Een Rietveld
moet je kunnen
binnenlopen
Een Chineesje heeft nog altijd een punthoed en vlechten
Alexandrië
weer centrun
wetenschap
Utrecht
heeft een
tweede
museumhuis
De wereld door
Westerse ogen
Met z'n kolossale bibbo
theek was Alexandrië 1>;
middelpunt van de klassiek
wereld. Vorige week werd et
hypermoderne, nieuwe bibl»
theek geopend, die de Egypt
sche havenstad z'n glorie mo»
teruggeven en tot centrum vi
de wetenschap moet maken.
De allereerste geslaagde pogin
'alle kennis op aarde' bij elkai
te krijgen werd reeds omstrea
290 voor Christus ondernoma
Dat gebeurde in het Egyptisca
Alexandrië, gesticht door q
megalomane Alexander de Gr
te, die nog in de leer was gewei
bij de allereerste ons bekers
verzamelaar van boeken, dei
losoof Aristoteles, voordat 1
het woord verruilde voor b
zwaard en de halve toen beke
de wereld veroverde.
Demetrius, een Griekse denkf
die uit Athene was verjaagde
een onverzadigbare hongt
naar kennis bezat, kreeg vano
toenmalige koning Ptolemen;
de opdracht 'zo mogelijk all
boeken van de wereld te vera
melen' - en een bijpassend bi
get, want de stad, toen al me
een half miljoen inwoners, to
buitengewoon welvarend. Ai
snijpunt van de Arabische»
reld, Azië en de Griekse were
werd er veel gehandeld.
Tegelijk met de Bibliothe;
Alexandriana werd b
Moeseion gesticht, (een huisa
muzen, museum) waar weta
schappelijk onderzoek we
verricht. De beroemdste gelee
den urt die tijd kwamen op us
nodiging van Ptolemeus naar:
Egyptische stad: natuurkunri
gen, denkers, schrijvers, medic
sterrenkundigen, wiskundige
en wat al meer, aangelokt d<x
aantrekkelijke honoraria. R
maakte Alexandrië tot het mie
delpunt van de klassieke we
reld. Hier werd voor een een
kritisch gestudeerd op de Ilis
en de Odyssee van Homerii
hier ontwierp Euklides de mee
kundige stelsels die tot va
kort op middelbare scholen ve
plicht onderwijs waren.De b
bl iotheek van de stad bevatte
z'n hoogtepunt naar schattn
700.000 papierrollen, wat ove
eenkomt met circa 125.000 boe
ken zoals wij die kennen. Da
reusachtige aantal werd niet zo
maar gehaald: iedereen <fe
Alexandrië bezocht moest en
afschrift meenemen van ail
boeken die hij bezat - en dat aai
de bibliotheek cadeau doen.
De nieuwe bibliotheek vat
Alexandrië ligt niet ver van cIé
plek waar de klassieke heeft ge,
staan. Het dak is cirkelvormij
en van glas en vier van de elf ver
diepingen liggen onder de zee
spiegel, zodat je de zon kun'
zien opkomen boven de Middel
landse Zee. De bovenste verdie
pingen zijn bekleed met granic
waarin gegraveerd de letten
van alle denkbare klassieke
gangbare alfabetten. Er is ruim
te voor 85.000 vierkante mett
boeken, maximaal zo'n ach
miljoen stuks. Dat is niet we:
nig, maar de grootste biblic
theek ter wereld, de Congresb:
bliotheek in Washington telt e
liefst 18 miljoen. In 1990 we:
de eerste steen gelegd voor he
complex, dat in samenwerkir.
met de UNESCO werd ontwik
keld. In totaal heeft het, inclui
het congrescentrum, het weten
schappelijk museum, planetaf.
um en andere gebouwen zo'
400 miljoen dollar gekos
waai*van de helft is betaald doe
de Egyptische overheid. 'Gr
leerden' uit heel Europa hie'
pende Noren leverden de arch:
tecten, de Duitsers stelden d
software voor de catalogi bf
schikbaar, Italië de apparatui
om oude schriftrollen te restac
reren en de Fransen 2000 boe
ken uit hun eigen archieven om
oosterse archeologie.
Willem Hoogendoo'
Tegenover de eigen vermeende superiori
teit ontwikkelde het Westen tal van
minderwaardige clichés over de rest van de
wereld. Hoe achteloos 'de ander' nog altijd
verbeeld wordt, blijkt uit de nieuwe perma
nente wisselexpositie De toereld bezien
door Westerse ogen in het Wereldmuseum
Rotterdam.
In China is het traditie dat je alleen een
Boeddha mag kopen als je hem aan iemand
cadeau geeft, zeggen ze bij Conimex. Zelf
geven ze ze niet weg, maar voor 3,99 euro
heb je binnen drie weken een Conimex-
Boeddha kookwekker in huis.
Sinds kort is er ook eentje in het Wereldmu
seum Rotterdam te bewonderen. Niet als
aardig voorbeeld van interculturele toena
dering, maar om aan te tonen hoe achteloos
Azië nog altijd verbeeld wordt in het Wes
ten. Vergelijk het met een kookwekker van
Christus in een Pekingse grootgrossier voor
32,99 Chinese Yuan Renminbi.
De Conimex-Boeddha is onderdeel van de
nieuwe permanente wisselexpositie De we
reld bezien door Westerse ogen. In een
trecht heeft er sinds vorige week zaterdag een
tweede museumwoning bijTegenover het
wereldberoemde Rietveld-Schröderhuis, aan de
andere kant van de drukke Waterlinieweg, staat nog een
Rietveld-huis (Erasmuslaan 9) dat voor het publiek
toegankelijk is. 'Een huis dat meer zegt over wat hij als
architect wilde, waar het zwaartepunt in zijn oeuvre ligt'.
vrijdag 25 oktober 2002
Op de bovenste verdieping
van Erasmuslaan 9 is het
Rietveld-Schröderhuis goed te
zien, zo'n honderd meter ver
derop. De tegenstellingen tus
sen die twee huizen van één en
dezelfde architect zijn enorm.
Het rood-geel-blauw en de vor
men van het Schröderhuis (uit
1924) brengen diepte in de gevel
en maken van het huis bijna een
sculptuur Het is als een bom
bardement ten opzichte van de
vlakheid en de heldere horizon
tale lijnen die de buitenkant van
de Erasmuslaan (uit 1931) ken
merken. Hier domineren ijle,
zilvergeverfde stalen kozijnen,
ramen als glazen vliezen, wit
pleisterwerk. „Toen hij het Riet
veld-Schröderhuis bouwde was
Rietveld het meest radicaal ten
opzichte van zijn omgeving",
zegt Rietveld-deskundige Ida
van Zijl van het Centraal Muse
um. „Maar het huis aan de Eras
muslaan zegt meer over wat hij
als architect wilde, waar het
zwaartepunt in zijn oeuvre lag."
Utrecht heeft er een tweede mu
seumwoning bij. „Niets werkt
zo informatief als door het werk
van een architect heen lopen",
vindt Bertus Mulder, die naast
deze woning al veel andere hui
zen van Rietveld restaureerde.
„Tekeningen en maquettes
spreken minder aan."
Het Rietveld-Schröderhuis is
een kunstwerk, ontworpen met,
en voor een particulier. In edu
catief opzicht is de openstelling
van een tweede Rietveld-muse
umwoning aan de Erasmuslaan
een perfecte aanvulling, vindt
Ida van Zijl. „Naast dat hele
specifieke werk van Rietveld
kunnen we nu ook de essentie
van zijn opvattingen als archi
tect laten zien."
De Utrechtse meubelmaker en
architect Gerrit Thomas Riet
veld (1888-1964) was een mo
dernist, een aanhanger van Het
Nieuwe Bouwen. Net als Le
Corbusier wilde hij licht, lucht
foto Marc van der Kort/GPD
en ruimte in woningen brengen.
Dat zou heilzamer zijn 'voor den
mensch'. Ida van Zijl: „Het mo
dernisme van Rietveld heeft een
duidelijke link met het socialis
me. Hij wilde de arbeider ver
heffen."
De meubelmaker Rietveld was
in de werkplaats van zijn vader
opgegroeid met het zware en
vuile handwerk. Door de fabri
cage van bouwmaterialen te
standaardiseren zouden de ar
beidsomstandigheden aanzien
lijk verbeteren, was zijn hoop.
Door machinaal aangeleverde
stalen kozijnen en het gebruik
van standaardmaten, kon het
geestdodende en zware licha
melijke werk deels worden
overgenomen door machines, de
productie goedkoper worden en
goede huizen beter bereikbaar
voor 'gewone' mensen.
Die opvattingen over Rietvelds
'kernhuis' zijn overal aan de
Erasmuslaan terug te vinden,
zegt Van Zijl. De sanitaire ruim
tes zoals keukens en douches
zitten recht boven elkaar om
prefabricatie van een kernblok
met trappenhuis, natte cellen,
leidingen en rookkanalen mo
gelij ktemaken.waarde kamers
als het ware vrij omheen gehan
gen kunnen worden. Het trap
penhuis is eenvoudig, maar bij
zonder licht door een eenvoudig
daklicht in het plafond. „Het
Het Rietveldhuis aan de Erasmuslaan in Utrecht: zilvergeverfde stalen kozijnen, ramen als glazen vliezen en wit pleisterwerk. foto J. Poulissen/GPD
Het Van Melle-blikje Chineesche-Drops voor den
hoest van een kleine honderd jaar geleden.
wand vitrine in de gang tussen de tentoon
stellingen Schatkamers en Rotterdammers
zijn ongeveer negentig uiteenlopende voor
werpen uitgestald.
Ze komen uit de collectie Beeldvorming,
met tussen de vier- en vijfduizend objecten
vanaf 1880, die het museum in 1996 aan
kocht van de Nederlandse kunstenaar/
regisseur Felix de Rooy. De meeste objecten
zijn afkomstig uit Europa en de VS en tonen
de vermeende Westerse superioriteit.
Omdat zogenaamde Wit over Zwart-ten-
toonstellingen regelmatig plaatshebben,
ligt de nadruk bij deze eerste inrichting op
het Verre Oosten. Toch is er in het eerste deel
van de vitrine wel aandacht voor stereoty
pen van zowel Afrikaanse. Europese als
Noord-Amerikaanse zwarten Voor het geo
grafisch gemak zijn daar ook prenten van
indianen bijgevoegd.
Hoe hardnekkig denigrerende denkbeelden
over 'de ander' waren en zijn, blijkt, uit hun
wijdverbreide toepassing op alledaagse ge
bruiksvoorwerpen uit verleden en heden
Een bizar voorbeeld vormen de plastic Zu
lu- Lulu cocktailstaafjes uit de jaren tachtig
van de vorige eeuw. Oplopend in leeftijd per
staafje krijgt Lulu steeds meer last van
pruillippen en hangtieten.
De Arabica-sectie toont met name de stati
sche en romantiserende kanten van stereo
typering. Steeds terugkerend op oude
schoolplaten, theateraffiches en bewaar-
blikken is het aloude motief van 1001 nach
ten: magische praalpaleizen, mysterieuze
buikdanseressen, wilde kromzwaardvech-
ters, wuivende palmen en natuurlijk zand,
eindeloos veel brandend zand.
Het derde en laatste deel van de vitrine is ge
wijd aan Aziatica, met name aan de Chi-
noiserie en het Japonisme. Westerse imita
ties van Chinese en Japanse elementen,
veelal versmolten of vermengd met algeme
ne oriëntaalse clichés. Zo draagt de dame op
de Vogue-deoderant Japanese Dream welis
waar een Japanse kimonomaar daarbij een
traditionele Chinese haardracht. Dat het
ook anders kan, moet blijken uit geëxpo
seerde advertenties van Benetton en Ben.
De Italiaanse kledingfabrikant adverteert
al jaren met schattige foto's van veelkleuri
ge kinderen, maar zonder etnische verwij
zing in klederdracht. Het Nederlandse tele
foniebedrijf daarnaast maakt reclame met
'gewone mensen', onder wie een 'doorsnee
moslimmeisje' met een hoofddoek.
Andere 'goede' voorbeelden zijn minder
eenvoudig te duiden. De afbeelding van een
veldwerker op een zak Java-crackers bij
voorbeeld is weliswaar geromantiseerd,
maar niet direct karikaturaal. Zeker niet m
vergelijking met de rijstplukker op het oude
pakje Keg's Siam Rijst ernaast, met de tekst
'Van mijn groene dessah naar uw blanke
rijsttafel'.
Toch is het uiteindelijk Albert Heijn die hier
laat zien hoe het moet, met de realistische
foto van een oude Javaan op een pakje ge
malen koffie. Discussie over de grens tussen
correcte en incorrecte verbeelding is na
tuurlijk de bedoeling van de expositie. Maar
meer achtergrondinformatie bij dit in w>
zen zeer complexe thema is niet overbodii
Te meer omdat alle vier de windstreken ii
één vitrine bijeen zijn gebracht. Het musf
um had er beter aan gedaan voor een dergf
lijke bescheiden expositie een evenredig
opzet te kiezen. In deze vorm roepen all
uitgestalde curiositeiten niet alleen ver
wondering of afkeer, maar vooral ook vö
gen op.
Wat zonder tekst en uitleg wel subtiel woK
duidelijk gemaakt, is hoe terloops bepaató
clichés de twintigste eeuwwende overlees
hebben. Zo toont een vrolijke poster vanfc
evenement Kids Adventure 2001 in Aho'
Rotterdam een getekend Chineesje met ee
punthoed en vlechten. Precies zoals
landgenoot op het Van Melle-blikje 'Cb>
neesche-Drops voor den hoest' van een kte
ne honderd jaar geleden.
Eppo Kóm!
Expositie: De wereld bezien door Westerse ogt'
Wereldmuseum. Rotterdam, Willemskade
Duur: permanent. Open: di t/m zo van lO.OOtt
17.00 uur,
foto Marc van der Kort/GPD
draait om functionaliteit en
eenvoud. Er zit geen tegelwerk
in het huis, alles bestaat uit
stucwerk, geschilderde muren
en staal. Daarmee schakelde hij
één discipline uit en krijg je ook
visuele eenvoud: het beeld van
de woonomgeving is eenvoudig
en leidde je niet af van de dingen
waar het echt om ging in het le
ven."
Het Nieuwe Bouwen wordt
vaak geassocieerd met witte
muren, maar de Erasmuslaan
kende vele pastellen, bleek uit
kleurenonderzoek. De muren
zijn nu weer lichtgroen, oker
geel, blauw en grijs. Al het me
taalwerk is aluminiumzilver
geverfd. De badkamer is een
eenvoudige kamer, met een
wastafel en een bad op pootjes:
„Hij vond het zonde om veel
geld en aandacht te verliezen
aan dingen die je maar tien mi
nuten per dag gebruikt."
De keuken is ronduit sober en
klein, een terrazzo aanrechtje,
houten kast j es met houten blok
jes als grepen: „Een puur func
tionele keuken. Deze tijd is het
hoogtepunt in de rationele be
nadering van een keuken. Het
moest zo efficiënt mogelijk. De
keuken was werkterrein, geen
plek om aan tafel te zitten." Van
Zijl: „De keukens van Rietveld
zijn trouwens altijd verschrik
kelijk. Ze zijn minimaal, ook in
de particuliere villa's die hij
bouwde. Het is vaak het eerste
dat wordt gesloopt door een
tweede generatie bewoners. De
keuken was vaak ook veel te
eenvoudig vergeleken met de
standaard van het huis zelf. "De
tuin is van postzegelformaat:
„Maar de balkons zijn enorm
ruim. Het paste veel meer bij de
jaren dertig idealen om een
'licht-, lucht- en zonnebad te
nemen' dan om op een grasveld
je in een tuin te zitten."
Ook de woningen aan de Eras
muslaan kennen, net als het
Rietveld-Schröderhuis, prakti-
Het ideaal van Rietveld: Licht, efficiënt en goedkoop, want dat zou heilzamer zijn 'voor den mensch'.
foto Mark Prins/ANP
sche oplossingen voor alledaag
se zaken: een keukenraam
waardoor leveranciers bood
schappen af konden geveneen
bergplaats voor de vuilnisbak in
een hoek onder het aanrecht zo
dat die van buitenaf wegge
haald kan worden en de vuilnis
man niet meer aan hoefde te
bellen, een doorgeefluik voor
eten van de keuken naar de
woonkamer. Een.glazen dak-
licht bovenin het trappenhuis
zorgt ervoor dat daar altijd dag
licht is, ondanks de centrale lig
ging in het huis. Harmonica-
wanden in de huiskamer maken
een flexibele indeling (één grote
ruimte van 60 vierkante meter
of twee of drie kleinere kamers)
mogelijk. Ook anno 2002 nog
bijzonder aantrekkelijke en rui
me huizen, al is het sanitair en
het ontbreken van dubbel glas
niet meer van deze tijd.
Rietveld kon de huizen bouwen
dankzij de financiële steun van
zijn zakenpartner en vriendin,
mevrouw Truus Schroder. Zij
kocht het terrein aan de Eras
muslaan. Ida van Zijl: „Deels
waarschijnlijk om hem aan
werk te helpen en ook zodat hij
zichzelf als architect kon bewij
zen. En deels ook om het uit
zicht vanuit haar eigen huis vei
lig te stellen." Dat laatste lukte
niet: na een paar jaar werd de
weg tussen het Rietveld-Schrö
derhuis en de Erasmuslaan op
een talud gelegd, waardoor nu
lelijke kunststof geluidsscher
men en een aarden wal de hui
zen visueel van elkaar scheiden.
Het bracht Rietveld ooit tot de
uitspraak dat het Schröderhuis
nu net zo goed kon worden ge
sloopt.
Het Centraal Museum huurt de
woning van de vereniging
Hendrick de Keijser, die het
pand twee jaar geleden aan
kocht van een particulier. De
midden verdieping wordt ver
huurd om de kosten te drukken,
de badkamer daar is wel te be
zichtigen.
De reconstructie van het huis
was in handen van Rietveldken
ner en restauratiearchitect Ber
tus Mulder. Het huis was in 1931
tijdelijk als modelwoning inge
richt met door Rietveld zelf ont
worpen meubilair. Door de vele
foto's die destijds werden ge
maakt en de talloze recensies
die verschenen, was er veel be
kend over het kleurgebruik en
de inrichting.
Veel van het meubilair dat nu in
de modelwoning staat, bevond
zich in de collectie van het Cen
traal Museum, andere stukken
werden nagemaakt. Niet alles
was te herleiden, zegt Van Zijl:
„De boekenkast zou lichtblauw
zijn geweest, maar welk licht
blauw? We wisten wel dat er
lichtblauw rubber op de tafels
lag, en in die tijd had je maar één
kleur lichtblauw rubber, daar
heb ik dus een kleur voor de kast
van afgeleid. Dat moet in de
richting zitten."
Er was ook onduidelijkheid
over de vloerbedekking: „In de
recensies staan dat er Marok
kaanse kleden op liggen, maar
over de vloer zelf wordt niks ge
zegd. Je ziet op oude foto's wel
dat de planken vloer zich door
de vloerbedekking aftekent.
Maar we konden niet definiëren
wat het precies is geweest. We
hebben uiteindelijk voor heel
dun linoleum gekozen in licht
grijs en je ziet nu al dat de struc
tuur van de planken er doorheen
komt." Honderd procent waar
heidsgetrouw hoeft zo'n muse
umwoning niet te zijn, vindt
Bertus Mulder. „Het gaat er om
dat de ideeën tot hun recht ko
men, dat je in de goede traditie
zit met je keuzes."
De huizen werden destijds voor
22.000 gulden verkocht als 'hee
renhuizen', toch is de luxe ver te
zoeken. Die zit 'm vooral in de
oppervlakte. Drie grote woon-
verdiepingen boven elkaar, en
ook nog een kelder voor het vui
le werk: wassen, opslag en ketel.
„Herenhuis was destijds mis
schien ook een beetje een make
laarsterm", vermoedt Van Zijl.
Anka van Voorthuijsen
De reconstructie van Rietvelds mo
delwoning in Utrecht is permanent
opengesteld voor het publiek. Be
zoek is alleen mogelijk met rondlei
ding, in combinatie met een bezoek
aan het Rietveld Schröderhuis.
Prijs: €9,-. Reserveren noodzake
lijk, 0302362310
