Unieke dino's in Nederland
Warmer weer verandert
klimaat in de achtertuin
Oorzaak
resistentie
antibiotica
ontdekt
Varkens bijten stress weg
Dipje door zetmeel en fastfood
Citroensap verlamt zaadcellen
Minder gelijkenis mens en aap
Naturalis Leiden toont uitzonderlijke ontdekkingen uit Argentinië
postzegels
WAGENINGEN - Varkens bestrijden stress door op kettingen
te bijten. Het kauwen van de dieren zorgt er voor dat de herse
nen meer kalmerende stoffen aanmaken. Die dempen de ef
fecten van chronische stress.
Dat blijkt uit onderzoek van de dierethologe L. Loijens vande
Wageningen Universiteit. Mensen en dieren die onder stress
staan gaan stereotiep gedrag vertonen, repeterende bewegin-
gen die schijnbaar geen doel hebben, constateert Loijens, De
onderzoekster stelt dat die bewegingen bij varkens leiden tol
een verhoogde productie van opioïden, een verdovende stof
LONDEN - Miljoenen Britse werknemers krijgen in de mid
dag te maken met een dip in him productiviteit omdat zij bij
de lunch te veel zetmeel of te veel fastfood hebben gebruikt.
Dat blijkt uit onderzoek onder 1000 volwassenen.
Een daling van de productiviteit met 10 procent gedurende
een uur kost het Britse bedrijfsleven ruim 6 miljoen euro per
jaar, zo becijferden de onderzoekers.
Volgens voedingsdeskundige Fiona Hunter is het gezonder
om bruin brood te eten met bij voorbeeld houmous of pinda
kaas, een appel in plaats van chocola of snoep en frisdrank
vervangen door vruchtensap of water. ANP
SYDNEY/CANBERRA - Citroensap kan een efficiënt middel
zijn tegen ongewenste zwangerschappen en tegen besmetting
met hiv, het virus dat aids veroorzaakt. Dit heeft een Australi
sche wetenschapper verklaard op het tv-station ABC TV.
Uit proeven aan de universiteit van Melbourne blijkt dat ci
troensap binnen enkele seconden een verlammend effect
heeft op zaadcellen. Ook wordt de activiteit van het hiv-virus
'dramatisch' verminderd door een oplossing die 10 procentci
troensap bevat.
De legendarische Venetiaanse playboy Casanova placht zijn
minnaressen aan te bevelen de baarmoedermond met een stuk
citroen af te sluiten. Volgens onderzoeker prof. Short is eer,
meer praktische toepassing het gebruik van een met citroen
sap doordrënkt stuk katoen of spons. Er is nog geen onder
zoek verricht naar mogelijke bijwerkingen van de citroen
sapmethode. Volgens Short werd citroensap eeuwenlang als
voorbehoedsmiddel. RTR/DPA
WASHINGTON - Mensen en chimpansees blijken minder ge
netische overeenkomsten te hebben dan tot nu toe werd ge
dacht. Dat is de conclusie van een nieuw onderzoek op basis
vanDNA-gegevens. De uitkomsten van de studie, die is uitge
voerd door een bioloog van het Californische Instituut voor
Technologie, worden gepubliceerd in het tijdschrift Procee
dings of the National Academy of Sciences. De bioloog Roy
Britten heeft een nieuwe vergelijking gemaakt van de mense
lijke genen en die van chimpansees en kwam tot de slotsom
dat het genetisch materiaal voor zo'n 95 procent identiek is
Voorheen werd uitgegaan van 98,5 procent overeenkomsten.
Britten liet een computerprogramma een vergelijking maken
van 780.000 van de drie miljard menselijke DNA-paren mei
die van de chimpansee. Daaruit bleek dat de verschillen tus
sen de twee soorten ongeveer 5 procent beslaan.
Volgens Britten kunnen zijn gegevens biologen helpen bij hui
on derzoek naar het uit elkaar groeien van de mens en de chim
pansee in de loop van de evolutie. Daartoe moet eerst worden
vastgesteld waar de genetische verschillen in het DNA gelo
kaliseerd zijn. AP
vrijdag 18 oktober 2002
door Ad van Kaam
LEIDEN - Niet dat ze direct een rol van
betekenis speelde, maar indirect zorg
de prinses Méxima er wel degelijk voor
dat de grootste, de kleinste en de meest
vervaarlijke dinosauriërs ter wereld nu
voor het eerst in Europa, in Museum
Naturalis in Leiden te zien zijn. De Ar
gentijnse connectie, zo zou je het kun
nen noemen, of hoe van het een het an
der komt. Paleontoloog dr. John de Vos
knikt instemmend.
Hij is content met Méxima en hij is bui
tengewoon content met de unieke en
wonderlijke wereld die zich daar nu en
inede dankzij haar op de vijfde etage
van het museum voor hem ontrolt.
Het was de directeur José Bonparte van
het Museo Argentino de Ciencias in Bu
enos Aires die zijn Leidse collega Wim
van der Weiden aansprak over het ver
band tussen de dingen. Dat er, behalve
de door prins Willem-Alexander
ontdekte Maxima, nog veel meer inte
ressante wezens rondliepen op de
Uitgestrekte pampa's van dat Zuid-
Amerikaanse land. Goed, het was wat
langer terug - tussen de 250 en 65 mil
joen jaar - maar het is nog niet zo lang
geleden dat hun overblijfselen zijn ont
dekt. Slechts twintig jaar geleden deed
José Bonaparte zijn hoogst opmerkelij
ke vondsten.
John de Vos, conservator van Natura
lis, ging vervolgens poolshoogte nemen
in Buenos Aires. Vanzelfsprekend ken
de hij het verhaal van de Zuid-Ameri
kaanse dino's, maar de botten en de op
stellingen van de replica's overtroffen
zijn verwachtingen. „Als je een ventje
bent van een jaar of 10,12 en je ziet die
gigantische botten en die vervaarlijke
koppen, dan kun je je helemaal inleven
in de wereld van die enorme dieren.
Hoe zagen ze eruit, hoe zag de aarde er
toen uit? Nou, die jongens met fantasie
moeten dit natuurlijk zien."
Hoe zit het met de kleinste en de groot
ste en de meest zonderlinge der dino
sauriërs? En waarom zijn ze zo laat ont
dekt, waar we toch al tijden bekend
zijn met de Noord-Amerikaanse en
Afrikaanse equivalenten? „Dat laatste
is puur toeval. Zoals dit soort ontdek
kingen dikwijls op louter toeval berus
ten. Er zijn lagen waarin deze fossielen
zich bevinden. Als zo'n beest sterft,
moet hij heel snel afgedekt worden om
te kunnen fossiliseren. Daarvoor zijn
uitzonderlijke omstandigheden nodig
Paleontoloog dr. John de Vos bij zijn 'schatten' in Naturalis.
zoals bijvoorbeeld een zandstorm, een
lawine of een rivier. Vervolgens moetje,
miljoenen jaren later, die lagen waarin
die versteende resten zich bevinden
ook nog wel vinden. In Europa is elke
centimeter land onderhand omgespit.
Maar Zuid-Amerika heeft nog hele lege
en onherbergzame stukken land. Daar
moet het geluk de onderzoeker een
handje helpen."
José Bonaparte had dat geluk aan zijn
zijde toen hij in Patagonië stuitte op de
versteende beenderen van wat bij na
der inzien eigen soorten dinosauriërs
bleken te zijn. Ze behoorden tot de oud
ste die we kennen. De kleinste daarvan,
de Lagosuchus, is slechts 40 centimeter
hoog en meer dan 200 miljoen jaar oud.
„Prachtig diertje, hè", zegt De Vos ver
tederd. „Dit is de voorouder van de di
nosauriërs."
Maar zijn nageslacht heeft heel wat
meer voeten in aarde gehad. Je kunt het
niet helpen, maar j e ogen dwalen bij het
betreden van de zaal direct af naar het
enorme onderstel van wat bij nader in
zien de Argentinosaurus blijkt te zijn,
de allergrootste planteneter ooit. „Hij
leefde vermoedelijk in kuddes", zegt
De Vos.
Het zijn vooral replica's die hier staan,
nauwkeurig nagebootste skeletten.
Hier en daar is een wervel of een poot
echt, soms liggen er een paar originele
botten naast. „Alles wat organisch was
is door de tijd omgezet in steen. Het
vinden van DNA is daarom ook uitge
sloten. Maar door dat verstenen, zijn
die botten haast of helemaal niet meer
te tillen. Laat staan in elkaar te zetten.
Ja, er zijn complete skeletten gevon
den. Ik heb ze gezien. Ze zouden tonnen
wegen als je ze in elkaar zou zetten.
Niet te verschepen."
Hoeveel weten De Vos en zijn collega's
paleontologen geologen die zich met
fossielen bezighouden - eigenlijk van
deze lang uitgestorven dieren? Weten
foto Dick Hogewoning/GPD
ze bijvoorbeeld welke kleur ze hadden?
„Nee, dat toevallig niet", lacht hij.
„Maar we weten toch wel veel, hoor.
Laten we zeggen dat we van een schaal
op tien, zeven zaken zeker weten."
Jammer dat hij deze imposante dieren
nooit in levende lijve heeft gezien om
van hun kleurechtheid te kunnen ge
tuigen? „Toch niet. Voor een weten
schapper moet er altijd iets te raden
over blijven. Het spannende is juist het
ontrafelen van zulke mysteries. Stapje
voor stapje. Enfin, daarom vond ik als
jongetje deze dieren al zo interessant."
Naturalis
Dino Argentino in Naturalis Leiden,
tot en met 9 maart 2003, een tentoon
stelling over uitzonderlijke dinosauri
ërs uit Argentinië. Veel van deze Zuid-
Amerikaanse soorten zijn pas de laat
ste 20 jaar beschreven en nu voor het
eerst in Europa te zien. Daarvoor wa
ren ze alleen in Japan. In een parade
van skeletten staan ze opgesteld - van
de kleinste en grootste tot de jongste en
oudste dinosauriërs ooit. Een tweede
zaal is geheel gewijd aan het dagelijkse
leven van dinosauriërs.
Dino Argentino geeft in een opstelling
van skeletten, botten en reconstructies
een beeld van de variatie en bijzonder
heden van Argentijnse dinosauriërs. In
Argentinië zijn dinosauriërs gevonden,
die behoren tot de oudste die we ken
nen. Over het algemeen hebben ze ook
extremere kenmerken dan de meer be
kende Noord-Amerikaanse soorten.
Een brug dwars door de zaal heen biedt
de bezoeker een kijkje van bovenaf. Je
kijkt recht in de bek (1.80 meter) van
een Giganotosaurus, een vleeseter die
groter was dan een Tyrannosaurus.
Nog extremer is de Argentinosaurus,
de grootste dino ooit. Alleen de nek van
deze planteneter meet al twaalf meter.
Hoe snel klopt het hart van een dino?
Wat eet een dino? Hoe groot is de omelet
die je kunt maken van een dino-ei? Al
les wat je altijd al over dino's wilde we
ten maar niet durfde te vragen - is te
ontdekken in een speciale zaal over het
'Dagelijkse Dinoleven'.
Naturalis heeft voor de vragen en on
derwerpen in deze zaal de hulp gekre
gen van leerlingen van een Leidse ba
sisschool. Zij zorgden voor de vragen;
de specialisten voor de antwoorden.
Voor zover mogelijk dan, want alles is
nog niet bekend over deze dieren die
rond 65 mijoen jaar geleden plotseling
van de aardbodem verdwenen.
Rondom de expositie verzorgt Natura
lis een aantal speciale evenementen:
Hoe worden dinosauriërs opgegraven,
geprepareerd en opgezet? Dinosauriër
fossielen om aan te rakenbotteneen ei
en zelfs een drol! Woensdag en zater
dag en in de herfstvakantie dagelijks
om 14.00 uur. Alle leeftijden.
Verhaal op Zaal - 'Dinosauriërs: uitge
storven door een meteoriet?' In de
kerstvakantie, van 21 december 2002
t/m 5 januari 2003. Elke dag om 11.00
uurin zaal Oerparade. Alle leeftijden
Lezing Dino Argentino. Dr. John de
Vos, conservator paleontologie van Na
turalis. Dinsdag 12 november 2002 van
14.00 tot 15.00 uur. Toegang tot de le
zing is 2,50 euro. Met museumbezoek
I,50 euro.
Film 'Zuid-Amerikaanse Dinosauri
ërs'. In de voorjaarsvakantie, van 22 fe
bruari t/m 9 maart 2003. Elke dag om
II.00 en 16.00 uur. In de Cinema van
Naturalis. Nederlandse ondertiteling.
door Helma van den Berg
UTRECHT - Steeds meer men
sen raken resistent tegen anti
biotica. Dat komt door kwistig
voorschrijven van de dokter
en door het eten van met anti
biotica besmet voedsel. Ver
wacht wordt dat binnen 30 tot
50 jaar voor een groot aantal in
fecties geen enkel middel meer
werkt.
Maurine Leverstein-van Hall
(39), arts-microbioloog van het
Universitair Medisch Centrum
(UMC) Utrecht, ontdekte met
haar promotieonderzoek hoe
het komt dat mensen voor zo
veel soorten antibiotica tegelijk
ongevoelig worden. En dat voor
hun verdere leven blijven.
De Utrechtse arts-microbio
loog: „Een bacterie slaat elk
soort resistentie voor altijd op.
Vervolgens springen kleine
stukjes DNA vaak en zeer effici
ent van de ene resistente bacte
rie op de ander over. Zo ontstaat
een sneeuwbaleffect, op den
duur helpt geen enkel antibioti
cum meer."
De Europese Unie en de Wereld
Gezondheid Organisatie (WHO)
hebben al eerder de noodklok
geluid. Niet alleen het jarenlang
kwistig voorschrijven door dok
toren veroorzaakt de toenemen
de ongevoeligheid voor antibio
tica. Ook het slacht- enlegveein
Nederland en de rest van de we
reld krijgt per jaar tientallen
tonnen antibiotica als 'groeibe
vorderaar' of als medicijn bin
nen.
Het vee krijgt dezelfde soorten
antibiotica die mensen voor be
strijding van infectieziekten
krijgen voorgeschreven. Daar
door ontstaan in dieren resis
tente bacteriën die via het vlees
in de mens terechtkomen.
Vegetariërs ontspringen vol
gens Leverstein de dans even
min: „Via koeienstront en -pies
komen de resistente bacteriën
en antibioticaresten in het
grondwater terecht. Hetzelfde
water waarmee groenten en
fruit worden geteeld."
Volgens Leverstein is het resis
tentieprobleem voorlopig niet
opgelost. „Het duurt nog zeker
tien jaar eer de industrie een al
ternatief voor antibiotica heeft
ontwikkeld."
Op Nederlandse zegels neemt
het Huis van Oranje een be
scheiden plaats in. Sinds de in
huldiging van koningin Beatrix
in 1980 hebben we slechts vier
bijzondere emissies gehad:
het 50-jarig huwelijk van prin
ses Juliana en prins Bemhard
(1987), honderd jaar Oranje
vrouwen (1990), het twaalf-en-
-half-jarig regeringsjubileum
vanBeatirx (1992) en afgelopen
januari een velletje ter gelegen
heid van het huwelijk van Wil
lem-Alexander en Maxima. En
wat de permanente zegels Bea
trix betreft, daarvan is nog
steeds de eerste serie, op enkele
kleurstellingen na (inversie), in
gebruik.
Dit alles is een wereld van ver
schil met België. Daar kwamen
sinds het overlijden van koning
Boudewijn in 1993 al zes series
permanente zegels uit (inclusief
de hogere waarden) met de beel
tenis van koning Albert II
Daarnaast nog een zegel met
koning Albert en koningin Pao-
la 1995)vier emissies (zegels en
velletjes) in het kader van 'Pro
motie van de filatelie' met por
tretten van alle Belgische ko
ningen en koninginnen (1998,
1999, 2000 en 2001), een zegel
ter gelegenheid van het 40-jarig
huwelijk van Albert en Paola
(1999), een huwelijkszegel Phi
lippe en Mathilde (1999), een ze
gel met het portret van Philippe
en een velletje '50 jaar konin
gin-Elisabethconcours'.
Aan al deze zegels en velletjes
worden 7 november nog eens
twee koninklijke zegels en een
velletje toegevoegd waarmee
De Post prinses Elisabeth, die
25 oktober één jaar wordt, wil
feliciteren. Het moet worden ge
zegd: het zijn innemende zegels.
Op een zegel van 0,49 (voor bin
nenlands gebruik) de prinses in
volle glorie, op een zegel van
0,59 (Europa), Philippe, Mathil
de en Elisabeth en op een velle
tje met daarin een zegel van 0,84
waarop de kleine prinses (bui
ten Europa) het bijna identiek
beeld als op de 0,59-zegel.toont
Hoewel deze Belgische emissie 1
buiten het al lang bekende jaar
programma valt zal ze toch met
zo gauw over het hoofd worden
gezien. Anders ligt dat mogelijk
met Duitse, Noorse en Zwitserse
zegels, die onlangs nauwelijks
aangekondigd op de markt zijn
gebracht.
jMK OTAj
Helvetia 2002
Duitsland gafzoals reeds eer
der gemeld, 30 augustus een wa
tersnoodzegel uit van 56 44
(eurocent) en ook in Zwitser
land dook plots een zegel op.
D aar verscheen 10 september
een 90-rappenzegel, die de toe
treding van Zwitserland tot de
Verenigde Naties onderstreept.
De zegel toont met de kaait van j
de wereld op de achtergrond het
VN-logo.
In Noorwegen gaat het om twee i
overdrukken, die 10 oktober
uitkwamen. De zegels versche
nen in het kader van de Noordse
postzegeltentoonstelling NOR-
DIA 2002 (10 tot en met 13 okto
ber)Het gaat hier om overdruk
ken van de op 5 juni uitgegeven I
zegels (5,50 Nkr. en 22,00 Nkr.), I
die de 200ste geboortedag me-
moreren van de wiskundige
Niels Henrik Abel (1802-1829) I
Op de zegels is alleen de opdruk
NORDIA 2002 toegevoegd. Op- I
lage slechts 250.000 series.
Verder verschenen (20 /9) in
Noorwegen: zes zegels (5,00,2x
5,50,7,00,9,00 en 10,00Nkr.)ter i
gelegenheid van het 100-jarig
bestaan van de Noorse voetbal
bond (hoogtepunten uit de voet
balgeschiedenis) en twee Eu
ropazegels: een clown (5,50 Nb'
en een olifant (8,50 Nier.).
Tot slot nog een bijzondere uit
gifte in Noorwegen. Op 10 okto
ber werd de eerste muntbrief
uitgegeven. Daarop de twee
Abel-herdenkingszegels met
opdruk. Oplage van deze eerste
brief: 5000 stuks.
Hero Wit J
Speenkruid verschijnt eerder dan vroeger, foto Susanne Hutten
hoofdvoedsel, wel eerder te
voorschijn komen door de ho
gere temperaturen. Ze lopen
daardoor het gevaar te weinig
rupsen te vinden voor hun
kroost.
Van de insecten worden alleen
de vlinders gescreend in het
project Klimaatverandering in
de achtertuin. Ook hier weer
uitschieters. Dit jaar werd de
trekvlinder atalanta al gesig
naleerd op 31 januari. Dat is
extreem vroeg, aldus de Vlin
derstichting. Uit een groot Eu
ropees onderzoek, beschreven
in Nature, blijkt dat de vlin
derpopulatie zijn leefgebied
verlegt. De helft van zestig
niet-migrerende vlinders in
Europa en Afrika heeft de
noordgrens 35 tot 240 kilome
ter opgeschoven. Uit een ande
re studie blijkt dat warmte
minnende planten oprukken.
Zo kun je in Nederland tegen
woordig korstmossen vinden
die normaliter alleen in de tro
pen voorkomen.
Dat lijkt misschien goed
nieuws: Hoe meer soorten, hoe
beter. Maar Van Vliet wijst er
op dat lokale toename van de
biodiversiteit niet per sé ge
paard gaat met een toename in
heel Europa.
„In totaal gaat het aantal wel
licht achteruit." Volgens de
Milieubalans 2002 begint de
lente twee weken eerder en de
herfst een week later vergele
ken met de jaren zeventig.
„Dat strookt met de bevindin
gen van De Natuurkalender",
zegt Van Vliet.
Een langer groeiseizoen heeft
duidelijk zijn weerslag op de
land- en tuinbouw. En niet al
leen in positieve zin. Fruitbo
men dragen vroeger dan ooit
bloesem. Tuinders in Dene
marken leden hierdoor de af
gelopen jaren forse vorstscha-
de. Dit voorjaar bloeiden in de
Betuwe de perenbomen drie
weken eerder dan normaal.
„Voorzover bekend is het nog
nooit eerder voorgekomen dat
peren eerder bloeien dan ker
sen. Gelukkig hebben we geen
late nachtvorst gehad. Anders
was dat een ramp geweest voor
de telers."
De atalantavlinder werd dit jaar al eind januari gesignaleerd.
door Peter de Jaeger)
WAGENINGEN - De natuur
verandert, omdat het langer
warm is en steeds vroeger lente
wordt. Die klimaatverande
ring is goed te zien in uw eigen
achtertuin. Een groot aantal
organisaties brengt samen met
het publiek een en ander in
kaart.
„Het begon allemaal met het
radioprogramma Vroege Vo
gels. De makers vroegen mij
iets te komen vertellen over
een Europese werkgroep die
het effect van temperatuurstij
ging op de natuur bestudeert.
Zij stelden voor om in samen
werking met hun en een aantal
andere organisaties de luiste
raars bij dit onderzoek te be
trekken", zegt Arnold van
Vliet van de leerstoelgroep Mi
lieusysteemanalyse van de
Wageningen Universiteit.
Sinds die uitzending, februari
2001, lopen inmiddels ruim
tweeduizend mensen extra op
lettend door hun achtertuin.
Ze geven hun bevindingen
door aan Van Vliet, die als fe-
nologisch onderzoeker de in
vloed bestudeert van het kli
maat op de groei van plant en
dier. De helpers houden precies
bij wanneer speenkruid bloeit,
wanneer de jongen van de
koolmees uitvliegen en wan
neer voor het eerst vlinders
fladderen rond de ribesstruik.
Hun waarnemingen, van onge
veer honderd planten en die
ren, worden rechtsreeks via in
ternet doorgegeven of per post
verzonden.
„Naast het wetenschappelijk
doel willen we de mensen be
wust maken dat het klimaat
verandert. Een temperatuur
stijgingvan 0,4 graden Celsius,
over de afgelopen drie decen
nia, is minder aansprekend
dan een vervroeging van de
bloei met tien dagen. Ja, dat
die ijsbeer op de Noordpool het
moeilijk krijgt is natuurlijk
erg. Het effect van opwarming
van de aarde is dicht bij huis
net zo goed te zien. Bijvoor
beeld omdat het klein hoefblad
eerder in bloei staat of omdat
de kolgans eerder terug is uit
foto Vlinderstichting
Afrika", zegt hij.
De bioloog analyseert de gege
vens met experts van de Vlin
derstichting, vogelaars van
SOVON (Stichting Vogelon-
derzoek Nederland) en plan-
tendeskundigen van FLORON
(Flora Onderzoek Nederland).
„Door de recente hoge tempe
raturen wordt record na record
gebroken", zegt Van Vliet.
Alle geturfde gegevens belan
den in de computer en worden
vergeleken met verzameld ma
teriaal uit het verleden. Plan
ten bloeien twee tot drie weken
eerder. Koploper dit jaar is
fluitekruid met ruim dertig da
gen voorsprong. Maarts viool
tje en sneeuwklokje steken
ruim twintig dagen eerder de
kop op dan veertig jaar terug.
Zwaluw, zwartkop en tjiftjaf
komen een a twee weken eer
der terug van hun winterver
blijf.
Hierdoor kunnen de insecten
eters in de problemen komen.
Dat is voor de koolmees op de
Hoge Veluwe al bewezen. De
ouders gaan niet eerder broe
den terwijl de rupsen, hun
