De orang-oetan
legt het af tegen
corrupte bestuurders
Een verminkte vagina als maagdelijkheidsgarantie
80 miljoen vrouwen
Gekust
29
S
C-s X>
Campagne tegen
vrouwenbesnijdenis
Jakarta
Het opvangcentrum voor orang-oetans in Bukit Lawang is een toeristische attractie geworden.
foto Theo Haerkens/GPD
Leuser nationaal park 1
MINDANAO
FILIPPIJNEN
Zuidchinese Zee
SABAH IRIAN JAY A
SULAWESI (NWGUINEA)
(CELEBES)
KALIMANTAN
(BORNEO)
BURU
MADURA SERAM
MADURA SUM8AWA
JAVA LOMBOK FLORES
0A/£Sl E BALI SUMBA - TIMOR
V
Indische
Oceaan
"l932 1980
verhouding
k 1990 2000
V'x-.V 1
Nj
I I
Het Leuser Nationaal Park in
het noorden van Sumatra is
I het grootste beschermde natuur
gebied in Zuidoost-Azie. Het is
het enige gebied in Indonesië
waar de tijger, de olifant, de
orang oetan en de Aziatische
neushoorn nog samen voorko
men. Ondanks die bescherming,
die deels wordt betaald door de
Europese Unie, bedreigt illegale
houtkap het park in zijn voortbe
staan.
Achter elkaar klauteren toeristen
deglibberige helling op bij
orang-oetancentrum Bukit Lawang
aan de rand van het Leuserpark in
het noorden van Sumatra. Er klinkt
gekraak en voor de bezoekers zich
realiseren wat er gebeurt, zwiert een
kolossale rode aap dwars over het
pad naar een platform waar melk en
bananen worden uitgedeeld. Elke
ochtend en namiddag krijgen orang
oetans die gered zijn uit de achtertui
nen van de rijken in Indonesië hier
wat extra voer. De beesten zijn na ob
servatie en medisch onderzoek in het
wild uitgezet. Het sobere eten moe
digt hen aan zelf in het oerwoud fruit
en bladeren te zoeken.
Het opvangcentrum bestaat sinds
1973 en in die periode zijn 153 dieren
uitgezet. Een deel heeft zijn weg ge
vonden en komt nooit meer op de
voederplek. Andere zijn door tijgers
opgegeten, ziek geworden of dom
weg verongelukt.
Het dorpje Bukit Lawang dankt zijn
bestaan aan de mensapen. Het oer-
ang-oetanopvangcentrum trekt veel
toeristen en aan de oever van de Bo-
horok floreert een toeristenhonk met
eenvoudig logies, eethuisjes, winkel
tjes en internetcafés.
Aan de andere kant van de bergen, in
het hart van het Leuserpark, ligt aan
de rivier de Alas het onderzoekscen
trum Ketambe. Onderzoekers bestu
deerden hier jarenlang hoe het de
orang oetans vergaat die er jaren ge
leden werden teruggezet. Tot vorig
jaar wisselden wetenschappers uit
Nederland en andere landen elkaar
af. Maar door de onafhankelijk
heidsstrijd in Atjeh, waar het groot
ste deel van het natuurgebied ligt, is
dat te riskant geworden. Er lopen al
leen nog Indonesische studenten sta
ge en een kleine staf houdt het kamp
overeind.
Stropers
Het Leuserpark is onderdeel is van
een immens bergachtig gebied van
2,7 miljoen hectare - tweederde van
Nederland - waar kleine stroompjes
kolkende rivieren vormen, die uit
monden in zompige moerassen. Hier
floreert het tropisch regenwoud in al
zijn schakeringen. Het park telt 176
soorten zoogdieren, 320 vogels, 194
reptielen en amfibieën en ruim 5.000
soorten planten waaronder de raffle-
sia, de grootste bloem ter wereld.
Het park wordt beheerd door de Leu
ser Manegement Unit (LMU), een sa
menwerkingsverband van de Euro
pese Unie en Indonesië, dat strijd
levert met stropers en houtbedrijven
die illegaal werken. Van de eeuwen
oude oerwouden op Sumatra is nog
maar een fractie over. De rest is geof
ferd aan de economische ontwikke
ling die dictator Soeharto tot hoogste
prioriteit verhief. Hij deelde kapcon-
cessies uit om zich te handhaven, het
leger en bevriende Chinese zakenlui
profiteerden ervan.
Beschermd of niet, ook uit het Leu
serpark wordt hardhout nog steeds
met vrachtwagenladingen tegelijk
weggehaald. „Kijk hier staan nog
een paar stronken. De stammen zijn
zaterdag 16 november 2002
daarlangs naar de rivier gesleept."
Syawaluddin Umar, bioloog bij de
LMU, toont een alweer bijna dicht
gegroeid sleepspoor naar de kolken
de rivier.
De bomen op de rivieroevers gingen
als eerste voor de bijl, waardoor de
orang oetans hun leefgebied verlo
ren. Volgens de Wereldbank zijn de
regenwouden in Sumatra over tien
jaar weg als het zo doorgaat, de
vreedzame fruiteters is dan hetzelfde
lot beschoren. Maar het gaat om
meer. De bossen voorkomen in de
natte tijd overstromingen en aard
verschuivingen en in de droge tijd
watergebrek. Ook houden oerwou
den het broeikasgas kooldioxide (co2
vast en beschermen zo het klimaat.
Corruptie
Via particuliere organisaties pro
beert de LMU de bevolking aan zijn
zijde te krijgen en de autoriteiten on
der druk te zetten om de jungle te
sparen. Intensievere landbouw, vis-
kwekerijen en schapenteelt helpen
de mensen aan alternatieve inkom
sten zodat ze geen bos meer rooien
voor nieuwe akkers.
De EU en de Indonesische overheid
hebben samen vijftig miljoen euro in
het project gestoken met als doel het
Leuserpark en het eco-systeem waar
het deel van uitmaakt veilig te stel
len. Het project draait nu vier jaar en
moet met twee jaar worden verlengd
om volledig te worden overgedragen
aan een Indonesisch managements-
team. Daarover wordt binnenkort in
Brussel besloten. De LMU zoekt nu
zestig 60 miljoen euro om dat team in
de toekomst onafhankelijk te laten
functioneren.
De wetgeving in Indonesië is strikt
genoeg om de oerwouden te bescher
men, maai- hebzucht en corruptie on
dermijnen de wetshandhaving. Niet
zelden zitten bestuurders en het
machtige leger zelf diep in de illegale
activiteiten. Onder het mom van
vooruitgang leggen ze wegen aan
waarbij ze hun zakken vullen met be
langen in de houtindustrie, de we
genbouw én de palmolieplantages
die op de vrijkomende ruimte wor
den aangelegd. In andere gevallen
kijken bestuurders in ruil voor een
nieuwe auto even de andere kant uit.
„De schade van illegale houtkap is
niets in vergelijking met de gevolgen
van het aanleggen van wegen", bena
drukt directeur Mike Griffiths van de
LMU. De organisatie verzet zich
daar met hand en tand tegen omdat
openleggen van het gebied alleen de
houtbedrijven ten goede komt. Die
strijd verloopt niet zachtzinnig want
er staan grote belangen op het spel.
Doodsbedreigingen zijngeen uitzon
dering; wie in Indonesië de natuur
beschermt, heeft vele vijanden.
Technisch adviseur dr. Yarrow Ro
bertson wankelt tussen hoop en
vrees. „We zien wel wat gunstige te
kenen, maar uiteindelijk zijn er an
dere prioriteiten." Hij realiseert zich
dat de bossen een goudmijn vormen.
„We vechten een verloren strijd",
verzucht hij. „Je moet het oerwoud
zien als een bank waarvan de deuren
open staan. Natuurlijk wordt die be
roofd
Theo Haerkens
De verhalen zijn gruwelijk, de pijn on
voorstelbaar. En toch worden Somali
sche meisjes nog steeds besneden. Ook in Ne
derland. Om illegale besnijdenis tegen te
gaan worden voorlichtingscampagnes ge
houden.
Jk was zeven jaar en ik verheugde me er echt
op. Een paar klasgenootjes waren al besne
den en zij kregen nieuwe jurken. Er werd
feest gevierd. Toen kwam de dag van mijn be
snijdenis. Die pijn vergeet ik nooit meer, die
is niet uit te leggen."
Het verhaal van de nu 33-jarige Leyla Hersi
is voor veel Somalische vrouwen herkenbaar.
Meer dan negentig procent van de vrouwen in
Somalië is besneden. In dit Afrikaanse land
komt de meest ingrijpende vorm voor: infu-
bilatie. Dat betekent dat op jonge leeftijd,
tussen de vijf en de acht jaar, de clitoris en de
kleine en grote schaamlippen worden wegge
sneden. „Zeven dagen lang moest ik blijven
liggen. Mijn benen werden met touw aan el
kaar gebonden zodat de hechtingen niet los
gingen. Ik moest op mijn zij plassen. En dat
deed enorm veel pijn, plassen langs een
wond."
Leyla Hersi, nu zelf moeder van twee doch
ters, weet het zeker: haar dochters mogen dit
niet meemaken. „Nooit!Maar haar moeder,
die nog in Somalië woont, denkt daar anders
over. „Ik ben met mijn dochters in Somalië
geweest. Mijn moeder vroeg meteen: 'Wan
neer laat je ze besnijden?' Ze vond het erg
moeilijk om te begrijpen dat ik dat niet wilde.
Ze schaamt zich voor de rest van het dorp."
Druk van de familie is vaak een van de rede
nen dat Somalische meisjes nog steeds besne
den worden. Ook in Nederland. Om deze ille
gale besnijdenissen te voorkomen, werkt
Leyla Hersi nu mee aan een grote voorlich
tingscampagne van de GGD en het Centrum
voor Buitenlandse vrouwen in Tilburg, de
stad met de grootste Somalische gemeen
schap van Nederland. Deze lokale campagne
is onderdeel van het landelijke proefproject
van de Stichting Pharos, kenniscentrum
vluchtelingen en gezondheid, en de Federatie
van Somalische Associaties in Nederland.
Volgens Marina Hendriks van Pharos komt
vrouwenbesnijdenis overal in Nederland
voor. „Maar Hoe vaak en op wat voor schaal?
Dat is heel onduidelijk, maar de geruchten
zijn hardnekkig." Zo zouden er vrouwen in
Nederland rondreizen die op verschillende
plaatsen besnijdenissen uitvoeren. Ook gaan
meisjes naar Italië of Engeland om daar be
sneden te worden. Leyla: „Somalië was vroe
ger een kolonie van deze landen. De artsen
daar kennen de traditie."
Ook projectcoördinator Ity Joris van de GGD
durft het aantal Tilburgs Somalische meisjes
dat illegaal besneden wordt niet te schatten.
„Maar elk meisje is er een te veel. Het is zo'n
afschuwelijke verminking. Het valt in Ne
derland onder kindermishandeling."
Maar ondanks het feit dat besnijdenis straf
baar is, is in Nederland nognooit iemand ver
oordeeld; aangifte wordt ook zelden of nooit
D66-kamerlid Boris Dittrich vindt dat poli
tie en justitie veel harder moeten optreden te
gen vrouwenbesnijdenis. Het voorstel van
Dittrich om een gevangenisstraf van vier jaar
op vrouwenbesnijdenis te zetten en ook ou
ders die hun dochter in het buitenland laten
besnijden strafbaar te stellen, kreeg vorig
jaar weinig steun. De overheid heeft wel geld
uitgetrokken voor voorlichting.
Huisarts Greet Wolffensperger en haar assis
tente Sylvia de Ruiter zien in hun Tilburgse
praktijk veel besneden Somalische vrouwen.
„Ik ben heel wat gewend, maar de eerste keer
dat ik een besneden vrouw zag, schrok ik
echt. Allemaal littekenweefsel. Het is echt
een afschuwelijke verminking", vertelt De
Ruiter. Zij en Wolffensperger kennen de com
plicaties van infubilatie. „Menstruatiepro-
blemen. En meisjes die op het punt staan om
te trouwen zijn vaak bang. 'Hoe groot is een
man?' vragen ze."
Meestal worden ze dan doorgestuurd naar
een gynaecoloog voor een hersteloperatie.
„Er kan niet veel hersteld worden, het gaatje
kan alleen wat groter worden gemaakt. Want
een pink kan er niet in. En dan nog gebeurt
het dat vrouwen zich na een bevalling weer
opnieuw dicht laten maken."
Om bij Nederlandse artsen, verloskundigen
en andere zorgverleners de kennis over vrou
wenbesnijdenis te vergroten, gaat de GGD in
Tilburg aan hen ook voorlichting geven. „Ze
moeten weten hoe te handelen, leren signalen
te herkennen en het onderwerp bespreekbaar
te maken. Maar het is lastig om artsen er voor
te porren. Ze hebben vaak al zoveel aan hun
hoofd", weet projectcoördinator Ity Joris.
Maar eerst is de Somalische gemeenschap in
Tilburg zelf aan de beurt. De voorlichting
wordt niet gegeven door medewerkers van de
GGD. maar door Somalische voorlichtsters
en sleutelfiguren uit de gemeenschap zelf.
„Want alleen met: 'Het is verboden in
Nederland' ben je er niet", weet Leyla Hersi.
,Het is bovendien zo'n oude traditie en de on
wetendheid is groot.
De reden voor besnijdenis is van oudsher het
maagdelijk blijven. Besnijdenis zou een
meisje beschermen en seks voor het huwelijk
voorkomen. Het is een jarenlange traditie en
in Somalië de norm. Een onbesneden meisje
is een schande voor haar familie en een be
sneden meisje wordt schoon en hygiënisch
gevonden.
De gevolgen van vrouwenbesnijdenis zijn
talrijk. Zo is de kans op infecties groot, de
menstruatie is pijnlijk en bij bevallingen is de
kans op complicaties groter. Hersi: „In So
malië overlijden ook veel baby's bij de ge
boorte. Normaal gesproken is de vagina elas
tisch, er moet een babyhoofdje door. Maar na
besnijdenis is de huid niet meer elastisch en
rekt dus niet goed mee. Daar loopt de baby
het gevaar tijdens de geboorte te stikken."
Jessica Maas
Meer dan tachtig miljoen vrouwen en meisjes in de wereld zijn besneden. Vrouwenbesnij
denis komt voor in twintig Afrikaanse landenin Azië en het Midden Oosten. In Somalië,
Dijbouti, Noord-Soedan en Mali worden bijna alle vrouwen besneden. Meestal gaat het om de
zwaarste variant, infibulatie. Daarbij worden eerst de clitoris en - een deel van - de kleine
schaamlippen weggesneden en vervolgens de grote schaamlippen ruw gemaakt of deels weg
gesneden Daarna worden de wondranden aan elkaar vastgemaakt, met een opening ter
grootte van de kop van een luciferhoutje als urinegaatje.
Lichtere vormen van vrouwenbesnijdenis die ook voorkomen zijn clitoridectomie, waarbij
alleen de clitoris geheel of gedeeltelijk wordt weggesneden en incisie, waarbij alleen een
sneetje inde kittelaar wordt gemaakt. In Nederland zijn alle vormen van vrouwenbesnijdenis
verboden. Het valt volgens het Wetboek van Strafrecht onder opzettelijke mishandeling en
onder het onbevoegd uitvoeren van de geneeskunst.
Jakarta is een boeiende stad
met meer dan tien miljoen in
woners samengeperst op de op
pervlakte van de provincie
Utrecht. Het is altijd een genoe
gen de drukte en vervuiling even
achterjetelaten.Ikhadmedeze
keer extra verheugd omdat de
reis ging naar het Leuserpark in
het noorden van Sumatra: frisse
lucht en een tocht door het tro
pisch regenwoud.
Met een man of vijf trokken we
er op uit. „Petten op en de
broekspijpen in de kousen", in
strueerde de gids, want overal
zijn kleine kriebel beesten die je
beter weg kunt houden. Eerst
moesten we de onderbenen nog
even insmeren met petroleum:
tegen de bloedzuigers. Licht
verontrust stroopte ik mijn
broekspijpen op, doopte beide
handen in het stinkende goedje
en smeerde het zorgvuldig over
kuiten en schenen. Mmm, dat
rook niet erg naar onaangetaste
natuur!
Zoals het hoort, had onze gids
een fors kapmes bij zich, waar
mee hij af en toe een liaan af
hakte die de weg versperde.
Enorme bomen zorgden voor
aangename schaduw en de gids
wees op zaken die we anders
over het hoofd hadden gezien.
„Hier hebben wilde zwijnen
rondgewroet," Een eindje ver
der: „Kijk, sporen vaneen hert!"
Ondertussen plukte de begelei
der achter me een bloedzuiger
van mijn broek. Geroutineerd
rolde hij die tussen duim en
wijsvinger en gooide hem tussen
de struiken.
We waren nauwelijks een paar
passen verder of de man achter
me plukte zo'n parasiet van
mijn overhemd. Er zat er ook
nog een op mijn sokken. „Je
sokken zijn wel een beetje dun",
meende onze begeleider, nadat
hij er opnieuw een had verwij
derd. Deze keer was dat een
beetje te laat, gezien de bloed
vlek die achterbleef.
Bloedzuigers leven op de met
humus bedekte ondergrond van
het regenwoud. Ze zitten op de
bladeren en tasten in het niets
naar een lift en voedsel. Met
twee zuignappen verplaatsen ze
zich behoorlijksnel. Alsacroba-
ten die een handstand doen, op
him voeten landen en vervol
gens weer op hun handen te
recht komen.
Plotseling stopte ons gezel
schap: orang-oetans! Waar dan?
Nou, daar achter de tweede tak
van die hele rechte boom en dan
een beetje naar links. Orang-
oetans zijn op gorilla's na de
grootste mensapen en met hun
rode pels steken ze behoorlijk af
tegen het groen. Toch waren ze
lastig te zien, want ze zaten wel
dertig of veertig meter hoger
tussen de bladeren.
Terwijl we ze rustig bekeken,
rukten de bloedzuigers op. Toen
ik er een van mijn mouw afpluk
te, leekhet beest daar weinig be
zwaar tegen te hebben. Hij zoog
zich onmiddellijk vast aan mijn
duim. Dat was niet zo'n prettig
gevoel en de enige remedie was
flink langs een boomstam vegen
tot hij los liet.
De gids wees op eekhoorns, klei
nere apen en bijzondere vogels
die ik wel hoorde maar niet zag.
Bij de rivier namen we even
pauze. Een mooie gelegenheid
om de schoenen Uit te trekken en
de voeten te inspecteren op
bloedzuigers. Nou, die waren er
ook. De beesten zijn rekbaar als
elastiek en wringen zich door de
kleinste opening naar binnen.
Je voelt ze niet, maar het is geen
prettig gezicht als een trio
bloedzuigers uitgerekend op
jouw voet de lunch gebruikt. Na
verwijdering - onze gidsen wa
ren daar erg handig in - bleef het
bloed rijkelijk vloeien, want de
beesten spuiten een anti-stol-
lingsmiddel in voor optimale
toevoer van het vloeibare voed
sel.
Toen we onze trip vervolgden,
voelde ik een rare gevoelloze
bobbel op mijn hals. Als ik die
beet pakte en eraan trok, gaf hij
mee, maar ik had niet het idee
dat het alleen wat opgezwollen
vel was. Onze gids vond het wel
amusant: ondanks pogingen ze
baas te blijven, was er toch een
bloedzuiger in geslaagd de dik
anderhalve meter over mijn
broek en overhemd af te leggen
en zich op mijn keel te installe
ren. Hij plukte de parasiet van
mijn hals en meldde vrolijk dat
er niets aan de hand was: „Hij
heeft je alleen maar gekust!
Theo Haerkens
Het bijvoeren van in het oerwoud teruggezette orang-oetans in Bukit Lawang.
foto Theo Harkens/GPD
