Beelden van botanisch verleden
Nuttige planten tropisch
Afrika in kaart gebracht
PZC
Nobelprijzen voor
bizar onderzoek
Aantal doden door
hartaanvallen onnodig
Tekenaar Ferdinand Bauer tekende ontdekkingen Flinders-expeditie uit 1800
Kristal met akoestisch geheugen
Discussie inspuiten dierlijke cellen
XTC en hersenbeschadiging
Canada test klimaatverandering
postzegels
2:
dinsdag 22 oktober 2002
door Wilfred Simons
LEIDEN - Zoals Nederland het
jaar 2002 heeft uitgeroepen tol
het 'VOC-jaar', herdenkt Au
stralië de expeditie van zeeka
pitein Matthew Flinders. In een
lekkend kolenschip zeilde hij
tussen 1801 en 1803 rondom Au
stralië en bewees dat het geen
eilandenrijk is, maar een conti
nent. De herinnering aan die
tocht blijft levend door de hon
derden prachtige botanische
aquarellen die Ferdinand Bauer
(1760-1826) maakte.
In 1800 rustte Napoleon Bona
parte twee zeilschepen uit voor
een 'wetenschappelijke' expe
ditie naar Australië. Hiervan
schrokken de Engelsen omdat
zo'n expeditie doorgaans de
voorbode was van kolonisatie
en daarmee een directe bedrei
ging van de in 1788 gestichte ko
lonie in Sydney.
Er moest een tegenexpeditie
komen, zo besloot de Britse
'Admiralty', het ministerie van
marine. Het enige schip dat nog
voorhanden was, was een lek
kende oude kolenschuit, Inves
tigator gedoopt. Kapitein was
ontdekkingsreiziger Matthew
Flinders (1774-1810).
Aan boord waren onder anderen
de plantkundige Robert Brown
(1773-1858) en de plantenteke-
naar Ferdinand Bauer. De En
gelse expeditie was kleiner en
slechter uitgerust dan de Fran
se. Toch is de Engelse expeditie
veel bekender geworden. Dat is
volgens de Australisch/Leidse
bioloog David Mabberley (54)
vooral te danken aan de schitte
rende tekeningen die plantente-
kenaar Ferdinand Bauer maak
te. Vooral in Australië, waar de
zogeheten 'Flinders' Circumna
vigation of Australia' afgelopen
jaar met tentoonstellingen, le
zingen en postzegels op grootse
wijze is herdacht, zijn Bauers
tekeningen en aquarellen onge
looflijk populair.
Bauer was een eenvoudige teke
naar uit Wenen, die in 17 86 dooi
de Engelse plantkundige lord
John Sibthorp was aangenomen
om de planten te tekenen die de
lord wilde ontdekken Na een
reis naar Griekenland en Klein-
Brachychiton paradoxus, 'flessenplant'
Azië was hij in Londen gebleven
om zijn tekeningen uit te wer
ken tot aquarellen. Bauer had
een voorsprong op andere bota
nische tekenaars doordat hij
met een kleurenkaart met hon
derden tinten werkte. Hij
maakte eerst potloodschetsen
en noteerde de nummers van de
kleuren uit de kleurenkaart. De
schetsen werkte hij naderhand
uit tot een botanische aquarel.
Volgens Mabberley kloppen de
kleuren precies. ,,Als je een
plant van nu naast Bauers kleu
renplaat houdt, zie je geen ver
schil." In het tropische noorden
van Australië deden Brown en
Bauer hun grootste vangsten.
Na een succesvolle botanische
tocht langs de Australische
noordkust sloegen de scheeps
timmerlieden van de Investiga
tor in maart 1803 alarm over de
toestand van het schip.Flinders
besloot daarop naar Kupang op
Oost-Ti mor te varen om noodre-
paraties te laten uitvoeren.
Bauer had het tekenen inmid
dels opgegeven: de warmte en
het vocht aan boord hadden zijn
papier aangetast. Na de repara
tie besloot Flinders de tocht
naar Sydney zo kort mogelijk te
maken. Op 9 juni kwamen ze in
Sydney aan.
De Admiralty had de expeditie
leden op het hart gedrukt om
vooral te zoeken naar planten
met economische waarde: plan
ten met stevige vezels (voor tou
wen en zeilen) en bomen met
goed timmerhout. Brown en
Bauer vonden zo'n boom in Au
stralië: de rode ceder, die - in te
genstelling tot wat de naam sug
gereert - een mahonie is en geen
naaldboom
Erosie
,,Het zijn, of liever waren, bo
men tot veertig, vijftig meter
hoog", zegt Mabberley, die in
mahoniesoorten gespeciali
seerd is. ,,In de jaren na de ont
dekkingzijn alle grote exempla
ren gekapt. Nu zijn alleen de
kleintjes nog over en ze kunnen
nooit meer zo groot worden,
want door het kappen van de
grote is er 'genetische erosie' op
getreden."
Uit dit voorbeeld blijkt wel de
onschatbare waarde van het
werk van Brown en Bauer. Sinds
de kolonisatie van Australië
zijn veel soorten die zij beschre
ven, uitgestorven. Varkens die
op eilanden voor de kust zijn
uitgezet, hebben complete ve
getaties opgegeten. Verwilderde
katten hebben zich tegoed ge
daan aan de gestreepte buidel
muis die eens algemeen was in
Zuid-Australië
De expeditie maakt in 1805
noodgedwongen de thuisreis.
Tot verbittering van Bauer en
Brown trok de oogst aan plan
ten, plantenzaden, opgezette
dieren en mineralen totaal geen
aandacht.Eenmaal in Londen
zette Bauer zich aan het uitwer
ken van zijn tekeningen. Als
staatsgeheim verdwenen ze li-
nea recta in het archief van de
Admiralty. Bauer probeerde wel
om zijn tekeningen uitgegeven
te krijgen, maar na de publicatie
van vier kleine deeltjes staakte
hij de uitgave.
In 1814 keerde Bauer terug naar
Wenen, waar hij zich vestigde
als zelfstandig kunstenaar. De
rest van zi]n leven besteedde hij
aan het maken van olieverf
schilderijen van-planten voor de
Oostenrijkse adel. Bauers nala
Livistona humilis; Cymbidium suave; Flindersia australis; en Co-
rymbia serosa (Afbeeldingen Natural History Museum Londen)
tenschap bestaat uit duizenden
schitterende tekeningen, aqua
rellen en olieverfschilderijen
van planten en dieren - niet al
leen uit Australië, maar ook uit
Griekenland, Klein-Azië en
Oostenrijk. Vrijwel niets ervan
is bekend bij het grote publiek.
,,We weten niet eens precies wat
er allemaal is", zegt zijn bio
graaf Mabberley.
Eén reden voor die grote onbe
kendheid is dat publicatie be-
moeili j kt werd door de primitie
ve druktechnieken van destijds.
Gravures moesten allemaal met
de hand worden ingekleurd, wat
duur en tijdrovend was. De
steendruktechniek, die meer
kleurendruk in beginsel moge
lijk maakte, stond nog in de kin
derschoenen. De uitkomsten
van de expeditie van Flinders
golden bovendien tot diep in de
negentiende eeuw als geheim.
Publicatie werd daarom beslist
niet aangemoedigd. Bauer moet
teleurgesteld zijn geweest over
zijn geringe maatschappelijke
David Mabberley: Ferdinand Bau
er, The Nature of Discovery. Uitg
The Natural History Museum, Lon
don. ISBN 1 85894 097 7
MISSISSIPPI - Amerikaanse wetenschappers hebben et-
kristal ontdekt dat een geluidsgolf niet dadelijk terugkaats
maar die opslorpt en even later weer terugzendt. Het kriste
heeft dus een soort 'akoestisch geheugen'. Dit tot hiertoeoii
bekend natuurkundig fenomeen vindt plaats in het kristal);,
thiumniobat, een verbinding van het scheikundig element!*
thium. De ontdekking kan voor interessante toepassingen^
de geluidstechniek zorgen.
Onderzoekers van de universiteit van Mississippi ontdekte;
het fenomeen bij toeval, toen zij wilden nagaan hoe het kriste
zich onder bepaalde omstandigheden als filter van geluid*
golven gedraagt. Wegens deze eigenschap wordt lithiumnio.
bat trouwens in mobiele telefoons gebruikt. GPD
DEN HAAG - Het injecteren van dierlijke cellen in het men.
senlichaam moet worden gestopt. Deze techniek wordtin et-
kele privé-klinieken nog steeds gebruikt om het veroudere
van organen tegen te gaan. Volgens de farmacoloog-toxu».
loog prof. dr. A. Bast van de Universiteit van Maastrick
werkt de methode niet en is zij gevaarlijk. Artsen die de me
thode toepassen, bestrijden dit.
Volgens de Nijmeegse hoogleraar geriatrie (ouderdomskut
de) prof. dr. W. Hoefnagels is niet aangetoond dat de method
werkt.
Volgens de arts dr. P.J. van der Schaar, werkzaam in een privé-
kliniek in Leende, is de methode echter niet alleen zeer one
maar ook ongevaarlijk. „De cellen die worden gebruikt, k(-
men van foetussen van dieren. Die veroorzaken geen
tingsreactie bi] de mens.In Duitsland wordt de techniek ve
toegepast, daar zijn ook cijfers die de werkzaamheid em:
aantonen. GPD"
BALTIMORE (DPA) - Er bestaat een verband tussen XTC-gt-
bruik en hersenbeschadiging. Dat blijkt uit een ondenoei
van de John Hopkins Universiteit in Baltimore, gepubliceer;
in het vakblad Science.
Bij apen die in een proef XTC kregen toegediend, ontstond»
langdurig tekort van dopamine-cellen in de hersenen. Di
cellen helpen onder meer iemand te bewegen en te reagerens
dingen. Beschadiging van die cellen kan leiden tot de ziefa
van Parkinson of soortgelijke aandoeningen.
„Het gebrek aan duidelijke nadelige effecten op de korte te-
mijn is deels de oorzaak voor het wijdverspreide idee datXI!
veilig is", aldus onderzoeksleider George Ricaurte. DPA
THOMPSON - Canada gaat de klimaatverandering doorot
warming van de aarde proefondervindelijk bestuderen. Wf
tenschappers van universiteiten en het ministerie voori
lieuzaken gaan dat doen in het noorden van de deelsta
Manitoba. Zij warmen daar voor hun onderzoek ee
stuk noordelijk woud op. Komend voorjaar begint het opwaï
men.
Het stuk bos ligt in het toendradeel van het noorden vanCi
nada. Daar is de bodem bijna altijd bevroren. De bomen bit
ven daardoor veel kleiner dan in warmere streken. De wetei
-schappers denken dat de grond door het opwarmen van
lucht gaat ontdooien en cle bomen wel verder zullen ga: ig
groeien.
Doel van het onderzoek is te zien hoeveel kooldioxide en m
thaangas vrijkomen uit de ontdooiende bodem en in hoever
de groter wordende bomen die weer opnemen en omzetten:
zuurstof. ANP
door Peter de Jaeger
LONDEN - Ook dit jaar zijn aan
de Harvard universiteit weer de
alternatieve Nobelprijzen uit
gereikt voor lachwekkend en
obscuur onderzoek. De tien
winnaars namen hun prijs - een
klapperend gebit - in ontvangst
van echte laureaten.
In de categorie Biologie ging de
prijs naar een Britse studie over
verliefde struisvogels. Britse
pluimveehouders waren be
nieuwd waarom hun loopvogels
niet willen broeden. De struis
vogels hadden meer oog voor
hun verzorgers. „Het is geen
pretje om doelwit te zijn van een
amoureuze struisvogel", zegt
Charles Paxton. Gevonden oor
zaak is dat jonge struisvogels
van jongs af aan worden opge
voed door mensen. Daarom zien
ze die eerder als mogelijke part
ner dan hun eigen soortgenoten.
De 'prijs' voor Medicijnen werd
gewonnen door Chris McManus
van de universiteit van London.
In kunsthistorische handboe
ken wordt altijd beweerd dat bij
standbeelden, zoals de beroem
de David van Michelangelo, de
Imker teelbal groter is dan de
rechter, zoals in de natuur. De
medicus bekeek in Italië ruim
honderd anatomisch correcte
beelden van dichtbij. De histo
rici krijgen van hem gelijk wat
de beelden betreft, maar in wer
kelijkheid is bij mannen de
rechter testikel groter.
Bier was het gelauwerde onder
werp voor Natuurkunde. Arnd
Leike uit München bewees dat
de witte schuimkraag inzakt
volgens de wet van exponentieel
verval. Tijdens de uitreiking
had de vrolijke, dikbuikige fysi
cus een glas bier in zijn hand.
„Ik heb met veel plezier dit on
derzoek uitgevoerd. Bedankt en
proost."
De wiskundeprijs was voor de
Indiase onderzoeker Kannoth
Sreekanur. Deze heeft een ver
gelijking ontwikkeld om de to
tale oppervlakte van een olifant
te berekenen. De Nobelprijs
voor de vrede was voor een Ja
panner die een machine ontwik
kelde die hondengeblaf kan om
zetten naar mensentaal. Onder
grote hilariteit van het publiek
werd de machine uitgetest.
Winnaars die er in vorige edities
uitsprongen bestudeerden on
der meer de kans om gewond te
raken door vallende kokosno
ten. Tijdens dit ceremoniële cir
cus, dat voor de twaalfde keer
werd gehouden, wordt altijd
veel gelachen. Maar werden Co
pernicus en de gebroeders
Wright in het begin niet even
zeer uitgelachen? Eerdere win
naars die werden beschimpt om
hun uitvinding zijn nu miljo
nair.
Neem Alan Kligerman. Hij ont
wikkelde een middel tegen
flatulentie ofwel overmatig
winden laten. De farmaceut
ontving hiervoor in 1990 een
'Nobelprijs'. Nu brengt het ge
neesmiddel verlichting voor
duizenden patiënten met een
opgeblazen gevoel.En meer nog
voor de mensen in hun directe
omgeving. Kligerman mag zich
inmiddels scharen onder de
nieuwe rijken van Amerika. Ja,
wie het laatste lacht
WELLINGTON - Een combina
tie van goedkope en simpele
maatregelen zou het aantal
mensen (12 miljoen) dat jaar
lijks overlijdt aan een hartaan
val of een beroerte, kunnen
halveren. Dat stellen weten
schappers uit Nieuw-Zeeland,
die voor de wereldgezondheids
organisatie WHO onderzoek
hebben gedaan.
Anthony Rogers van de univer
siteit van Auckland zei gisteren
dat het verminderen van zout in
voedsel, stoppen met roken en
het nemen van medicijnen om
de bloeddruk te verlagen, het
aantal doden drastisch zou ver
minderen. Eerder werd ervan
uitgegaan dat een hoog choles
terolgehalte, een hoge bloed
druk en roken de oorzaak zou
den zijn van 25 tot 50 procent
van de hartaanvallen. Volgens
Rogers is het echter veel meer:
ruim 75 procent. Alleen al door
een hoge bloeddruk zouden
jaarlijks 7 miljoen mensen aan
een hartaanval sterven.
Verder bleek dat hartproblemen
wijdverspreid zijn. „Een hoge
bloeddruk en cholesterolgehal
te komen in ontwikkelingslan
den veel vaker voor dan ge
dacht", aldus Rogers. DPA
door Peter de Jaeger
WAGENINGEN - Wagenin-
gen Universiteit neemt het
voortouw om alle nuttige
planten van tropisch Afrika in
kaart te brengen. Alles komt
direct op internet beschik
baar. Deze klus, die tien jaar
gaat duren, kan uiteindelijk de
honger in arme landen helpen
voorkomen. De voorbereiding
van het prestigieuze PROTA
project heeft drie jaar ge
duurd. PROTA staat voor
Plant Resources of Tropical
Africa.
Tien jaar duurde het voordat
een werkgroep van ondermeer
Wageningse wetenschappers
alle nuttige Afrikaanse plan
ten had geïnventariseerd. Het
bleken er bijna 7000 te zijn, die
ondergebracht zijn in zestien
handboeken, ingedeeld naar
gebruiksgroep, zoals veevoer,
groente, hout, siergewas of
medicijn. Het PROTA-project
zorgt dat alle 7000 nu worden
beschreven, een werk van tien
jaar.
Hoe de beschrijving gaat wor
den is te zien in een voorbeeld
boek waarin veertig planten
soorten uitgebreid worden
besproken. „Niet alleen de
teelt en het gebruik, ook de re
gionale verspreiding en de
handel komen ter sprake",
zegt Jan Siemonsma. mede
initiatiefnemer en coördinator
van het project en verbonden
aan de Wageningen Universi
teit.
Okra
Zelf deed hij ooit studie naar
okra, een groente uit West-
Afrika. „Dit vruchtdragend
gewas komt ook elders ter we
reld voor. Maar de West-Afri
kaanse soort, die pas sinds
twintig jaar goed is beschre
ven, is resistenter tegen ziek
ten en daarom interessant voor
elke moestuin. Door die kennis
uit te dragen kan het vitami
nen- en mineralenrijke pro
duct een belangrijke bijdrage
leveren aan een gezond voe
dingspatroon voor meer men
sen."
Zo ook de kossoboom in Tan
zania. De gedroogde, rode
bloem levert een wormafdrij
vend middel. Elke maand
De okra is een gezonde vrucht die verdere verspreiding verdient
in Afrika.
wordt een dag gereserveerd in
het dorp om ritueel te 'ontslak-
ken'. Maar sinds de overheid
geld vraagt voor exploitatie
van de kosso (overigens met de
goede bedoeling de bedreigde
boom te beschermen), laten de
bewoners het opnieuw planten
van de medicinale bomen ach
terwege. En daardoor is de
boom nog zeldzamer gewor
den.
PROTA is een logisch vervolg
op het succesvolle PROSEA
foto Jan Siemonsma/GPD
project, waarin de kennis over
planten van Zuidoost - Azië is
ontsloten. Eind dit jaar ver
schijnen de laatste drie (van in
totaal twintig) boeken en
wordt alles overgedragen aan
lokale onderzoekers. Qua op
pervlakte en aantal planten
zijn de projecten vergelijk
baar.
Organisatorisch is Afrika een
stuk ingewikkelder, aldus Sie
monsma. „PROSEA besloeg
slechts zes landen, nu hebben
we te maken met 47 landen en
een veelvoud aan talen. Om
dat allemaal te kunnen be
happen zijn zes regionale
kantoren opgericht met het
hoofdkantoor in Nairobi, Ke
nia."
Opmerkelijk genoeg vallen
Zuid-Afrika en de landen ten
noorden van de Sahara buiten
het project. Volgens Siemons
ma omdat de flora in deze
subtropische regio's totaal an
ders is dan in de rest van Afri
ka.
Expertise
PROTA krijgt naast de steun
van zes Afrikaanse onder
zoeksinstituten ook hulp van
de Royal Botanie Gardens in
het Engelse Kew en van Agro-
polis in het Franse Montpel-
lier. „Bij de oud-koloniale mo
gendheden zit veel expertise,
zowel bij personen als institu
ten, waar we dankbaar ge
bruik van kunnen maken."
Alle verzamelde informatie
komt direct beschikbaar op in
ternet. Waarom dan toch nog
dure boeken drukken? „In
Afrika moeten potentiële ge
bruikers speciaal naar een in
ternetcafé. Dat werkt natuur
lijk niet. Daarom worden er
goedkope paperbacks ge
maakt die voor iedere doel
groep betaalbaar zijn." Die
doelgroepen zijn in de eerste
plaats telers, veredelaars en
onderzoekers. Om tevens leer
lingen op school en de kleine
boeren te bereiken wordt er
een scala aan voorlichtings
materiaal gemaakt.
Honger
Volgens Siemonsma is de in
formatie een wapen in de strijd
tegen de honger. De subsidie
gevers. met name het ministe
rie van buitenlandse zaken,
toetsen het project zelfs op de
geleverde bijdrage aan bestrij
ding van armoede. „Dat is
moeilijk aantoonbaar", erkent
Siemonsma. „Honger moet
bestreden blijven worden door
directe internationale hulp.
Maar op de langere termijn
kan honger worden voorko
men door kennis. Ons project
kan helpen door mensen te
leren zorgvuldig om te gaan
met wat er is aan nuttige plan
ten."
Ondanks de bekende terughou
dende houding van de koningin
over het afbeelden van leden
van het Oranjehuis op postze
gels hoopt de filatelie, dat prins
Claus met een bijzondere zegel
wordt geëerd en herdacht. Niet
met een rouwzegel, maar met
een waardige, stijlvolle zegel.
Thema- en motiefverzamelaars
moeten eigenlijk, goed be
schouwd, altijd alert zijn. Er
gens in de wereld, of het nu in
een naburig land is of op een
ver-weg eilandengroepje, er
gens kan een enkele zegel of een
serie worden/zijn uitgegeven,
die in een dergelijke verzame
ling past. Een serie is dan meest
al zij het na enige tijd nog wel te
traceren, maar anders wordt
het, als het bij voorbeeld om
vuurtorens gaat en als er op
slechts één van de zegels van een
serie aan het einder op een rots
punt een vuurtoren staat
Om bij de laatste te beginnen.
Canada gaf op 1 juni een toeris
tische serie van tien zegels uit
met op één zegel een vuurtoren.
Guernsey presenteerde vorig
jaar 26 april tien zegels Island
Colours met op één een vuurto
ren, Eiland Man (1/5 '02) vijf ze
gels met aquarellen met op twee
een vuurtoren en Zweden (10/5
'02) vier brev-zegels gewijd aan
de westkust met op twee een
vuurtoren.
derney bracht 30 juli nogmaals
een serie van vijf zegels uitf22p-
27p, 36p, 45p en 65p) diehAe:
teken staat van de vuurtoren op
Les Casquets. Deze keer
dat het vijftig jaar is geieta
dat de toren werd geëlektriSi-
ceerd - alleen de verlichting®
lampen.
Een heel opmerkelijke emissR
waarmee Grenada, Gambii
Dominica en Grenada Carria-
cou Petit Martinique ter gele
genheid van AMPHILEX kws
men. Elk gaf een velletjes n:
met daarin (met als achtergron:
de kaart van Nederland) steee
zes zegels waarop Lighthouses
of Holland. Zo staan er op deze
gels van het Grenada-velletj;
de vuurtorens van Schiermoe
nikoog, Texel, Egmond, Sens
veningen, Schouwen en Helle
Kijk.indatsoort gevallen wordt
het een beetje meer speuren en
wat er dan ook nog bijkomt, er
moet altijd een hele serie wor
den aangeschaft om slechts één
of twee zegels te bemachtigen.
Wat dit laatste betreft hoeven
we overigens niet ver van huis te
gaan, want op één van de tus-
sentabs van het Zeeuwse pro
vincievelletje staat een vuurto
ren.
Dan complete series. Op 30 april
1991 gaf Alderney Bailiwick of
Guernsey vijf zegels uit gewijd
aan de automatisering van de
vuurtoren op Les Casquets. Al-
voetsluis. NB. Tevens dus zege
voor het thema 'Nederland®
buitenlandse zegels'.
Verder nog een paar vuurt
renemissies: Australië (12
2002), vuurtorens, 4 zegels pk
2 zelfklevende zegels; Barbadc
(22/5 2000), permanente sert
14 zegels, op 1 een vuurtors
Bulgarije (19/11 2001), vuurt-
rens. 2 zegels; Cuba (27/9 199'
wereldtoerismedag, 4 zegd
met op 1 een vuurtoren; Estlaö
(24/1 2001en 10/2 2002), 1 ze?
met vuurtoren; Falklandeilaf
den (24/5 2001), 6 zegels waar
van 1 met vuurtoren; Finlatf
(6/9 2001), Finse boezems,5z-
gels waarvan 1 met vuurtors
Frankrijk (22/6 2002), toeriêg
de vuurtoren van Collioi®
schilderij van André Dertf
(1880-1954); Jersey (17/9 2001
zeilrace, velletje met 1 zegelrt
op velrand rots met vuurtors
Malta (21/3 2001), vuurtorens-
zegels; Uruguay (14/3 2000
vuurtorens, blokje van vier®
IJsland (18/4 2 0 02), 60,00
85,00 kr„ vuurtorens V?»
Gróttuviti en Kögurviti, i8
boekjes. NB. In de volgenden)-
briek het emissieprograffl^
2003.
HeroW"
