden, zei ik altijd tegen Gud
run: de meeste dames van onze
leeftijd zitten thuis te breien. En
wij maken een avontuur mee."
In al het geglibber over het dode
gebladerte op de Luxemburgse
hellingen, geeft Ellen Vogel de
oude Lotte een ongenaakbaar
heid die haar zelf ook vaak is
aangewreven. „Toen ik jong
was, was ik natuurlijk ver
schrikkelijk verlegen. Maar
toen dachten ze al dat ik arro
gant was. Ik was de langste ac
trice aan het toneel, ik liep nogal
rechtop, ik had nogal geleerd
goed Nederlands te spreken, en
dan word je al gauw arrogant
gevonden. Vond ik vroeger heel
erg hoor, nu kan het me niets
meer schelen. En als mij dat in
de film te stade is gekomen, dan
is dat alleen maar heel prettig.
Er zijn natuurlijk ook rollen
waarin ik het niet kan gebrui
ken."
De vrouw die wordt geroemd als
Nederlands toneelvorstin moest
voor de film plaatsnemen in een
modderbad. „Als je maar oud
genoeg wordt en je de enige bent
die overblijft, word je vanzelf de
toneelvorstin. Het is zo betrek
kelijk als ik weet niet wat. Die
modder kon me geen moer sche
len. Als je tachtig bent en je
vindt het nog steeds een waan
zinnig punt hoe je den volke
wordt getoond, dat is natuurlijk
onzin. Vroeger moest je er als
sterretje, whatever that may be,
mooi en stralend uitzien. Dat
was een must gewoon. Het was
een hele andere tijd met hele an
dere waarden. Nu zie je de beel-
digste vrouwen zich helemaal
verschminken om een raar wij
fie te spelen." Samenzweerde
rig: „Ik had altijd gehoord dat
het zo heerlijk was, een modder
bad. Ik hoef nooit meer."
Haar ouders waren voor
drachtskunstenaars, haar vader
de beroemdheid. „Albert Vogel.
In Den Haag staat een monu
mentje voor hem, ik rijd er altijd
wel even langs als ik in de stad
ben. Ik heb de onthulling ervan
gezien, twee jaar na zijn dood.
Toen was ik dertien. Het is net of
dat zes eeuwen geleden is. Want
de oorlog is daartussen geko
men en die heeft alles in tweeën
geknipt. Het is alsof de zon vijf
jaar niet heeft geschenen. We
waren jong, dus natuurlijk heb
ben we ook gelachen. We zaten
op de toneelschool, 's avonds
kwamen we thuis, hier schuin
aan de overkant op een zolder
aan de Amsteldijk. Vijf gesjoch-
te figuren, dansen bij een oude
koffergrammofoon. Maar
's nachts hoorde je de trams rij
den van de Hollandse Schouw
burg naar het stationGruwelij -
ke tijden."
De hele zaal aan haar vinger
toppen, daar deed ze het voor.
.Mensen zeggen wel dat het ap
plaus heerlijk is. Applaus? Ap
plaus is totaal onbelangrijk!
Het is leuk en als het niet komt,
is het heel vervelend. Echt ge
weldig is het als je voelt: ze gaan
mee. Dan wordt de hele zaal
één." Ze kreeg in 1961 een Theo
d'Or, werd in 1967 uitgeroepen
tot Actrice Van Het Jaar. Maar
toen kwam de Aktie Tomaat, de
toneelrevolutie van 1969. In
eens werd ze verguisd, Ischa
Meijer noemde haar 'actreutel'.
„Veel mensen weten nu niet
meer dat ik de basis ben voor dat
woord. Ischa was waanzinnig
begaafd, waanzinnig intelli
gent. En daardoor neem ik het
hem ook zo kwalijk dat hij zo
vi'eselijk veel mensen heeft be
schadigd. Nee, daar kan ik niet
veel goeds over zeggen."
Het kostte haar tien jaar om
haar zelfvertrouwen te herwin
nen. „Maar ik blijf, blijkt iedere
keer als er iets verschrikkelijks
gebeurt, toch een onverwoest
baar optimisme houden. Met
inktzwarte periodes ertussen
door, maar toch. Sommige men
sen vinden dat onuitstaanbaar
van me."
Een tijdje geleden zei ze opeens
tegen Jimmy, haarman: wat heb
ik eigenlijk gedaan met mijn le
ven? „Dan hoor je van mensen
die naar Tibet zijn geweest of
die iets inrichten voor aids-pa-
tiënten. Een goede vriendin van
mij is verzetsheldin geweest. En
ik? Ik heb mijn hele leven lang in
een bus gezeten en door het la n d
gereden. Zo'n gevoel had ik."
Aan de andere kant heeft ze het
spelen altijd heerlijk gevonden.
„Iedereen heeft natuurlijk zo
zijn aanvechting, van moet je
niet iets doen voor het mens
dom? Ik zeg het nu grappend,
maar ik bedoel het niet grap
pend. Ik kan me voorstellen dat
er interessantere en belangrij
kere levens te leven waren ge
weest. Maar ik heb dit leven ge
daan. En ik heb geprobeerd het
zo goed mogelijk te doen."
Marjolijn de Cocq
Voorpremière van De Tweeling;
dinsdag 3 december in CineCity
Vlissingen (in het kader van Film by
the Sea door het jaar). Schrijfster
Tessa de Loo is aanwezig, evenals
scenarioschrijfster Marieke van der
Pol (ook bekend als actrice in de tv
serie Oppassen) en de hoofdrolspe
lers Ihekla Reuten (bekend van
Kruimeltje) en Jeroen Spitzenber
ger. Aanvang 20.00 uur in Cine City.
Na afloop van de film presenteert:
Anke Tanihatu een gesprek met. de
gasten over het onderiverp 'van
boek naar film'. Kaarten verkrijg
baar bij de Drvkkery in Middelburg
en bij Cine City in Vlissingen. Het
boek De Tioeeling verschijnt in een
nieuwe editie.
Treasure Planet is een combinatie van ouderwetse en driedimensionale, zeer geavanceerde digitale
animatie.
De Schotse schrijver Robert Louis Ste
venson is met zijn in 1883 verschenen
avonturenboek Treasure Island (Schatei-
land) inspirator geweest voor de grote nieu
we Disney-tekenfilm. Die zal op zondag 8
december onze bioscopen bereiken onder de
titels Treasure Planet en Piraten Planeet.
Het is al duidelijk: het fameuze zeerovers-
verhaal is omgezet in science fiction. Meest
bijzondere evenwel is de romantische stijl
van deze film die de toekomst verpakt in
beelden waarvoor de aanknopingspunten
250 jaar oud zijn.
Stevensons roman speelde in de achttiende
eeuw, de tijd van schippers met driekantige
steken en schepen met talloze zeilen. De
ruimtekruisers van Treasure Planet zweven
rond met net zulke zeilen, maar feitelijk zijn
het zonnepanelen. De piraten zijn 'cyborgs',
halfmenselijke mutanten. Long John Sil
ver, de piraat die de kwaadste nog niet is,
mist een been, een oog en een arm, net als in
het boek. Maar in plaats van met een houten
poot en een haak is hij toegerust met volau
tomatische hulpstukken waarmee vergele
ken een Zwitsers zakmes een lachertje
wordt.
Jim Hawkinsde 15 -j arige Schotse held van
het verhaal, loopt rond in ouderwetse plun
je, maar hij beschikt over een futuristisch
'surfboard' waarmee hij kan vliegen.
De vormgeving van de film werd bepaald in
een verhouding van 70 procent grijs verle
den tegenover 30 procent verre toekomst,
vertelt Ron Clement, regisseur van Treasure
Planet: „Ilc werk nu 27 jaar bij Disney en ik
heb 17 jaar gezocht naar een geschikt on
derwerp om een romantisch avontuur te
combineren met science fiction. Ik heb ten
slotte in dit klassieke jongensboek de juiste
stof gevonden. Maar het sf-aspect diende
enkel om de mogelijkheden van het verhaal
in de ruimste zin te kunnen uitbreiden. Het
mocht sf worden maar zonder 'high tech'.
Het moest 'Disney' kunnen blijven."
Co-regisseur John Musker: „Bij alle films
die Ron en ik samen hebben gemaakt, heb
ben we ons eerst afgevraagd of er in zo'n
verhaal-idee elementen zitten die bij uit
stek interessant zijn om het als animatie
film te maken. Toen we 'Aladdin' bedach
ten, kregen we er pas echt zin in toen we ons
realiseerden wat je allemaal zou kunnen
doen met Genie, de geest die in het verhaal
voorkomt. Treasure Island is al talloze ma
len verfilmd. Ons sprak het pas aan na de in
geving om het aan te pakken als een sf-fan
tasie en nadat we visioenen kregen van door
het heelal zwevende galjoenen. Want dat is
nog nooit vertoond en is in 'live action' ook
nauwelijks te realiseren."
Clement: „Dat was een beetje het probleem
met de vorige grote Disney-film, 'Atlantis'.
Ik vond dat een knap en fraai gestileerd
staaltje animatie, maar ik had wel voortdu
rend het gevoel dat er geen dwingende reden
was om het niet als 'live action' te doen. Met
Treasure Planet heb je dat probleem niet.
Dit is zo oneindig veel 'bigger than life'. En
behalve dat deze film meer spektakel biedt,
is er ook veel meer humor.
Art director Andy Gaskill legt uit hoe het
team zich qua atmosfeer en belichting het
inspireren door boekillustraties uit de tijd
van Stevenson zelf en door romantische
olieverfschilderijen van rond 1900. „Daar
van hebben we geprobeerd de textuur te
imiteren in de filmbeelden en ook zelfs de
structuur van de penseelvoering, allemaal
via de computer dan. Het bleek wonderwel
mogelijk. Maar we hebben ook gekeken
naar dozijnen piratenfilms uit speciaal de
jaren dertig. Films als 'Seahawk' en 'Cap
tain Bloodmaar ook andere Hollywood-
films uit die tij d als 'Robin Hood' en 'Les Mi-
sérables'. Dat waren zwart-wit-films, maar
dat betekende wel dat er ook extra aan
dacht besteed moest worden aan het
uitlichten van scènes. Op dat punt zijn de
kostuumfilms van die tijd nog steeds on
overtroffen. En verder hebben we heel uit
voerig studie gemaakt van de magnifieke
ruimte-foto's die zijn gemaakt door de Hub
ble telescoop."
Voor liefhebbers van animatie-films is Tre
asure Planet extra interessant omdat er een
prachtig gelukte combinatie wordt toege
past van het ouderwetse handwerk (waarin
Disney nog nimmer werd geëvenaard) met
driedimensionale, zeer geavanceerde digi
tale animatie waar Disney's zusterbedrijf
Pixar het verst mee is.
Producent Roy Conli: „We hebben dus niet
gewerkt met een centrale 'ontwerpcompu-
ter', maar elke afdeling in staat gesteld en
getraind om een speciaal ontworpen ge
computeriseerd schilderprogramma te ge
bruiken als hulpmiddel, als feitelijk een
buitengewoon duur penseel. Het is nog
steeds zo dat bij ons de kunst wordt gecre-
eerd niet door de computer maar door de
mens. Je werkt nog steeds van het ene afzon
derlijke filmbeeldje naar het andere. Schil
deren in een computer is niet wezenlijk an-
ders dan wanneer je werkt met een palet en
kwastjes. Het wordt minder een knoeiboel,
dat wel. Maar net als bij een echt olieverf
schilderij begin je in een hoekje, je vult het
beeld en werkt laag over laag.
„Dat is een belangrijk verschil met hoe men
werkt bij Pixar, John Lassiter kwam uit de
traditionele hoek en is verder gegaan op de
digitale weg. Dat werkt niet alleen anders,
het resultaat oogt ook heel anders. Het is
ook een kwestie van onderwerp en van
smaak. Ik vind de combinatie die wij in Tre
asure Planet maken, van meer klassieke
tweedimensionale en digitale driedimen
sionale technieken, artistiek interessanter.
Ook de emotionele benadering waar dit ver
haal om vraagt effectueert beter via met de
hand getekende karakters,"
Maar ook de toepassing van het bij Disney
ontwikkelde 'deep canvas'-systeem, waar
mee diepte wordt gecreëerd, levert op geëi
gende momenten oogstrelende resultaten
op. Zoals de film ook wemelt van perfecte
digitale effecten in de details.
Andy Gaskill: „Het is verbluffend hoe snel
bepaalde ontwikkelingen gaan. Tot we 'Di
nosaurs' maakten hadden we altijd proble
men met het via de computer ontwerpen van
haren of gras. We werkten anderhalf jaar
aan een systeem om er greep op te krijgen en
het natuurlijk te laten bewegen. Vervolgens
waren we opgetogen toen we één enkel shot-
je van een mammoet met bewegende vacht
konden maken in achttien dagen tijd. Te
genwoordig doen we het in achttien uur,
Maar water is nog steeds erg moeilijk om
echt te laten lijken. En zand, als je er iets
mee wil doen, zoals het door je hand laten
glijden. En het meebewegen van kleding
Maar zoiets als het invoeren van schadu
wen, kan via de computer uitstekend. Het
gaat alleen duizend keer sneller als je het
met de hand doet. Het hangt er maar vanaf
wat je het belangrijkste vindt: optimaal rea
lisme of sfeer. En allicht speelt ook de factor
tijd mee, want die betekent geld. Je kunt
niet eeuwig aan een film blijven dpktercn.
Aan Treasure Planet is vijf jaar gewerkt.
Dat is wel lang genoeg."
Pieter van Lierop
Treasure Planet: Nederlandse première zondag S
december.
