Kraayenstein heeft niveau
-ft*
Het is nu de beste tijd om rozen te planten
PZC
Naè bute, naè
bute jie mee
die stienkbende
Agenda
Hof Kraayenstein bij Burgh is door de hoge ligging gespaard gebleven voor overstromingen; oude bomen en struiken konden zich daardoor handhaven.
foto's Dirk-Jan Gjeltema
Als je vanaf de stormvloed
kering Neeltje Jans Schou
wen binnenkomt, zie je de
Westhoek op z'n mooist. De
schittering van de zee op de
achtergrond, de hoge blin
kende duinen ervoor, gebed
in een rand van groen. De
nieuwe route van Noord-Be
veland over de stormvloed
kering houdt in de punt van
Schouwen opeens op, en
gaat over in een soort rand
weg om Burgh en Haamste
de. Langs die weg ligt één
van de meest opmerkelijke
boerderij en van Zeeland:
'Kraayenstein'.
Hoog tussen het geboomte
ligt een voornaam boeren
huis, omgeven door grachten.
Ernaast een lange, opvallende
schuur in L-vorm. De witte ran
den van ramen en deuren doen
Zuid-Bevelands aan, de
stampvensters dicht tegen het
dak zijn typisch Schouws. Het
geheel hoog boven het wijde
landschap (1 a 2 meter). Het erf,
ver van de weg gelegen, is ge
sierd met veel en oud geboomte.
Dat verwacht je niet op Schou
wen. Daar is, behalve in het
duingebied, in Zonnemaire en
rond Noordgouwe en Schudde-
beurs tengevolge van inundatie
en watersnood geen boom ouder
dan vijftig jaar.
Hoge ligging
Een erf met raadsels? Jawel,
maar de oude bomen zijn te dan
ken aan de zeer hoge ligging van
het erf Daardoor is het ook bij
overstromingen altijd droog ge
bleven. Bomen en gebouwen
zijn dus altijd gespaard. De ho
ge ligging vlak achter de duinen
wijst op een oude strandwal in
het landschap die dus al in oude
tijden aanwezig was. Als je de
geschiedenis induikt, klopt dat
ook. Kraayenstein is met de
naaste omgeving van Burgh
(duinen, dorp, ringburg, deels
verdwenen strandwallen) één
van de oudste Zeeuwse plaatsen
met een geschiedenis die terug
gaat tot ver vóór Christus. De
naburige Braber-nederzetting
De schuur van boerderij Kraayenstein is eind 19e eeuw gebouwd in een L-vorm, met een haakse hoek
dus.
(in 1954 weggeschoffeld door de
bulldozers van de ruilverkave
ling) bevatte resten van boeren-
bebouwing van 2200 vóór
Christus. Daarmee behoort deze
omgeving tot de oudste Zeeuw
se bewoningsplaatsen, dankzij
de hoge ligging. Ook bij het
hoogste water bleven deze
plaatsen droog en ongedeerd.
Kraayenstein lag vroeger naast
een kreek die dwars door de dui
nen vanaf de zee het land inliep.
Het was een bevaarbare kreek,
een directe toegangs- en uit
gangsroute naar en van Schou
wen. Die kreek heette de Amer
of Hamer. Haamstede dankt er
nog steeds zijn naam aan.
Kraayenstein, zo strategisch
aan een toegangskreek naar
Schouwen gelegen, is vele eeu
wen lang een sterkte, een kas
teel of burcht geweest. Mogelijk
gaat de herkomst terug tot de
Noormannen. De ringburg van
Burgh en Kraayenstein liggen
niet voor niets zo dicht naast el
kaar. En de Noormannen wer-
den in de Westhoek vroeger
waarschijnlijk met 'Kraaien'
aangeduid.
Hoe dan ook, Kraayenstein is
altijd meer geweest dan zomaar
een boerderij. Mattheus Smal-
legange, een 17e-eeuwse kro
niekschrijver, beschrijft Kraay
enstein als een landgoed met een
boerderij in eigendom van de
bekende Zeeuwse regentenfa
milie De Huybert. Zo wordt het
ook getekend in de illustratie
van zijn 'Nieuwe Kroniek van
Zeeland'in 1696. Enzo blijft het
ook bestaan tot ongeveer 1880.
Dan wordt het kasteel, het land
goed, verkocht en afgebroken.
Op dezelfde plaats, op dezelfde
fundamenten wordt een nieuw,
mooi boerenhuis gezet. De oude
schuur wordt verbouwd en ver
groot. Het grachtenstelsel blijft
gedeeltelijk bestaan. De nieuwe
eigenaar, Simon Vis, laat waar
schijnlijk delen van een in Zuid-
Beveland gekochte schuur naar
Kraayenstein overkomen. Die
worden gebruikt voor de (ver-)
bouw en vergroting van de
schuur. Merkwaardig genoeg
wordt de schuur niet gewoon
rechtuit gebouwd, maar in L-
vorm, met een haakse hoek dus.
Een moeilijke en in Zeeland
hoogst ongebruikelijke con
structie. De reden voor die
merkwaardige bouw is nergens
meer te achterhalen. Wel is hoog
in de schuur nog steeds de enor
me eiken balk te zien die de
schuur schraagt waar die om de
hoek gaat. Die megabalk is vol
gens overlevering afkomstig uit
een groot olieschip dat in die tijd
gesloopt is.
Allure
Kraayenstein, eerst burcht en
versterking, later vanaf de Gou
den Eeuw een lusthof en een
landgoed, is dus vanaf ongeveer
1890 alleen maar een boerderij.
Maar wel een boerderij met al
lure. Je ziet aan de gebouwen,
met name aan het huis en de
grachten, dat hier altijd 'op ni
veau' is gewoond. Ook de
Achter in de klasse gieng 'n
smoezelige vienger de locht
in. Da betekende groate bood
schap. As je 'n kleine boodschap
mos doe gebruukte je tweê vien-
gers. Afhankelijk van 't aontal
viengers controleerde de meês-
ter of je nie te lange wegbleef.
De meêster knikte ten teken dat
Arjaontje Bevelaander z'n groa
te boodschap kon gaè doe. Tege-
liekertied keek t'n verstoord.
Aoltied op 't zélfde oagenblik
mos die rot-joan naè de plee,
doch t'n bie z'n eige.
De Bevelaandertjes waère goed
vertegenwoordigd bie oöns op
schoole. Ik ze noait etèld, ma 't
waère d'r eêl wat. Meisen in jo-
ans. Ze woonden achter Schutje
op 'n boerderie die langs de wèg-
te stieng. Van jong tot oud kwaè-
me ze sogges naè 't durp loape. 'n
Afstaand van zeker vuuf kilo
meter. D'n eên létte goed op d'n
aoren want 't was 'n hechte ge
meenschap die Bevelaander
tjes. D'r pètten droege ze aomaè
op dezèlfde manier as d'r vao-
der. Zo'n bitje achter op d'r oad
mee de klèppe opzie edraoid.
Wilder noemden dat de 'lang le
ve de leut-stand'. In da paste bie
die jonges. Ze waère aomaè
goedlachs in populair op oóns
durp.
Evenas die van Bevelaander,
kwaème de kinders uut aolle
schuur, sinds 1890 een merk
waardige mengeling van
Schouwse en Zuid-Bevelandse
bouwstijl en ook nog eens in L-
vorm, is het aanzien meer dan
waard. Helaas, de nieuwe eige-
naarwasin 1890 en volgende ja
ren niet al te vaak op zijn erf te
vinden. Zoals een chroniqueur
van Kraayenstein het uitdruk
te: 'hij werd vaak op zijn fiets en
vergezeld van zijn hond aange
troffen op pad langs de verschil
lende herbergen en cafés van
Burgh en Haamstede.' Dat
kwam het bedrijf niet ten goede.
Hij moest af en toe percelen land
gaan verkopen. En zoals dat
vaak gaat, het ging slechter en
slechter met Kraayenstein en
zijn bewoners, die uiteindelijk
hun biezen pakten en met de
noorderzon vertrokken. Kraay
enstein werd publiek verkocht.
Dat was omstreeks 1920.
Sedert die tijd gaat het weer ex
celsior met de oude hoeve. De
familie Dalebout (sinds kort de
familie De Broekert-Dalebout)
bestaat uit harde werkers en be
kwame ondernemers. Ze zijn
bovendien zeer gesteld op de
historische gebouwen, het erf,
en de hele ambiance van Kraay
enstein, en onderhouden het
ook op zodanige wijze.
Scheiding
Helaas is de directe omgeving
van Kraayenstein in waarde
verminderd. Vanouds vormden
Kraayenstein, het dorp Burgh
en de oude ringburg uit de Nor-
mandische tijd één geheel. Een
lange, beboomde oprijlaan ver
bond het dorp met het landgoed
later met de voorname hoeve.
Een moderne randweg heeft een
zeer ongewenste scheiding tus
sen beide aangebracht. De
grachten rond Kraayenstein -
tien meter breed en met een to
tale lengte van zevenhonderd
meter binnen- en buitengrach
ten - zijn helaas voor een groot
deel weggeschoffeld bij de her
verkaveling in de jaren vijftig
van de vorige eeuw. Alleen de
gracht direct rond het huis is
nog aanwezig. Maar het restant
van Kraayenstein - de grachten,
de hoeve en het erf - is mooi ge
noeg om er voor de toekomst erg
'zuunig' op te zijn.
Gerard Smallegange
^eEKV
richtingen om de schoole, die
vast-ebouwd an de kèrreke
midden op 't durp stieng, te be
zoeken. D'r wier vriewè noait
verzuumd. Alleêne in de oagst-
tied. Dan kx-ege de kindei-s van
de land-èrrebaaiers in kleine
boeren vrie van schoole om d'r
ouders te assisteren bie 't oag-
sten. In weer in wind stienge ze
op 't laand om te èllepe bie 't vö
d'r jonge spieren vees te zwaère
wèrrek.
Ik kan m'n eige nog erinneren
dat ik dat 'n vervelende tied
voönd. Dat aolf-lege klaslokaol
in de stilte om mien ene wérkte
bie mien op de zenuwen. Bie de
schooljuffrouw in 't aandere lo-
kaol waère ze nog te klein vó 't
wèrrek op 't laand, ma in de
klassen viere tot zevene was 't
raèk in dien tied, 't Is ma goed
dat landbouwverlof vö kinders
a vele jaèren is of-eschaft. Al
leêne in ontwikkelingsgebieden
oar je nog wè's da de kleine kin
ders vele uren op 'n dag motte
wèrreke. In dan praète wilder
d'r mee z'n aollen kwaèd over.
Tot in de regering toe perbere ze
d'r 'n ènde an te maèken. Ma in
oónze jeugd, zo'n zestig jaèr
elee, was 't ok schering in inslag.
Waère wilder ier toen misschien
ok 'n ontwikkelingsgebied?
Die dag liep Arjoan, naè de toe
stemming van de meêster, de
klasse uut op wèg naè de wc. Ie
liep naè 't ènde van de gang. In 't
vorbiegaèn verwisselde d'n ier
in daè 'n petje of 'n jasje dat an 'n
genummerd aèkje ieng of 'n stik
of wat klompen die oönder de
nummers op de groönd stienge.
Toe zocht t'n mee zurreg 'n klein
pleetje uut in gieng d'r mee z'n
broek op z'n ielen op zitte. Uut
z'n broekzak aèlde d'n 'n veege-
bruukte pupe tevoorschien. An
't'ènde was d'r 'n gat in eslete
deü de stèrreke taanden van z'n
vaoder. Diezèlfde oggent ao Ar
jaontje 'n proppe pruumtabak
uut z'n vaoders doaze enome in
keurig in 'n stik kraantepapier
ewikkeld. Het duurde nie lange
of de dikke wolken van genot
dreve deü de gang van de
schoole.
In 't klaslokaol stieng de meês
ter aèdrijkskundeles te geve in
de zevende klasse. An de aande
re klassen ao d'n taèl- in reken-
wèrrek op egeve. Het was z'n
taèk om vier klassen tegelieke ie
oönderwiezen. In 'n voortdu
rende wisseling van taèken liep
t'n van de eêne rie banken naè de
aandere.
Plotseling zag 'n dat de plèkke
van Arjaon nog leeg was. Waè
bluuft die snot-aop, docht t'n.
Mee 'n vaèrt opende d'n de dèüre
naè de gang. Daè kwam 'n dikke
walm 'm tegemoet. Ie rènde in de
richting waè de roak vandaène
kwam. Zoönder z'n eige om pri
vacy te bekommeren rukte d'n
de deure van 't pleetje mee 'n
vaèrt open. Daè zat Arjaontje
mee z'n broek naè benee in de
groate pupe tussen z'n taanden,
't Bloed vloog de meêster naè 't
gelaèt. Ie pakte Arjaon bie z'n
ore in trok de schreêwende joan
deü de gang naè de straètdeure.
Vó de raèmpjes van de klassen
verdronge zich de kinders. Mee
vee misbaèr rukte de meêster de
straètdeure open. „Naè bute
jie", schreèuwde ie. „Naè bute
mee die stienkbende." Ie douw
de de joan, nog stees mee de
groate pupe in z'n moönd, naè
bute.
De snikken van de Arjoantje
veroorzaèkten wolkjes roak als
bie 'n lokomotief van de R.T.M.
Bute stieng 'n nog stees mee de
pupe in z'n moönd in z'n broek
op z'n ielen. Road van schaèmte
loerde 'n in 't roönd om te zien of
d'r gin ménsen inde buurte waè
re die z'n bloate billetjes konde
zie. „Uutmaèke die rommel in
van viere tot aolf-vuve schole
bluve jie", denderde de meêster.
Het duurde 'n stuitje vö de con-
sternaosie in de schoollokaolen
was verdwene. Om vier ure bleef
Arjaon mee 'n roaje kop zitte.
Om aolf-vuve gieng d'n gelieke
mee de meêster de schoole uut.
De meester ao 'n vèrse sigaore
op estoke. De wolken roak, die
d'n achter zich liet, leke op die
van Arjaontje.
Bie 't eêste kruuspunt op de
wègte naè Schutje stienge z'n
broertjes in zusjes op Arjaon te
wachte, want ze waère 'n hechte
gemeênschap die Bevelaander
tjes...
Joop van Zijp
Zondag 3 november: Mee-
zingmiddag in 't Kerkje van
Ellesdiek aan de Van Hattum-
straat in Ellewoutsdijk. Met
Oud-Hollandse liedjes, smart
lappen, geestelijke liederen en
Zeeuwse liedjes. Engel Rein-
houdt heeft de leiding en me
vrouw Stokman begeleidt de
zang op piano. Een intermezzo
wordt verzorgd door het R.K.
Kerkkoor uit Middelburg met
een speciaal programma. De
middag begint om 14.30 uur en
de entree bedraagt 3,50.
Zondag 17 november: Oecume
nische bijeenkomst in het
Zeeuws in het kerkje van Elle
woutsdijk. Het thema is: A aol-
les wigvaolt. De overweging zal
verzorgd worden door Dr. Ko
Joosse uit Rotterdam in het dia
lect van Walcheren. Jopie Min-
naard uit Heinkenszand houdt
een zelfgeschreven monoloog
over zinloos geweld getiteld Het
andere gezicht, in het dialect
van Zuid-Beveland. Medewer
king wordt verder verleend door
het Gemengd Parochieel Koor
Pius X uit Ovezande. De bijeen
komst begint om 14.30 uur.
OjP YCslQw
De Bierkreek tussen IJ-
zendijke en Schoondijke
is de eerste biologische ro
zenkwekerij van Neder
land. Wat begon als een
hobby van vier vrienden,
is drie jaar later een pro
fessionele kwekerij, waar
idealisme en dadendrang
gelijk op gaan met zake
lijk inzicht en behoefte
aan perfectie. Wat blijft is
het deeltijd-ondernemer
schap. Want Geertje van
der Krogt, Eric de Millia-
no, Marianne Lundahl en
Hans van Hage hebben er
allevier een baan bij.
Het is weer planttijd. Alle ro
zen worden gerooid en
klaargezet voor de klanten. „En
daar doe je het toch allemaal
voor. Dit is toch waar je het hele
jaar op zit te wachten. Alle men
sen die in de zomermaanden
over ons veld hebben gelopen en
rozen hebben besteld, kunnen
binnenkort een telefoontje ver
wachten. En daarna begint het
nieuwe seizoen alweer", vertelt
Marianne verheugd. Vorige
week haalden de rozenkwekers
handmatig al een paar exem
plaren van het veld, maar dat
bleek nog net iets te vroeg. „Er
zaten nog te veel bladeren aan
de rozen. Nu vallen ze er heel rap
af. Waarom dat nodig is? Als het
blad eraan blijft zitten, ver
speelt de roos te veel energie met
verdampen. Zonder blad is een
roos in natuurlijke rust."
Komend weekend worden de
rozen machinaal uit de grond
gehaald, waarna een selectie
procedure volgt. „De vraag is
altijd hoeveel rozen aan de kwa
liteitseisen voldoen, maar ge
middeld is dat zeventig procent.
Natuurlijk doen wij weer een
beetje apart, want wij vinden
dat uit ieder geoculeerd oogje
minstens drie takken moeten
groeien. Rozen die niet aan dat
criterium voldoen, potten we
op. Die krijgen gewoon nog wat
meer tijd", aldus Marianne. Van
de dertig procent die de strenge
selectieprocedure niet door
staat, wordt gemiddeld zo'n
twintig procent beoordeeld als
B-kwaliteit. „Dat zijn helemaal
geen slechte rozen. Ze worden
wel verhandeld, maar niet door
ons. Wij zijn gewoon heel kri
tisch."
De levertijd loopt van november
tot maart en april. Rozen in pot
worden tot juni of juli verkocht,
maar Marianne raadt de rozen
liefhebbers vooral aan om nu te
planten. „Het voordeel is, zeker
met zware grond als in Zeeland,
dat de grond nog warm is. In het
voorjaar is de grond een stuk
kouder." Het planten vergt de
nodige precisie. „Je moet een
plantgat van vijftig centimeter
diep, breed en lang graven, net
als een soort kubus. Dan de
grond goed losmaken, compost
of oud bladmateriaal doormen
gen en de wortels een klein beet
je afsnoeien. En zet de bloem
vooral niet op plaatsen waar al
eens rozen hebben gestaan. Dit
in verband met aaltjes, die dan
al in grote getalen in de bodem
zitten en schade aan de plant
veroorzaken. Je moet zorgen dat
het oculatieoogje net boven het
oppervlak zit. Daarna de grond
goed aandrukken. Verse stal
mest rond de roos is een pre
(maar geen must), want daar
mee bescherm je de oculatie-
plaats tegen strenge vorst. De
standplaats is overigens echt
heel belangrijk. Daar informe
ren wij ook altijd naar bij onze
klanten. Wij kunnen immers
wel een goede roos afleveren,
maar zonder goede standplaats
redt geen enkele roos het."
Raymond de Frel
Enkele struiken worden met de hand gei'ooidfoto Hans van Hage
dinsdag 29 oktober 2002
