PZC
Na veertig jaar opnieuw in Delft
Geschiedenis ligt in Nieuwe Kerk
Carel ter Linden
is wars van zijn
titel hofpredikant
Overlijden Wilhelmina kwam als donderslag na actie Open Het Dorp
Afgelastingen in Zeeland
Kerkklokken luiden kwartier
Studenten in erewacht
Alle korpsen leveren agenten
Kamers vrij in Delft
Dodenwake
tegenwoordig
vooral bij
prominenten
donderdag 10 oktober 2002
door Barenda Grutterink
DELFT - Met prins Claus wordt
dinsdag na veertig jaar opnieuw
een lid van het Koninklijk Huis
in de grafkelders van de Nieuwe
Kerk in Delft bijgezet. Er liggen
43 Oranjes. Willem de Zwijger
was de eerste en prinses Wilhel
mina tot nog toe de laatste. Ze
werd bijgezet op 8 december
1962.
Op 28 november 1962 zat Ne
derland zeer tevreden met zich
zelf aan de ontbijttafel. Het land
had zich gul getoond. Tijdens
een door Mies Bouwman geleide
televisiemarathon van 24 uur
werden miljoenen voor Het
Dorp bijeengebracht, een nog te
bouwen kleine woonplaats voor
gehandicapten bij Arnhem. Ie
dereen was blijook de volgende
dag aan het ontbijt.
De Radionieuwsdienst van het
Algemeen Nederlands Persbu
reau (ANP) zorgde die ochtend
voor een donderslag in de huis
kamers. Prinses Wilhelmina
was, om één minuut voor één die
nacht, op Paleis Het Loo in haar
slaap overleden. Het land dui
kelde van een hoogtepunt naar
een dieptepunt.
Wilhelmina leverde tijdens de
Tweede Wereldoorlog vanuit
London een belangrijke bijdra
ge om het moreel in het bezette
Nederland hoog te houden. Ze
was mede daardoor zelfs bij an
ti-royalisten geliefd. Haar over
lijden op 82-jarige leeftijd
kwam voor bijna iedereen vol
strekt onverwacht.
De buitenwacht was kort daar
voor nog gerustgesteld door een
communiqué van de Rijksvoor
lichtingsdienst (RVD). De ge
zondheid van de vroegere vor
stin liet dan wel iets te wensen
over, zo klonk het op de 22ste,
maar „er was geen reden tot on
middellijke ongerustheid". In
de directe omgeving van de
prinses wist iedereen echter dat
de prinses al sinds begin novem
ber haar bed niet meer had ver
laten en dat het ergste moest
worden gevreesd. In de laatste
week van haar leven bracht ko
ningin Juliana iedere nacht bij
haar moeder door.
Het hof had geen behoefte aan
publieke belangstelling voor
een koninklijk sterfbed. Om
geen argwaan te wekken gingen
de prinsessen Beatrix en Irene
gewoon op reis naar respectie
velijk Azië en Groot-Brittannië,
nadat ze hun grootmoeder nog
hadden bezocht. „Een afscheid
voor eeuwig", schreef de pers la
tei'. Pas nadat men Beatrix in
Hongkong wist te bereiken,
mocht Nederland op de hoogte
worden gebracht van het over
lijden van Wilhelmina.
Het communiqué van de behan
delende artsen luidde als volgt:
„Hedennacht is Hare Konink
lijke Hoogheid Prinses Wilhel
mina in haar slaap overleden. In
de laatste weken waren bij haar
verschijnselen opgetreden van
een hartaandoening, welke ge
zien de hoge leeftij d als zeer ern
stig moesten worden be
schouwd."
Oude koningin
Op straat sprak iedereen erover:
„De oude koningin is overle
den". Want Wilhelmina was
voor de gemiddelde Nederlan
der na haar aftreden nooit prin
ses geworden. Dat paste bij haar
lichamelijke, noch bij haar
geestelijke postuur. In de loop
van de dag deden de grootmees
ter van cle koningin en de eerste
stalmeester op het gemeente
huis van Apeldoorn aangifte
van het overlijden.
Nederland voelde zich even het
brandpunt van de wereld. Bur
gers en het corps diplomatique
verdrongen zich bij de condolé
anceregistersin Apeldoorn en in
Den Haag. De postkantoren in
beide plaatsen konden de
stroom blijken van medeleven
nauwelijks verwerken.
Ook regende het uit het buiten
land tekens van deelneming van
kopstukken. Collega-vorsten
condoleerden, net als de Ameri
kaanse president Kennedy en
secretaris-generaal Oe Thant
van de Verenigde Naties.
Radio (inclusief zendpiraat Ve
ronica) en televisie pasten hun
programma's aan. De radio
zond de eerste dag alleen nieuws
en plechtige muziek uit en 's
avonds een portret van Wilhel
mina, samengesteld door histo
ricus dr. L. de Jong. De televisie
liet de schaarse kinderprogram
ma's doorgaan, maar haalde een
streep door de uitzending van de
voetbalwedstrijd Vasas-Feye-
noord. Openbare evenementen
werden afgelast, alleen Sinter
klaasfeesten voor de kleintjes
mochten doorgaan.
Een ieder die een herdenkings
woord moest spreken (premier
De Quay, de Kamervoorzitters,
de president van de Hoge Raad,
de vice-voorzitter van de Raad
van State en noem maar op) én
de schrijvende pers putten zich
uit in uitsluitend lovende en
De witte kist met prinses Wilhelmina wordt i
kelder van de Nieuwe Kerk in Delft gedragei
en de vier prinsessen.
ember 1962 naar haar laatste rustplaats in de graf-
;r de kist lopen koningin Juliana en prins Bernhard
foto ANP
meestal zeer gedragen teksten:
„Op deze dag van nationale
rouw gedenken wij in grote
dankbaarheid de moeder des
vaderlands, vastberaden en on
wankelbaar, de rots in de ko
kende branding."
Het volk kon afscheid te nemen
door langs de baar te lopen. Op 1
en 3 december kon dat op Paleis
Het Loo. Op 4 december werd de
prinses uit haar geliefde Apel
doorn met een witte auto over
gebracht naar het Paleis aan het
Lange Voorhout in Den Haag.
Ook daar kon het publiek op 56
en 7 december afscheid nemen.
Eén krans slechts zou de witte
koets sieren die Wilhelmina op 8
december naar haar laatste
rustplaats bracht: die van het
Nederlands verzet, waarvoor zij
altijd zo'n warm plekje in haar
hart had gehouden.
De eerste rouwenden verzeker
den zich om vier uur die ochtend
van een goede plaats op de
MarktDe belangstelling langs
de weg viel wat tegen. Het was
waterkoud en de televisie had
zijn intrede gedaan. Iedereen
wist wel iemand waar hij te
recht kon om te kijken naar wat
weer een „witte Oranje-begra
fenis" zou zijn, net als bij de ou
ders van Wilhelmina.
De overledene werd in tweeën
half uur overgebracht van Den
Haag, waar kanonsschoten
klonken, naar het twaalf kilo
meter verder gelegen Delft. Een
zwijgende menigte zag de koets
voorbij gaan, totdat de vroegere
vorstin de kerk werd ingedra
gen door houtvesters die Wil
helmina hadden gediend.
In het bijzijn van verschillende
buitenlandse vorsten maar ook
van een doorsnee van de Neder
landse samenleving, werd in de
Nieuwe Kerk een tamelijk be
scheiden dienst gehouden.
De televisiekijker van toen her
innert zich waarschijnlijk voor
al het beeld van de in het wit ge
klede Juliana en de prinsessen,
boven aan cle trap naar de graf
kelder waarover de witte kist
met Wilhelmina naar beneden
wordt gebracht. De koningin
staat gebogen, in-bedroefd
steun vindend aan de arm van
Bernhard. ANP
WOLPHAARTSDIJK - De jaarlijkse praatavond in Wol-
phaartsdijk, die maandag 14 oktober zou worden gehouden,
gaat niet door. Als nieuwe datum is maandag 2 december
vastgesteld.
Ook het debat Hoe wakker is politiek Zeeland, dat gepland
stond voor dinsdagavond 15 oktober, gaat niet door. Provin
cie en Scoop hebben besloten het debat te verplaatsen.naar
dinsdag 26 november. De locatie (Burgerzaal stadhuis Mid
delburg), het tijdstip (20.00 tot 22.00 uur) en het programma
blijven hetzelfde. Het debat staat onder leiding van Ferry
Mingelen, presentator van Den Haag Vandaag.
UTRECHT - De Nederlandse bisschoppen vragen alle paro
chies dinsdag, de dag van de uitvaart van prins Claus, tussen
12.00 en 12.15 uur de zware (rouw)klokken te luiden.
De bisschoppen vragen de parochies nadrukkelijk aan de
vooravond van de uitvaart niet speciaal te luiden voor de
overleden prins. Verder herhalen ze hun verzoek om te bidden
voor de zielenrust van Claus, vooral tijdens de eucharistievie
ringen komend weekeinde.
De ï'ooms-katholieke Kerk heeft over de kerkelijke luidin-
structies overleg gehad met de Samen-op-Wegkerkeh, die
met een vergelijkbare gedragslijn zullen komen. ANP
DELFT - Leden van de Delftsche Studenten Weerbaarheid,
een ondervereniging van het Delftsch Studenten Corps, staan
dinsdag volgens traditie in de erewacht achter het stadhuis
tijdens de uitvaart.
De vereniging deed ook mee aan de erewacht tijdens de uit
vaart van koningin Wilhelmina in 1962. Ze is vaker aanwezig
bij ceremoniële gelegenheden van het koninklijk huis, zoals
prinsjesdag en het huwelijk van kroonprins Willem-Alexan
der en Maxima. In totaal doen dinsdag 75 studenten van de
Weerbaarheid mee. ANP
DEN HAAG - Ongeveer 2700 politiemensen zullen dinsdag
op de been zijn om de uitvaart in goede banen te leidem Alle
korpsen in het land leveren personeel. Daarmee is heti mis
schien wel de grootste politieoperatie in Nederland ooit, al
dus een woordvoerder van politie Haaglanden, waar zowel
Den Haag als Delft onder vallen.
De agenten worden ingezet voor de begeleiding van hei ver
keer, het publiek dat naar Den Haag en Delft komt en van de
hoge gasten, maar ook voor normale politietaken als veilig
heid en orde.
Tot dusver lopen de voorbereidingen volgens plan, aldus de
woordvoerder. ANP
DELFT - De VW in Delft krijgt nauwelijks vragen over de
bijzetting en al helemaal niet van buitenlanders die ervoor
over willen komen. Bijna alle hotels hebben nog kamers be
schikbaar, aldus een woordvoerder van de WV.
„We boeken nog kamers voor bijna alle hotels, tegen normale
prijzen", zegt de woordvoerder. Delft heeft in totaal zéstien
hotels met tussen de achthonderd en negenhonderd kamers.
In de winkel van de VW komen de meeste vragen van inwo
ners van Delft en omstreken, die willen weten waar ze dinsdag
rekening mee moeten houden. ANP
AMSTERDAM - De dodenwa
ke, een zeer oud christelijk ge
bruik dat ook uit antieke cultu
ren bekend is, wordt
tegenwoordig vooral bij promi
nente overledenen gehouden.
Die heeft daarbij geen specifiek
religieuze fimctie, maar is voor
al een „extra eerbetoon".
Dat zegt dr. G. Rooijakkers,
hoogleraar Nederlandse volks
kunde aan de Universiteit van
Amsterdam, naar aanleiding
van de wake die prins Willem-
Alexander en de prinsen Johan
Friso en Constantijn dinsdag
middag op paleis Noordeinde
bij hun opgebaarde vader open
den. De hervormde prinsen hou
den daarmee een oud rooms-ka-
tholiek ritueel in ere, zij het in
een andere vorm.
Vroeger was het in rooms-ka-
tholieke kring zeer gebruikelijk
dat familieleden en buurtgeno
ten tot het moment van de uit
vaart dag en nacht bij de thuis
opgebaarde overledene waak
ten. De Reformatie heeft het ge
bruik niet kunnen keren, maar
onder invloed van de moderni
sering en de versobering van
rouwrituelen is het volgens
Rooijakkers tegenwoordig vrij
zeldzaam geworden.
Gebeden
De nabestaanden baden tijdens
een dodenwake voor het zielen
heil van de overledene. Het ge
loof dat de gestorvene deel heeft
aan de dood en verrijzenis van
Jezus Christus, maakte het ritu
eel niet alleen tot een rouw
klacht maar ook tot een vreug
devolle gebeurtenis, aldus B.
Suijkerbuijk, medewerker van
de Nationale Raad voor Litur
gie van de rooms-katholieke
Kerk. De rk-Kerk kent vaste ge
beden voor het zielenheil van de
overledene. Protestanten ken
nen die niet omdat de gelovigen
daar naar hun overtuiging niets
aan toe of af kunnen doen. Wel
kennen ze het gebruik om in het
sterfhuis bij de overledene uit
de bijbel te lezen en te bidden.
Het gebruik om aan de voor
avond van de uitvaart thuis of in
de kerk een wake te houden, is
nog steeds in zwang. Het li
chaam van de overledene kan
met wijwater worden bespren
keld en omringd met kaarsen
die aan de paaskaars zijn ont
stoken.
Het zou Rooijakkers niet verba
zen als de wake in deze tijd van
hernieuwde aandacht voor ritu
elen een comeback maakt. ANP -
door Jeroen de Vreede
DELFT - De geschiedenis van
Nederland is in de Nieuwe Kerk
in Delft met een rouwrand ge
schreven. In het mausoleum on
der het praalgraf van Willem de
Zwijger, liggen in twee graf
tombes de doodskisten van het
Huis Oranje-Nassau.
De eerste Oranje die in de Nieu
we Kerk is begraven, is Willem
de Zwijger. Het is een kwestie
van toeval. Na de moord op 10
juli 1584 door Balthasar Ge-
rards, is het de bedoeling dat
Willem van Oranje in de Onze
Lieve Vrouwekerk in Breda
wordt bijgezet. Dat is de laatste
rustplaats voor de eerste Nas-
saus die de Nederlanden aande
den. Ook Anna van Buren, de
eerste vrouw van Willem van
Oranje, en hun oudste dochter
tje Maria liggen er. Breda is ten
tijde van de moord in handen
van de Spaanse vijand. Noodge
dwongen valt de keuze daarom
op Delft, Willems laatste resi
dentie. Delft is ook als woon
plaats voor de prins een nood
oplossing geweest.
Den Haag ligt meer voor de
hand, maar is slecht beschermd
tegen aanvallen. Delft heeft ste
vige stadsmuren. Ze bescher
men de onfortuinlijke Willem de
Zwijger uiteindelijk niet, maar
vooi'komen wel dat zijn moor
denaar kan vluchten.
Willem van Oranje woont vanaf
1572 ook al enige tijd in Delft,
maar pas een maand voor zijn
dood keert hij terug naar zijn
Delftse Prinsenhof. Zijn plotse
linge dood zorgt voor proble
men. Er is geen enkele voorbe
reiding getroffen. De stad is
door de opstand tegen Spanje
armlastig en heeft eigenlijk wel
wat anders aan het hoofd dan
een omvangrijke uitvaart.
Delft is niet onverdeeld gechar
meerd van de nieuwe calvinist
Willem van Oranje, die in het
Prinsenhof wel de uitgebreide
feesten uit zijn rijke roomse tijd
handhaaft. De Staten van Hol
land, Zeeland, Friesland en
Utrecht besluiten uiteindelijk
toch tot een uitvaart in Delft
met 'schier koninklijken statie'
op 3 augustus 1584.
In de tussenliggende drie weken
wordt Willem gebalsemd, een
gebruik dat wordt volgehouden
tot en met koning Willem III in
1890. De tijd tussen overlijden
en begrafenis is soms nog wel
langer geweest dan tijdens de
chaotische periode in 1584. Het
duurt zevenenhalve maand
voordat Louise de Coligny, de
laatste vrouw van Willem van
Het praalgraf vormt een waar meesterstuk.
Oranje, in Delft in 1621 wordt
bijgezet. Voor prins Maurits
duurt het in 1625 ruim vijf
maanden.
Praalgraf
Ten tijde van de begrafenis van
Willem van Oranje is van een
praalgraf nog geen sprake. Het
beroemde grafmonument wordt
pas in 1623 voltooid. Tot die tijd
staat er een tij delij k monument-
je van zwarte steen en doeken,
dat diverse buitenlandse bezoe
kers destijds beschrijven als het
'lelijkste ooit gezien, een staats
man onwaardig'.
Het duurt tot het begin van het
twaalfjarig bestand in de oorlog
met Spanje in 1609, voordat de
Staten-Generaal gehoor geven
aan de herhaalde oproepen van
Louise de Coligny voor de bouw
van een waardig gedenkteken.
De vermaarde Amsterdamse
beeldhouwer Hendrick de Key-
ser maakt het tot zijn meester
werk.
De marmeren figuur van de in
geslapen Vader des Vaderlands
en de uit brons gegoten vliegen
de engel gelden nog altijd als
wereldwijde topstukken. De
bouw van het monument wordt
na Hendricks dood in 1621 door
diens zoon Pieter de Keyser in
1623 afgerond. In 1621 wordt
tijdens een korte ceremonie een
kistje met het geprepareerde
hart en ingewanden van Willem
van Oranje in het praalgraf ge
stopt. Louise de Coligny heeft
het sinds 1584 al die tijd bij zich
gedragen.
Met het monument toont de Re
publiek der Verenigde Neder
landen zijn macht en rijkdom.
Een praalgraf en vorstelijke eer
zijn niet langer voorbehouden
aan koningen, laat de jonge Re
publiek blijken.
In de j aren negentig van de vori
ge eeuw is het praalgraf in de
Nieuwe Kerk gerestaureerd.
Een onderzoek van de Rijksge
bouwendienst, de beheerder
van het monument, toonde aan
dat het marmer door minerale
zouten was aangetast. Het mo
nument werd volledig ontman
teld. In een waterbad spoelden
de zouten langzaam uit de ste
nen. Het puzzelen met de bijna
vierduizend stukjes is in 2001
voltooid.
Vlak onder het grafmonument
bevindt zich de 'oude grafkel
der'. Na prins Willem I worden
daar' zijn vierde vrouw Louise
de Coligny en zijn onmiddellij
ke nakomelingen bijgezet, met
uitzondering van prins Willem
III, de koning-stadhouder en
zijn vrouw Mary Stuart, die als
koning en koningin van Enge
land in de Londense Westmin
ster Abbey rusten.
Sluitsteen
Na een kleine verbouwing van
de kelder in 1752 besluit koning
Willem I de zaken in 1820 voort
varend aan te pakken. Het ach
terste gedeelte van het koor in
de kerk wordt verhoogd, om
plaats te bieden aan een nieuwe,
grote grafkelder. De toegang
wordt afgedekt met een kolos
sale sluitsteen van 3500 kilo. De
toegang onder de steen blijft
foto ANP
echter zo klein, dat de kisten
niet naar beneden gedragen
maar getakeld moeten worden.
Bij het 25-jarig regeringsjubile
um van Wilhelmina ontstaat
daarom het idee voor een groot,
open portaal, pal voor het praal
graf. Het is er nooit gekomen.
Wel wordt de toegang verbi'eed
tot ongeveer drie meter en komt
er een wit betegeld voorportaal.
Vanuit daar zijn via een gang de
twee grafkelders te bereiken.
Ieder jaar bezoekt een select ge
zelschap de tombes voor een in
spectie. De 'commissarissen van
de koninklijke grafkelder', on
der wie de burgemeester van
Delft en het Hoofd van het Ko
ninklijk Huis archief, maken
gebruik van de werkingang
naast het praalgraf. In 1998 is
zo'n bezoek aangegrepen om te
oefenen met het wegtakelen van
de enorme sluitsteen van de
hoofdingangDe laatste officië
le keer dat de steen werd gelicht
was op 8 december 1962, nadat
prinses Wilhelmina was overle
den. GPD
door Mick Salet
DEN HAAG - Carel ter Lin
den is geen dominee die na
een doodsbericht direct met
een woord van troost klaar
staat. De dominee van de
Oranjes heeft geleerd dat je
mensen eerst de ruimte moet
geven voor hun emoties
Voor hun verdriet en verbijs
tering. Voor hun woede en
wanhoop.
Carel ter Linden weet uit ei
gen ervaring dat mensen na
de dood van een dierbare
soms weinig hebben aan op
beurende opmerkingen als
'denk aan de mooie tijd die
jullie samen hebben gehad!'
of: 'er is nu in ieder geval een
eind aan zijn lijden geko
men!" Het is goed bedoeld,
maar Carel ter Linden ge
looft dat het beter is om men
sen eerst hun hart te laten
luchten en'hun verdriet de
vrije loop te laten. „Je kunt
misschien met je opmerkin
gen het grootste gelijk heb
ben, maar dan nog mag je het
niet zeggen. Dat mag alleen
de ander zeggen. Als een ei
gen verlichtende ervaring.
Op zijn, haar moment."
Ter Linden is evenmin een
dominee die na een doodsbe
richt direct met een woord uit
de bijbel klaarstaat. De pre
dikant van paleis Huis ten
Bosch wéét waar de woorden
van waarde staan, maar
strooit niet met Prediker en
Psalmen. „Een woord uit de
bijbel zegt mensen pas iets
als het hen in een bepaalde si
tuatie raakt, hen onverwacht
aanspreekt, aangrijpt. Dat
kan zijn in een kerkdienst, of
al lezend in de bijbel of door
een boek. En zelfs, wie weet,
in een gesprek. Maar het kan
niet op bestelling. Het moet
de ontdekking zijn van de
rouwende zélf."
Carel ter Linden houdt niet
van de titel 'hofpredikant',
maar is nou eenmaal de pre
dikant bij wie prins Willem-
Alexander belijdenis deed en
bij wie koningin Beatrix in
de kerk kwam; hij is de predi
kant die Willem-Alexander
en Maxima trouwde en die
volgende week dinsdag in
Delft de uitvaartdienst van
prins Claus leidt. Ter Linden,
geboren in het crisisjaar
1933, is jurist en theoloog.
Zijn grootvaders waren do
minee. Zijn jongere broer Ni
co is het ook, Carel werdpx;e-
dikant in de Kloosterkerk in
Den Haag en kreeg daar obk
koningin Beatrix en haar fa
milie in de kerkbankjes. Aan
de ene kant vond hij dat wel
interessant, aan de andere
kant deed hij er nooit interes
sant over. De buitenwereld
kreeg van hem nooit iets te
horen over het geloofsleven
van de koninklijke familie.
Dat bleef en blijft volkomen
vertrouwelijk.
Carel ter Linden heeft als do
minee heel wat ervaring niet
trouwen en rouwen, maar
over de dood praat hij tas
tend en terughoudend. In een
persoonlijk gesprek wil hij
wel zijn twijfels uiten oyer
een leven na de dood.
Na het overlijden van zijn
vrouw Diede vindt hij het on
gelooflijk moeilijk om nog; te
geloven in een leven na de
dood. „De laatste tijd ben'ik
steeds meer gaan twijfelen'of
er na dit leven iets is. Ik wil
niemand de hoop ontnemen,
maar ik heb moeite te gelo
ven in een leven na de dood en
een weerzien van mensen. Ik
denk dat we de bijbelse gege
vens daarover opnieuw én
anders zullen moeten intér-
preteren dan de kerk eeu
wenlang gedaan heeft." GPD
Carel ter Linden
