Losers kun je mooi bezingen
Na Maria Callas vallen andere stemmen tegen
Musica Sacra verkent
alle soorten goden
Mary
Gauthier
Biografie van een tragedie
Heifetz is
de grootste
Middeleeuwse
passie in Spanje
Vraag een violist wie in zijn
vak de grootste was en
waarschijnlijk zal hij Jascha
Heifetz noemen. Hij werd gebo
ren in 1901 in Rusland. Op zijn
derde begon hij viool te spelen
en al snel verdween hij naar het
conservatorium van Sint Pe
tersburg. Daar groeide hij op als
een typische exponent van de
Russische violistenschool.
Hij was 16 toen hij debuteerde
in Carnegie Hall en groeide uit
tot een levende legende. Zelfs
Fritz Kreisler, toch ook geen
kleintje, stelde dat de techniek
van Heifetz begint, daar waar
de zijne ophoudt. Onzin? Het
bewijs leveren de talloze opna
men die hij maakte voor platen
maatschappij RCA. Jaren gele
den werden ze al eens op cd uit
gebracht. Maar niet allemaal.
Want nu is er een cd met nog wat
zeer oude, vergeten opnamen.
Zo speelde hij op zijn 21ste de
voor viool en piano bewerkte
ai'ia van Lensky uit de tweede
acte van de opera Eugen Onegin
van Tsjaikovski. De interpreta
tie, de lyriek en de techniek zijn
die van een grote bevlogen per
soonlijkheid. En wat een schit
terende opname: nota bene
akoestisch, dus nog zonder mi
crofoon.
Zonder meer curieus is de opna
me van het destijds populaire
lied 'Valencia', waarin hij sa
men met zijn begeleider Isidor
Achron aan de piano zit. Van la
ter datum en elektronisch opge
nomen zijn de derde sonate van
Grieg en de eerste sonate van
Brahms, nooit eerder op cd ver
schenen Verder staat er werk op
van onder anderen Wieniawski,
De Sarasate, Rameau en Bach:
de ontroerend gespeelde sici-
lienneBWV 1031. Wat de cd ex
tra interessant maakt, is dat
Heifetz nog dicht bij de tijd
staat waarin veel opgenomen
stukken zijn ontstaan.
Hans Visser
Jascha Heifetz rediscovered - diver
se opnamen. RCA Red Seal BMG
0902663907 2. Tijd: 65.39.
Wat mag de hedendaagse
mens zich voorstellen van
muziek in de middeleeuwen?
Vast staat dat er heel wat door
musici werd gereisd en dat er
wellicht meer uitwisseling van
ideeën is geweest dan iemand
zich vandaag achter de compu
ter met een internationaal mu
zikaal netwerk kan voorstellen.
Met het door hemzelf opgerich
te cd-label Pneuma is de Spaan
se musicus Eduardo Paniagua
al een jaar of wat bezig de mu
ziek op te nemen uit de collectie
van koning Alfonso X El Sabio,
die leefde van 1221 tot 1284.
Liederen die nooit eerder op cd
zijn gezet. En dat werd tijd,
want de jongste opname 'Virgin
de Antocha-Cantigas de Ma
drid' biedt een fascinerende blik
op het allesbehalve saaie muzi
kale leven van die tijd. Spanje
had toen al de invloed van de
moren ondergaan, maar stond
ook volop in contact met noor
delijker streken. Zo lijken er
soms zelfs Ierse klanken door
heen te klinken waarmee menig
popgroep nu zijn voordeel doet.
Het ensemble Müsica Antigua
zorgt met onder meer zangers,
strijkers en blazers, voor vlam
mende vertolkingen.
H.V.
Müsica Antigua o.l.v. Eduardo Pa
niagua: Virgen de Antocha-Can
tigas de Madrid - PneumaTijd:
67.50.
vrijdag 20 september 2002
n de pikorde van
americana-
zangeressen staat ze op
een eervolle derde plek.
Maar wat zegt dat als je er
nauwelijks van rond kunt
komen? Mary Gauthier voelt
zich in de Verenigde Staten
volledig onbegrepen.
„Amerikanen hechten geen
waarde aan kunst, alleen aan
bekendheid." Dus gaat ze
uitgebreid op tournee door
Europa.
Ze bijt het van zich af. „Ik heb
zo mijn bekomst van Ameri
ka. Ik wil eigenlijk helemaal
niet terug. Ik wil gaan waar ik
wel begrepen word. Ik kon in het
voorprogramma van Buddy
Miller komen spelen. Voor vijf
tig dollar. In een stad twee dag
reizen van huis. Geen hotel,
geen reisvergoeding, niks.
Moest ik dan weer in mijn auto
slapen? In Amerika ben je of be
roemd, of je bent niks. Je krijgt
geen kans om iets op te bou
wen."
Boos is te zacht uitgedrukt, te
leurgesteld in het leven net iets
te zwaar. Ergens tussen deze
twee extremen zweeft singer-
songwriter Mary Gauthier. ,,Ik
dacht dat ik zelf het probleem
was. Als ik maar beter zou wor
den, zou het werk in zijn waarde
worden geschat. Ik doe het nu
lang en goed genoeg om te besef
fen dat het niet aan mij ligt.
Overal waar ik kom, word ik ge
waardeerd, behalve in mijn va
derland. Amerikanen hechten
geen waarde aan kunst, alleen
aan bekendheid."
Mary Gauthier leek vorig jaar
uit het niets te komen. Liefheb
bers van wat ooit als rootsmu-
ziek werd aangeduid en tegen
woordig americana heet,
raakten sprakeloos dan wel niet
uitgesproken over haar cd Drag
Queens in Limousines. Later
bleek het niet eens haar debuut.
Dat eerste album, Dixie Chic
ken, is recent, aan de vooravond
van Mary Gauthiers tournee
door Nederland opnieuw uitge
bracht. Dit voorjaar verscheen
haar derde cd, Filth Fire.
'Country-noir' is geen slechte
omschrijving.
Zelfbeeld
Hier meldde zich een vrouwelij
ke singer-songwriter die zich
meteen kon meten met Emmy-
lou Harris en Lucinda Williams,
respectievelijk de keizerin en
koningin van het genre. In het
titelnummer schetste Gauthier
(spreek uit: go-tsjé) een open
hartig zelfbeeld. Op haar zes
tiende leende ze haar moeders
auto om nooit weer terug te ke
ren. Het werd een leven vol
drank en drugs, vol Kerouac en
Hemingway, vol gevang en pe
toet. Over dit leven tussen goot,
barkruk en ontslakken zingt ze
op indringende wijze. Met de
passie van een Janis Joplin en de
kennersblik van een Guy Clark.
Europa ging terstond plat voor
Gauthiers levensechte teksten,
haar spannende voordracht en
dito muziek. „Het schijnt alle
maal verklaarbaar te zijn", zegt
ze, nog steeds doelend steeds op
het gebrek aan respons in haar
vaderland. „Ik sprak vorige
Mary Gauthier: „Amerikanen hechten geen waarde aan kunst, alleen aan bekendheid." foto GPD
week in Spanje een man die het
me allemaal heeft uitgelegd. Er
bestaat een parallel tussen de
bluesartiesten in de jaren vijftig
en zestig en de americana van
nu." Bluesartiesten als
B.B. King, Muddy Waters en
Lightnin' Hopkins konden in
hun tijd geen emplooi vinden in
Amerika. In Amerika was niets,
behalve armoede, racisme en
wanhoop. Duitse promotors
haalden de bluesjongens naar
Europa om ze hier te laten op
treden. Zo kregen ze volgens
Gauthier inkomen en respect.
Ze vertelt dat hun muziek, door
toedoen van bands als de Rol
ling Stones en Led Zeppelin -
die volgens Gauthier gretig
plukten van de blues - via via
naar Amerika teruggekeerd.
„Blues werd in Amerika gezien
als passé, want in de blues werd
gezongen over wat zwarte men
sen liever wilden vergeten. En
datzelfde zie je nu bij het blanke
publiek van de americana.
Blanken als losers, dat willen
Amerikanen niet weten. Drugs,
alcohol, hoeren, ter dood ver
oordeelden, de onderbuik - de
mensen willen er niet overho
ren. Europeanen wel, die inte
resseert dat. Ik denk dat die
Spanjaard gelijk heeft."
Toen haar jeugdige rebellie
enigszins was uitgeraasd, dreef
ze een restaurant in Boston. „Ja,
ik kook nog steeds. Voor vrien
den, als ik tijd heb. Ik kom nu
net over uit Italië. Daarvoor zat
ik drie weken in Engeland. Drie
weken geen normale maaltijd
gezien. Groot-Brittannië. Je
denkt: in zo'n een eeuwenoude
beschaving hebben ze inmid
dels leren koken. Mooi niet. In
Engeland krijg je het slechtste
eten van Europa. En toen kwam
ik in Italië. Om een gewone
groene salade, met vier soorten
sla, kon ik wel huilen, zo lek
ker."
Maar haar ziel en zaligheid kan
ze alleen echt kwijt in de mu
ziek. Gauthier heeft een heel ei
gen opvatting over het schrijven
van liedjes. O ja, ze geniet van de
anekdotes van collega's over in
spiratie. Arlo Guthrie die liedjes
schrijven vergeleek met vissen,
Townes Van Zandt die sprak van
'songs uit de lucht pakken met
behulp van een vlindernetje'.
„Ja, en Michelangelo over de be
vrijding van David uit het mar
mer. Allemaal mooi, en zonder
inspiratie lukt niets, maar het is
in de eerste plaats gewoon vak
werk. Als Michelangelo niet al
les van de techniek van beeld
houwen had geweten had hij
David nooit voltooid, en voor
liedjes geldt dat precies zo. De
nadruk ligt altijd op het roman
tische idee dat de artiest louter
met zijn inspiratie worstelt,
maar het is domweg hard werk,
hard vakwerk."
Hoe ze spreekt over 'de taak'
van de singer-songwriter is bij
zonder. „Het interessantste aan
singer-songwriters is dat we
persoonlijke zaken bezingen,
terwijl die persoonlijke zaken
juist universeel zijn. Ik vind dat
een mooie paradox. Dingen die
we ons hele leven trachten te
verbergen willen we eigenlijk
met iedereen delen. Het is de
taak van de artiest om daar wel
over te schrijven en te zingen.
Daarom heb ik ook geen pro
bleem met openhartigheid. Ik
ben niet uniek. Er is niets waar
ik me voor moet schamen." De
problemen die ze heeft, zijn
naar haar mening de alledaagse,
menselijke problemen die ie
dereen op een bepaald moment
in het leven tegenkomt. „Als je
maar oud genoeg wordt."
Ze ziet het als haar taak om over
deze dingen te schrijven in haar
liedjes. „Het werkt, dat merk ik
aan de respons. Mij is opgeval
len dat je die songs als het ware
overleeft. Je ontwikkelt je ver
der. Soms kom ik mezelf in een
oude song tegen en denk ik: zo
ben ik niet meer. Zo zijn mijn
liedjes een weerslag van mijn le
ven, een logboek."
Theo Hakkert
Tournee Mary Gauthier (selectie): 1
okt. Utrecht, Ekko; 2 okt. Rotter
dam, Rotoivn; 3 okt. Tilburg, 013; 4
okt. Amsterdam, Paradiso; 5 okt.
Brussel, Anciènne Belgique.
Maastricht staat komend
weekend in het teken van
het jaarlijkse religieuze mu
ziekfestival Musica Sacra. Het
thema is God en goden en het
programma bevat een aantal
(wereld)premières. Jacques
Giesen, de nieuwe directeur van
het Theater aan het Vrijthof en
in die functie eindverantwoor
delijk voor het festival, was
nauw betrokken bij de pro
grammering van zijn eerste Mu
sica Sacra. Samen met zijn pro
grammeurs en die van de KRO
heeft hij het thema bepaald en
daar de geschikte programma's
en ensembles bij gezocht.
Giesen heeft iets met theologie
en filosofie, dat is bekend, al is
dat niet de belangrijkste reden
voorde keuze. „Het thema zat in
de lucht, is heel actueel. De we
reld is momenteel in de war: mo
notheïsme wordt als geweldda
dig omschreven, God wordt
dood verklaard, andere goden
dringen zich op, je kunt er niet
aan ontsnappen. In het festival
gaan we op zoek naar uiteenlo
pende godsbeelden. Het beeld
dat mensen zich van God of go
den maken loopt in tijden en
culturen nogal uiteen. Dat heeft
weer zijn weerslag op de manier
waarop kunstenaars daarmee
omgaan."
Een oude Egyptische hymne
aan de zonnegod Ra, vervat in
hedendaagse klanken; psalmen
in polyfone zetting of in gregori
aans; Arabische verzen op Ara
bische muziek; gedichten van
Leo Vroman, vers getoonzet; een
familietragedie in het dodenrijk
en een surrealistische theater
monoloog. Het is komende
dagen allemaal te bekijken en
beluisteren in de kerken en de
theaterzalen van Maastricht.
Die theatermonoloog (door het
Huis van Bourgondië) en de to
neelstukken Zog (van Peer Wit-
tenbols) en Profeten zonder God
(met onder andei-en Piex-re Bok-
ma en Titus Muizelaar) vex-ra-
den de inbreng van Giesen: hij
was jarenlang directeur van de
toneelacademie in Maastxïcht.
Ook in het aantrekken van Lim
burgse ensembles als het Lim
burgs Symphonie Orkest (LSO),
Collegium Ad Mosam, Studium
Chorale en Ensemble '88, is zijn
hand bespeui'baar. „Ik heb na
drukkelijk naar de omgeving
gekeken. Plet festival moet een
regionale inbedding hebben."
In dat kader moet ook de samen
werking met het Maastrichts
Conservatorium worden gezien,
die resulteei'de in het project
Systemen van het Duitse ArToll
ensemble. Dat zal acht liedex-en
uitvoeren op gedichten van Leo
Vroman, getoonzet door compo
nisten die vorig jaar afstudeer
den aan het Maastx-ichts mu
ziekinstituut: Robex-t Weirauch,
Wolfgang Güdden en Raimund
Phillipi.
En dat zijn niet de enige premiè
res. Giesen: „Het is de bedoeling
dat de ensembles met nieuwe
programma's komen. Wat ze
hier doen, moet speciaal voor
ons zijn gemaakt. Dat maakt het
festival speciaal en specifiek."
Zo heeft de ox-ganisatie aan Jan
Vxiend een compositieopdracht
gegeven voor een groot werk
voor koor en orkest dat nauw
aansluit bij het festivalthema.
Het werk, Hymn to Ra, wordt
vandaag in premièi-e uitgevoerd
door het LSO en Cappella Am
sterdam, met Ed Spanjaard als
dirigent en sopraan Ingrid Kap-
pelle en bariton Frans Fiselier
als solisten.
Actuele zaken als het broeikas
effect en de klimaatsverande
ringen hebben de componist op
het idee gebracht de x-elatie tus
sen zon en aai-de muzikaal uit te
werken. Vriend heeft daarbij
gebruik gemaakt van de Engel
se vertaling van een tekst uit een
grote zonnehymne van pharao
Akhenaten, die hij vervormd
heeft tot een soort hybride tekst.
Deze hymne wordt - in, het En
gels - afgewisseld met natuur
kundige gegevens over de zon,
een korte aamoeping in Sans
krit tot Hindu-zonnegod Savi-
tri en enkele citaten uit Niez-
sches Also sprach Zarathustra.
„Het werk getuigt van de enor
me grootsheid van de zon", ver
telt Vriend. „Het heeft geen uit
gesproken religieuze stemming,
het is veel ruiger. Ik heb met heel
veel kwasten gewerkt.Hij
heeft zich niet 'beperkt' tot het
idioom van zijn vroegere com
posities, die sterk beïnvloed zijn
door componisten als Xenakis
en Varèse. „Ik put nu uit mijn
hele muzikale bagage. Alle gra
daties, van simpel en traditio
neel tot complex en experimen
teel, zijn in het werk terug te
vinden."
Ook Studium Chorale presen
teert twee wereldpremières op
het festival: Feierliche Abend-
musik van Daan Manneke en A
thin Place van Lowell Dijkstra.
Het werk van Manneke is een
groot monumentaal wei-k, een
'conceit voor koor', waar je vol
gens dirigent Hans Leenders I
'lang in kunt verwijlen'. „Het is
een werk in drie delen, die qua
sfeer totaal van elkaar verschil-
len. Op mijn vei-zoek gebruikt 1
Manneke voor het eerst een
Duitse tekst (van Hermann Hes-
se). Het is bijna muziek als je het
leest, heel beeldend. Dat was
heel inspii-ex-end voor hem."
Lowell Dijkstra gebruikt in zijn
A thin Place teksten uit de Car-
mina Gadelica, een collectie
Keltische liedex-en, zegeningen
en gebeden.
Jos Frusch
Muziekfestival Musica Sacra in
Maastricht: meer dan 25 concerten
en voorstellingen, vandaag t/m zon
dag 22 september; voor meer infor
matie en kaartverkoop: 043-
3505555.
Studium Chorale
Maria Callas
Was Maria Callas een vrouw om snel
verliefd op te worden? Karl van Zog-
gel aarzelt heel even en stelt dan uiterst se
cuur in welovexwogen woorden vast: „Ze
was een vrouw waar mannen naar keken.
Maar ze was in de omgang vast niet gemak
kelijk. Dat zal voor een deel gekomen zijn
door alle aandacht die ze kreeg, maar voor
een ander deel was dat haar natuur. Als zan
geres was ze in elk geval de grootste."
Maandag 16 september was het een kwart
eeuw geleden dat Maria Callas overleed.
Een sopx-aan met de status van een popster,
al bij haar leven een legende. Voor Kaïi van
Zoggel een goed moment voor een biografie,
een boek met de veelzeggende titel: Maria
Callas, een leven als een Griekse tragedie.
Nu bestaat er al een bibliotheek vol boeken
over Callas. „Maar de belangstelling voor
opera is op dit moment groot", vindt Van
Zoggel. En: „Callas is noglang niet vergeten
en een ooi'spi'onkelijk Nederlands wex-k met
de meest recente infox-matie bestond nog
niet."
„Over haar jeugd in Griekenland, haar
overleden baby van Onassis en haar tragi
sche laatste wereldtournee is pas sinds koxi
beti'ouwbaar gepubliceerd. En dat terwijl er
nog steeds nieuw materiaal opduikt." Van
Zoggel kan het weten. Sinds hij in 1988
werd gegrepen door de stem van.de Griekse
operazangex-es is hij een fan. In 1990 richtte
hij zelfs de Maria Callas International Club
op en drie keer per jaar maakt hij voor die
organisatie het Maria Callas Magazine.
„Het is nooit een probleem dat blad vol te
krijgen."
Toch zegt hij afstand genoeg te hebben om
een biografie te kunnen schrijven. „Ik had
natuurlijk ook een boek over Renate Tebal-
di kunnen schrijven, maar met haar leven
ben je met een paar bladzijden klaar. In het
leven van Callas is nu eenmaal zo veel ge
beurd."
In zijn boek mijdt hij sensatie.,Ik baseer me
op historische feiten. Maar een kenner van
opera of klassieke muziek ben ik niet. Daar
om heb ik bij voorbeeld een bijlage opgeno
men met de weei-slag van het debat dat een
aantal deskundigen na haar dood heeft ge
houden. Het boek was ook nodig omdat er zo
veel over haar is gepubliceerd dat vol zit met
fouten. En al die fouten woi-den dan door
anderen weer ovex-genomen." Via zijn club
zegt hij een stroom van verifieei-bare gege
vens te hebben verzameld. En die vox-men
nu de basis voor dat boek.
Zo beschrijft hij de mythe rond haar specta
culaire vermagei-ing van 100 naar 60 kilo.
Was ze daarvoor nog een stevige diva, in het
boek staat een foto van een lange slanke
vrouw in bikini. Een aanti-ekkelijk fotomo
del? Nee, Callas. Kwam het door een lint
worm, of juist door de reactie daarop? Een
pastafabrikant, familie van paus Pius XII,
adverteerde dat juist deze pasta dat wonder
had verricht. Niets was minder waar en dus
wilde ze een proces. Zelfs de paus kon haar
tijdens een audiëntie niet op andere gedach
ten brengen.
„Mij boeit voox-al de emotie in haar stem. Als
je haar eenmaal een rol hebt hoi-en zingen,
valt die bij een ander altijd tegen. Dat xs het
dan gewoon net niet. Ze was veelzijdig in
haar eenzijdigheid: ze zong geen liederen of
oratoi-ia, maar zong binnen de opera bel
canto, Wagner én Puccini. Heel bijzonder
Bovendien had ze een bereik van bijna drie
octaven. En dan dat timbre. Er zat drama in.
Voor een deel is dat aangebox-en. Maar het is
ook een kwestie van oefening. Ze had een
uitstekende lerares en moeder die haar
enorm stimuleerdenDat heeft ze haar vaak
vei-weten. Maar ze had ook de wil om dat te
bereiken."
Dat ze zo beroemd kon worden is ook te dan
ken aan de langspeelplaat, die zich tegelij
kertijd met haar caiTièx-e ontwikkelde.
„Haar stem moest je eigenlijk ervaren in het
theater Daar creëerde ze grote rollen. Want
mede dankzij regisseui-s als Visconti en Zef-
firelli groeide ze ook uit tot een groot actri
ce. Maar wie kon daar in het theater getuige
van zijn? De plaat is dan tenminste iets. De
DVD zou vandaag de dag een uitkomst zijn
geweest. Helaas is er heel weinig beeldma
teriaal van haar bekend."
Hoe ze zich ontwikkelde is te horen op de bij
het boek gevoegde cd. Die begint met haar
x-adiodebuut van 1935 tijdens een talenten
jacht in New Yox'k, waar ze als Grieks immi
grantenkind woonde, gevolgd door een
x-eeks opnamen die laten hoi-en hoe ze zich
ontwikkelde. Maar die ook aantonen hoe
haar stem het later liet afweten. Maar in
'Col sorriso d'innocenza' uit Bellini's 'II Pi-
rata', opgenomen in het Amsterdamse Con
certgebouw tijdens het Holland Festival
van 1959, is ze nog net in topvorm.
Van Zoggel wijdt er een heel, soms zelfs kos
telijk hoofdstuk aan en citeert uitbundig uit
memoires en kranten. Daai-na brak ze met
haar man Meneghini. In het boek schrijft
Van Zoggel dat ze er genoeg vön had dat hij
haar leven tot in detail regisseex-de en viel
vervolgens voor de Griekse i-eder Onassis,
die zich helemaal niet voor carrière interes
seert. Als lid van de internationale jetset be
gint ze dan een grote rol te spelen in de rod
delbladen, een pauze in haar carrière.
„Toch voelde ze beslist ook aan dat ze aan
iets anders toe was, dat haar stem achteruit
ging. Maar als ze een andere man had ont
moet, die zich wel voor haar werk interes
seerde, had ze vast langer gezongen, zij het
alleen in x-ollen die haar op dat moment zou
den hebben gepast. Toen Onassis haar liet
vallen voor Jacqueline Kennedy, heeft ze
nog geprobeerd terug te komen. Maar haar
stem was al kapot. Het Concertgebouw
kx-eeg ze toen nog wel vol, maar het publiek
kwam voor de legende." Van Zoggel citeert
een veelzeggende krantenkop: 'Tragische
triomf La Callas'.
In het laatste hoofdstuk beschx-ijft hij dan
haar laatste ti-agische jaren in Parijs, waar
ze 53 jaar oud op 16 september 1977 over
lijdt aan een hartaanval.
Hans Visser
Karl H. van Zoggel: Maria Callas. leven als een
Griekse tragedie' - Uitgeverij Tirion, 248 blz., met
cd. €35,90.