Zeeuwse schuur in Normandië De schrik vó d'aèzen
M
4''
Wat van dichtbij komt groeit beter en langer
4P/
Of kóze*
Aol voe niks,
zei Prediker
dinsdag 8 oktober 2002
Normandië ligt vlakbij
Zeeland. Hoewel me
nigeen dit niet beseft, is de
afstand van Middelburg
naar de punt van Normandië
nog geen driehonderd kilo
meter. Normandië ligt dus in
Nederlandse afstanden uit
gedrukt voor ons dichterbij
dan Groningen. Historisch
gezien is de afstand nog veel
kleiner.
Zeeland is na een 'drijvende'
periode tussen 300 en 900 na
Chr. weer ontgonnen en daarna
bedijkt door Vlaamse Cister
ciënzer monniken uit Brugge,
Deurne en Gent. Vlaanderen,
het Vlaamse taalgebied en het
Vlaamse graafschap zijn eeu
wen lang het centrum geweest
van de Nederlandse (Dietse)
cultuur en beschaving. Vlaan
deren strekte zich (tot het mid
den van de zestiende eeuw) uit
van Kales (Calais) tot het noor
den van Zeeland.
Wat boerderijbouw betreft ver
toont Zeeland veel overeen
komsten met (West-)Vlaande
ren. Allicht, want bijna alle
vroege Zeeuwse boerderijen
zijn gebouwd door of op in
structie van Vlaamse monniken
uit de al eerder genoemde ste
den. Als je goed kijkt, zie je ook
heden ten dage nog grote over
eenkomsten tussen de Zeeuwse
en West-Vlaamse boerderijen;
zoals de dwarsdelen - mendeu
ren - dwars op de lengte van de
schuur.
De Vlaams-Zeeuwse boerderij
en hebben zich dus uitgestrekt
tot voorbij Duinkerke en Calais.
Die laatste plaats ligt maar een
goede honderd kilometer noor
delijk van Normandië, dat rijke
oeroude agrarische gebied met
z'n schat aan historische boer
derijen.
Met dat gegeven voor ogen en
met wat gegevens van eerdere
speurtochten van een bevriende
boerderij en vorser zijn we laatst
naar Normandië getogen. We
gingen ook met het besef dat de
Cisterciënzer monniken - onze
eerste Zeeuwse boerderijen
bouwers - langzaam vanuit het
zuiden (Normandië en nog la
ger) naar Vlaanderen en Zee
land zijn getrokken.
Schelde-delta
In Normandië hebben we met
opzet een gebied gekozen dat
vergelijkbaar is met Zeeland;
aan het water gelegen dus. Waar
de Seine bij Honfleur met een
brede stroom het land verlaat,
zijn er veel overeenkomsten met
de Schelde-delta. Er is een ver
gelijkbaar klimaat, er is sprake
van vruchtbare grond, overal is
water en de mensen doen ook
aan (Franse) Zeeuwen denken.
Er komt nog wat bijZeeland en
Normandië zijn beide lang gele
den vaak het doelwit geweest
van de Vikingen. Die deden niet
alleen in beide streken veelvul
dig invallen, soms was er sprake
van tijdelijke of langdurige ves
tiging. Soms vermengden ze
zich zelfs met de plaatselij ke be
volking. In Normandië waar
schijnlijk nog meer dan in de
noordelijke regio's.
De Vikingen waren geduchte
zeelieden en voortreffelijke
scheepsbouwers. Ieder die iets
weet van boerderijbouw, beseft
dat een schuur een soort omge
keerd schip is. Of dat een schip
een schuur is, die met het dak in
het water ligt. In ieder geval ko
men bij het bouwen dezelfde ge
gevens en kennis van pas.
Scheepstimmerlieden in Zee
land en Normandië waren altijd
al voortreffelijke schurenbou-
wers. Een foto van de binnen
kant van een Normandische
schuur met gebinten en al het
andere houtwerk er omheen,
geeft exact hetzelfde beeld als
een Zeeuwse schuur. Zou het
kunnen zijn, dachten wijdat
zowel in Normandië als in Zee-
'n Jongeneertje gieng
's Jaège op 'n moaie dag
Ie schoot op ieder dieng
Dat 'n van verre zag
De schilder bie oöns op 't
durp was t'r écht nog eêne
uut d' aauwe doaze. Ie leverde
nog 't aauwerwetse degelijke
vakwèrrek, da wè, ma as t'r nie
zó vee vèrreve op z'n jurk ezeten
ao, ao d'n meer op 'n chirurg elé-
ke dan op 'n schilder.
In 't jachtseizoen staèpelde z'n
wèrrek z'n eige op. Dan schil
derde 'n alleêne ma vö de mid
dag. Want de man van de kwaste
was ök 'n artstochtelij klief eb-
ber van 't dubbelloapsgeweer.
lederen dag nam 'n z'n eige vö
om d'n eêlen dag mee z'n kwas
ten bezig te bluve, ma tegen eêne
wier d'n 'n verschrikkelijk ge
kriebel in z'n aèderen gewaèr.
Dan begon 'n mee 'n scheêf oage
na z'n jachtgeweer te kieken.
,,Nie doe", zei t'n dan bie z'n ei-
ge. „Stèrrek bluve Jewan. Laè
ze ma lekker loape die aèzen in
diepetriezen."
Ma dat ao d'n noe juust nie tege
z'n eige motte zégge, want in z'n
gedachten zag 'n de raèzend
snelle poaten van 'n vètten aès
vó z'n uutloape. In z'n oage
dwaèlde over de korrel terwijl
z'n vienger z'n eige kromde om
de trèkker. Dan keek t'n naè z'n
traauwe dubbelloaps in reken
de in z'n gedachten uut of t'r nog
genocht gèld in 't laèdje zat om
d'r vö dezen dag 'n ènde an te
maèken.
Meêsta viel die berekening uut
in 't voordeel van de jacht. Dan
rolde z'n mee vèrreve besmèrde
èmde op tot z'n zitvlak, ieng z'n
mee vèrreve besmèrde geweer
over z'n schoere, stapte op z'n
mee vèrreve besmèrde filosipé
in vertrok naè de polder. Nie be-
paèld 'n jongeneertje op de
Drèntse eide, ma even goed 'n
schrik vö d'aèzen in aander eet-
baèr gedierte in 't veld.
„As je wil mag je maarege mee",
zei Rinus, de zeune van de schil
der tegen mien vö da m'n op 'n
vriedag de schole uitgienge.
„Wa gaèt t'r gebeure", vroeg ik
nieuwsgierig. „M'n vaoder gaè
maarege aèzen jaège. Ma dan
motte d'r ok 'n paèr mee om te
drieve", antwoordde Rinus.
Oewè 'k nie precies begreep wat
drieve was, ao'k d'r wè oren naè,
dus de volgende dag stiengen
m'n gereed om mee de jaèger op
pad te gaèn. D'r waère nog 'n
paèr mannen bie, zoda 't gezèl-
schap bestieng uit 'n jaèger in
vier drie vers.
Toe m'n op drie kilometer buten
't durp an ekomme waère wees
de schilder waè m'n moste lo
ape. De jaèger voruut in de drie
vers schuin achter z'n an. Da
mos omda d'r gin aègelkogeltjes
in je beênen mochte komme.
't Duurde nie lange of de eêste
schoten kloönke. Plotselieng
vloog mee luud geraès 'n vlucht
petriezen vö oöns op! Ik zag hoe
de jaèger raèzendsnel z'n ge
weer op-iefTweê denderende
schoten verdoafden mien oren.
Nog duzelig van 't geluud, zag ik
oe 'n stik of vier petriezen mee
doffe smakken vö mien voeten
op de groönd rolden.
Ik bukte m'n eige, nog juust op
tied om te zie oe eên van de vo
gels z'n bekje opende in toe vör
aoltied sloot. Eên van de man
nen die 'n tasse op z'n rik droeg
raèpte de vogels op.
„Ze bin goed vèt Jewan", zei t'n
tegen de schilder. Ie stopte de
dieren in z'n tasse in vérder gi
eng 't wi. Ik voelde da'k nog liep
te beve van de emosie. Waèrom
juust petriezen, doch ik bie m'n
eige. Wat je noe an zö'n klein
boutje op je-bord? 't Bin juust
van die aorige kleine kriel-oen-
tjes, die vö gin dubbeltje kwaèd
doe in de natuur.
Ma oewèl ik m'n eige mede
schuldig voelde an de doad van
die kleine kippetjes, stapte ik
mee d' aanderen voort. Die aode
schienbaèr geên van aollen ge-
wetensbezwaèren, dus za't wè
an mien elegen da vrimde ge
voel, net of ik mos janke.
„Daè gaèt t'r eêne", de stemme
van eên van de mannen kloönk
schril. Geliekertied, verscheur
de 'n schot uut 't dubbelloapsge
weer de stilte van 't laandschap.
Ik zag 't witte staèrtje van 'n aès
in snelle bewegingen op in neer
gaè in 'n raèzende vlucht. Op
nieuw 'n schot. Het lichaèm van
't dier maèkte 'n salto van zeker
'n meter oagte. Tegelieke kloönk
n' verschrikkelijk gekries. Toe
zag ik dat d'n aès mee groate
sprongen an z'n ménselijke vij-
aanden perbeerde te oöntkom-
me. Ondertussen juulde 'tbeêst
van de piene. Wï 'n schot. D'n
aès maèkte z'n laoste lucht
sprong in bleef toe lègge.
„Noe is t'n d'r wè ewist", zei de
jaèger tevree. „Gaèt 'n mar aèle
Kees, 't is 'n zwaèren, da ka je zó
zie.'
Toe de jaèger in z'n aandlangers
wï vérder liepe bleef ik oönge-
merkt achter. Ik wou nie laète
zie da de traènen uut mien oa-
gen begonnen te stroame. De
doaie oentjes in de tasse in da
gekries van dien aèze mee z'n
witte staèrtje, waère te vee vó
mien zenuwen oare. Snikkend
liep ik terug naè m'n fiets bie
t'èkken van de waaie.
Joop van Zijp
Eind deze week verschijnt
een Zuid-Bevelandse verta
ling van het bijbelboek Predi
ker. Hans de Vos heeft het boek
omgezet in het dialect van Kwa-
dendamme. Uitgangspunt voor
de vertaling was de King James-
bijbel, die zich volgens De Vos
beter leent voor een Zeeuwse
vertaling dan bijvoorbeeld de
Nederlandse Statenbijbel. „De
tekst hoeft dan immers niet via
het Nederlands in het Zeeuws
vertaald te worden. Zodoende
bestaat er minder risico dat de
vertaling eigenlijk wordt ge
maakt in plat Nederlands in
plaats van in het Zeeuws."
Het boek van De Vos heet: Aol
voe niks, zei Prediker. Het is te
koop voor 4,95 in de boekhan
del of bij de vertaler (0113-
649993, hansdevos@planet.nl).
De Bierkreek tussen IJ-
zendijke en Schoondijke
is de eerste biologische ro
zenkwekerij van Neder
land. Wat begon als een
hobby van vier vrienden,
is drie jaar later een pro
fessionele kwekerij, ivaar
idealisme en dadendrang
gelijk op gaan met zake
lijk inzicht en behoefte
aan perfectie. Wat blijft is
het deeltijd-ondernemer-
schap. Want Geertje van
der Krogt, Eric de Millia-
no, Marianne Lundahl en
Hans van Hage hebben er
allevier een baan bij.
Medewerkers van 'Bronnen voor nieuwe natuur' keuren de wilgen-
aanplant. foto Peter Nicolai
De laatste jaren wordt steeds
meer aandacht besteed aan
de oorspronkelijke genetische
waarde van het natuurlijke erf
goed in Nederland. In de laatste
decennia is op grote schaal
plantmateriaal gebruikt dat
zijn oorsprong vindt in andere
klimatologische omstandighe
den. Hierdoor dreigt het gevaar
dat oorspronkelijke soorten uit
onze streken worden verdron
gen.
Om het hoofd te bieden aan deze
dreiging is drie jaar geleden
'Bronnen voor nieuwe natuur'
opgericht, een samenwerkings
verband van Bronnen Bomen en
Staatsbosbeheer. Dit bedrijf zet
zich in voor het behoud, de se
lectie, de aanplant en de ver
koop van autochtoon plantma
teriaal. Ook onderzoekt het de
herkomst en de verspreidings
gebieden. Dion Voskens van
Bronnen voor nieuwe natuur
noemt dit een uiterst waardevol
proces, omdat het materiaal een
enorm lange migratiegeschie
denis en vele honderden of zelfs
duizenden jaren van evolutie en
natuurlijke genetische selectie
achter de rug heeft.
„Verder is autotochtoon plant
materiaal van ecologische bete
kenis. Autochtone bomen en
struiken vormen de ruggen
graat of nog beter het skelet van
ecosystemen en zijn vaak beeld
bepalend voor de regionale
landschapsverschillen", meent
Voskens. „Vooreen aantal soor
ten is bovendien de relatie met
cultuurhistorische waarden
van groot belang. Het gaat dan
om autochtone bomen, struiken
van de als hakhout of midden-
bos beheerde terreinen, hout
wallen, geriefbosjes en holle
wegen", vult zijn collega Jos
Hendrikx aan. Ook wijst hij op
het belang van het overstappen
op andere houtsoorten, waarbij
het gaat om de keuze voor au
tochtone loofbomen ten faveure
van vreemde naaldbomen.
Met de oogst en teelt van plant
materiaal met de oorspronkelij
ke genetische basis is het ook de
bedoeling de sterke eigenschap
pen van de soorten terug te ha
len. Behalve dat de vreemde
soorten een bedreiging vormen
voor de oorspronkelijke vegeta
tie, worden ze ook steeds zwak
ker vanwege het zogenaamde
doorkweken of doortelen. „Ook
zijn ze veel vatbaarder voor
ziekten dan Nederlandse soor
ten. Verder is de levenscyclus
van autochtoon materiaal veel
langer. Populieren gaan nu bij
voorbeeld veertig jaar mee. De
bomen en struiken die wij leve
ren, gaan minstens drie tot vier
keer zo lang mee", licht Vos toe.
Momenteel heeft Bronnen voor
nieuwe natuur zo'n vijfhon
derdduizend leverbare planten,
met de Bierkreek als vaste leve
rancier. Bronnen levert het
plantgoed waardoor de autoch
tone afkomst verzekerd is. Vos
en Hendrikx komen een keer per
jaar langs om een bestelling van
autochtoon bos- en haagplant
soen te plaatsen. De kwekerij
richt zich in principe op parti
culieren en heeft daarom een
vrij breed assortiment - een
kleine dertig soorten, waaron
der essen, meidoornroos, slee
doorn en egelantier - in niet al te
grote aantallen (in totaal zo'n
twintigduizend stuks). Dit laat
ste is gedaan om het bedrijfsri
sico te beperken. In sommige ge
vallen kan De Bierkreek ook
grote partijen van enkele hon
derden exemplaren aan Dion en
Jos kwijt. „Een peulenschille
tje", aldus Jos. „Onze opdracht
gevers zijn veelal overheden die
vaak grote projecten aanpak
ken. Wij denken dus eerder in
duizendtallen dan in honderd
tallen."
René van Stee
land er dezelfde invloed te vin
den is rond boerderijen en erven
van de eerdergenoemde Vikin
gen? Hoe het zit met die Vikin
gen - daar is nader onderzoek
voor nodig. Voor zover ik weet is
dat nog door niemand gedaan.
Reden temeer om daar één dezer
jaren mee te starten.
Opvallend is in ieder geval dat
het hart- en ruitmotief als sym
bolen op mui-en van vooral boe
renhuizen en schuren, zowel in
Normandië als in Zeeland voor
komt. Dat wijst dus op onder
linge beïnvloeding. Elders in
Frankrijk tref je dit motief niet
of vrijwel niet aan. Evenmin is
dit motief van Nederlandse oor
sprong. Hart en ruit (vrucht
baarheidssymbolen) stammen
uit het noorden van Europa. Dat
wijst in ieder geval richting Vi
kingen. Los van de Noorman
groente en bloemen door elkaar.
De Zeeuwse meidoorn die onze
oude erven siert, is nog volop
aanwezig op bijna alle Norman
dische boerderijen. De appel die
op onze erven op bescheiden
schaal geteeld wordt, is nog pro
minent aanwezig op heel veel
Normandische hoeves. Die
vrucht wordt verwerkt tot' een
reeks van vooral dranken. Op
het erf is zelfs meestal een ge
bouwtje aanwezig (pressoir) om
de appels de persen en het
sap te distilleren of te koken.
De weides op en rond het erf - in
Normandië valt de nadruk
naast fruitteelt op de melkkoei
en - zijn voor een groot deel
beplant met hoogstam fruitbo
men. Wellicht dat de hoogstam-
men vanuit deze streek via
Vlaanderen ook in Zeeland te
recht gekomen zijn. We weten
dat ook wat dit betreft er een
ontwikkeling van zuid naar
noord is geweest. Oude kastan
jes op en aan begin van het erf
nen doet het erf van een Nor
mandische boerderij sterk
denken aan een Zeeuws erf. Of
omgekeerd, want de ei-ven in
Normandië zijn ouder dan de
Zeeuwse en de ontwikkelingen
gingen zoals gezegd van zuid
naar noord, los van de Vikingen
dus.
Net als in Zeeland tref je langs
de monding van de Seine twee
soorten boerderijen aan. De eer
ste soort is wat wij in Zeeland
'hoefjes' of 'spulletjes' noemen.
Dat zijn kleine (vaak charman
te) gedoetjes met alles, huis ên
schuur, onder één kap. Een
goedkope oplossing, mensen en
beesten warm bij elkaar. Exact
hetzelfde zie je in Normandië.
De chaumières, lange lage
bouwsels, gedekt met riet, ber
gen (borgen) de armere boeren
families.
De tweede soort, de grotere
boerderijen, bestaan net als in
Zeeland uit een reeks bouwsels
die apart staan: huis, schuur,
bakkeet, varkenskot, wagen
huis, en dergelijke. Ze staan
apart vooral vanwege het
brandgevaar Net als bij ons ge
bruikten ze in Normandië de
goedkoopste dakbedekking die
naast de deur in de kreken
groeide: riet. Net als bij ons heb
ben de historische boerentuinen
van de grote boerderijen aparte
afdelingen voor nut (groente) en
sier (bloemen) en bestaan ze uit
een kruisvorm. De hoefjes
(chaumières) hebben een ge
mengde tuin voor het huis met
Normandische wagenschuur (met graanzolder) en veeschuur De wanden zijn niet, zoals in Zeeland,
van hout, maar bestaan uit een mengsel van vuursteen en hout met leem. Op de nok van het rieten dak
groeien huislook en irissen. foto's Gerard Smallegange
De binnenkant van een Normandische schuur, met gebinten en al het andere houtwerk er omheen, geeft
exact hetzelfde beeld als een Zeeuwse schuur.
tref je ook daar aan. Allicht,
want die worden ook bij hen ge
bruikt tegen koliek bij paarden.
De essen die bij ons voor stelen
en dergelijke dienden, hebben
daar dezelfde functie, maar bo
vendien staan er altijd één of
twee essen bij cle in Normandië
alom aanwezige duiventil of
keet. Dat had een speciale re
den. Als je te veel en te vaak duif
eet (en dat gebeurde nogal eens,
want duivenvlees of pastei is
heel lekker) krijg je last van
toxineverschijnselen. Die ver
minderen of verdwijnen na het
drinken van een drank van ge
kookte 'essenblaren', over func
tionaliteit gesproken.
De notenboom zie je bij hen en
bij ons, maar onze historische
olm is daar vervangen door de
eik; die doet het beter in de lemi-
ge grond. Het huislook (sedum)
dat je bij ons vaak bij de dakgoot
of op een schuurtje met golfpla
ten aantreft tegen de bliksem
(vergelijk donderplant in
Zeeuws- Vlaanderen) tref je
daar hoog op de nok van het rie
ten dak aan, met dezelfde func
tie. En net als bij ons is iedere
boerderij gegroepeerd rond één
of twee drinkputten, van le
vensbelang voor het vee. Heel
on-Frans heet zo'n drinkput in
Normandië altijd 'mare'.
Maar veel meer dan bij ons
wordt in Normandië bij parti
culieren en overheid het oude
cultuurhistorische erfgoed ge
koesterd en in stand gehouden.
Ook wat dat betreft was het een
leerzame reis.
Gerard Smallegange
