De Romeinen blijven verbazen
PZC
Struisvogel vertelt over
afstamming van vogels
Duurzaam voor
houdbare wereld
Liever een
aap dan
een man
Autodrop deelt uit!
10
Oude geschiedenis volgens de Leidse hoogleraar Luuk de Ligt
postzegels
\r*
Kerst, Zalm
én Whisky
vrijdag 20 september 2002
door Wijnand Noot
LEIDEN - Oude Geschiedenis gaat
over een exotische wereld, waar op pri
mitieve grondslagen een geavanceerde
samenleving kon worden gebouwd. De
nieuwe Leidse hoogleraar oude ge
schiedenis Luuk de Ligt (38) is vooral
gefascineerd door die specifieke 'men
geling van herkenning en vervreem
ding' die de oudheid bij hem oproept.
De Ligt is aan de Universiteit Leiden de
opvolger van godsdiensthistoricus H.
Versnel, die met emeritaat is.
Professor Luuk de Ligt is gespeciali
seerd in de economische geschiedenis
van het Romeinse rijk. Voor zijn aan
stelling heeft hij een eigen onderzoeks
programma gemaakt, waarin drie the
ma's domineren. Het eerste daarvan is
'pre-industriële imperia'. „Hoe func
tioneerde het Imperium Romanum? De
vergelijking met het Chinese keizerrijk
of met het imperium van de groot-Mo-
guls in Noord-India dringt zich op. Op
het economisch vlak is dat soort verge
lijkingen wel te maken."
De Ligt constateert dat pre-industriële
samenlevingen alle met steeds dezelfde
standaardproblemen te maken heb
ben. Het kanaliseren van geldstromen,
zoals belastinggeld, is er één van. „In
China is het papiergeld uitgevonden. In
de toenmalige hoofdstad Chang'an
schreef een ambtenaar een tegoedbon
uit. Men kon dan in de provincie het
geld innen."
Wonder
Dit soort gegevens brachten De Ligt tot
een lezing: 'Gireren in de oudheid'. Het
gaat hem vooral om 'het Romeinse
wonder'. „Het Romeinse Rijk was op
een vrij primitieve onderlaag ge
bouwd. Voor één korrel graan kreeg je
er vier terug, tegenwoordig zijn dat er
veertig. Toch hebben ze daar in cultu
reel en bestuurlijk opzicht zo'n ge
avanceerde maatschappij opgebouwd,
dat het steeds weer verbaast. Het rijk
was ongeveer zo groot als de Verenigde
Staten nu. Hoe werkte dat met de com
municatie?"
De Ligts tweede thema is 'Italië in de
tweede eeuw voor Christus'. „Dit on
derzoeksgebied is de afgelopen dertig
jaar verwaarloosd, omdat men dacht
dat alles op dat gebied wel bekend was.
Het was de tijd van de oorlog met Han
nibal, die vijftien jaar in Italië heeft
rondgespookt. Toen hij uiteindelijk
was verslagen, zijn de Romeinen met de
Hoogleraar Luuk de Ligt in Leiden: „De Romeinen hebben in cultureel en bestuurlijk opzicht zo'n geavanceerde maatschap
pij opgebouwd, dat het steeds weer verbaast." foto Mark Lamers/GPD
opgebouwde en nu vrijgekomen mili
taire kracht meteen in het hele Middel-
landse-Zeegebied doorgestoten. Het
aantal slaven in Italië steeg snel, naar
twee miljoen. Dat was ongeveer een
derdevan de totale bevolking, net als in
het klassieke Athene en net als in de
Verenigde Staten in de negentiende
eeuw."
Ook met zijn derde onderzoeksthema is
De Ligt in zijn element. Hij wil het ef
fect van de Romeinse overheersing in
de provincie, met name Klein-Azië, be
studeren. Dit effect is dubbelzinnig.
Aan de ene kant brachten de Romeinen
infrastructuur en maatschappelijke
stabiliteit, aan de andere kant hieven
ze belasting en verlangden ze loyaliteit.
Klein-Azië werd gebruikt als voor
beeld. De Romeinen gebruiken de
Griekse cultuur als voornaamste inspi
ratiebron voor hun eigen zeden en ge
woonten.
De Ligt wil zijn oratie, die gepland is
voor het voorjaar van 2003, vooral aan
het tweede thema wijden. De sociaal-
economische invalshoek van zijn
proefschrift zal daarbij zeker een rol
spelen. Hij promoveerde in 1993 in Lei
den op Fairs and markets in the Roman
empire. Na zijn promotie kon De Ligt
echter geen baan krijgen aan de Oplei
ding Geschiedenis. Hij week uit naar de
rechtenfaculteit, waar hij Romeins
recht doceerde.
„Dat terrein is, merkwaardig genoeg,
door Peter de Jaeger
DEN HAAG - Om een omelet te
bakken, moet je eieren breken,
zo luidt het gezegde. Minder be
kend is dat het stukslaan van
eieren ook nieuwe informatie
oplevert over de evolutie van
vogels. Bioloog Alan Feduccia
van de universiteit van North
Carolina ontdekte door analyse
van struisvogelembryo's, in ver
schillende stadia, dat vogels
niet afstammen van dinosau
russen, zoals altijd gedacht.
„De voorouder van vogels moet
vijf vingers hebben gehad en
niet een clrievingerige hand zo
als theropode dinosaurussen",
zegt Feduccia. Deze rechtop lo
pende dinosaurussen ontwik
kelden 'handen' met drie vin
gers, die overeenkomen met de
menselijke duim, wijs- en mid
delvinger. Zo blijkt uit eerdere
studies van fossielen van dit ty
pe dino's. Deze prehistorische
mastodonten hebben klauwen
ontwikkeld om te kunnen grij
pen en graven.
„Echter, onze studie van struis
vogelembryo's bewees dat in vo
gels alleen de vingers ontwikke
len die overeenkomen met onze
wijs-, middel en ringvinger. We
hebben foto's om het te bewij
zen", zegt Feduccia. „Dit maakt
het wel erg lastig om te blijven
geloven dat vogels zouden af
stammen van dinosaurussen."
Biologen bestudeerden micro
scopisch nauwkeurig de vroege
skeletontwikkeling van struis
vogels. De kritische ontwikke
lingsfase, waarbij definitieve
vormen van de ledematen wor
den bepaald, ligt bij deze primi
tieve vogels tussen dag acht en
vijftien.
De aanleg voor de beenderen
voor armen en vingers start
rond de achtste dag. De botjes
die kunnen uitgroeien tot dui
men verschijnen op de veertien
de dag van de ontwikkeling om
drie dagen later weer te ver
dwijnen. „De meeste studies ke
ken naar de laatste fase van het
embryo, vlak voor uitkomst.
Dan is het kuiken al volledig
ontwikkeld en worden foutieve
conclusies getrokken."
Tijdsverschil
De evolutiebioloog bevecht al
dertig jaar lang de aanname dat
vogels directe familie zijn van
de dinosaurus. Er zijn vele on
volkomenheden in deze theorie,
aldus Feduccia. Hij noemt het
opvallende tijdsverschil tussen
het moment waarop de eerste
vogels verschenen (150 miljoen
jaar terug) en dat waarop de vo
gelachtige dino's zich voor het
eerst laten zien (25 tot 80 mil
joen jaar geleden). En er zijn
meer problemen. Ónder de mi
croscoop lijken op het eerste
zicht de geraamtes van een di
nosaurus en een kuiken hetzelf
de. Maar gedetailleerde studie
toont opmerkelijke verschillen.
Zo hadden theropode dino's
kromme, gekartelde tanden.
Terwijl de eerste vogels rechte,
taps toelopende tanden beza
ten. Ook de manier waarop ze in
de mond staan ingeplant is an
ders.
Onderzoek van de mond bij em
bryo's van krokodil en schild
pad vertonen hetzelfde tandpa-
troon als bij vogels.
„Vogels en vliegende dinosau
russen hebben hoogstwaar
schijnlijk een gezamenlijke
voorouder. Beide groepen ont
wikkelden een overeenkomsti
ge lichaamsopbouw om rechtop
te lopen." GPD
in de oude geschiedenis betrekkelijk
onontgonnen. Voor letterenstudenten
is het vaak te technisch. In de oudheid
waren die werelden nog niet zo ge
scheiden. In de Romeinse komedie
worden regelmatig juridische grappen
gemaakt."
Pas vorig jaar werd De Ligt weer actief
in de oude geschiedenis, toen hij in
Utrecht als universitair- hoofddocent
aan de slag kon. Op hetzelfde moment
verscheen de vacature van het Leids
hoogleraarschap. De keuze was snel
gemaakt. „Als ik mijn Leidse voorgan
gers evenaar, heb ik al heel wat be
reikt", zegt De Ligt. Maar hij voegt me
teen toe: „Ik werk graag aan een groot
thema. Het gepriegel op de vierkante
millimeter spreekt mij minder aan, zo
lang het althans niet in dienst staat van
een grote vraagstelling."
Daarmee plaatst De Ligt zich in.de tra
ditie van Moses Finley. Deze was in de
jaren zeventig van de vorige eeuw één
van de grondleggers van de sociaal-
economische geschiedenis van de oud
heid. „Als je een boek schrijft waarover
25 jaar wordt gediscussieerd, dan heb
je wel wat bereikt", vindt De Ligt. Kri
tiekloos staat hij niet tegenover Finley.
„Van zijn tegenstander wilde Finley
nog wel eens een karikatuur maken.
Maar het voornaamste is dat men sinds
Finley op zoek was naar een verklaring
voor de industriële revolutie. Als men
de Romeinen bestudeerde of het oude
China, was de achterliggende vraag
steeds: welke factoren ontbreken daar
die in het Europa van na de Renaissan
ce wel aanwezig waren? Waarom ge
beurde het daar niet?"
Die discussie is volgens De Ligt een
beetje vastgelopen. Sindsdien is iedere
onderzoeker met zijn eigen project be
zig. „Dat ligt in cle aard van het vak",
verheldert De Ligt. „Er zijn in heel Ne
derland slechts zo'n twintig mensen in
de oude geschiedenis actief. Er is wel
een onderzoeksproject: 'impact of em
pire', maar dat is zo algemeen dat er
van alles inpast. Het heeft weinig zin
om een onderzoeksteam permanent
aan één vraag te zetten."
Internationale netwerken spelen zeker
een rol. Binnen de oude geschiedenis
bevindt Nederland zich in de periferie.
Maar het vak ontwikkelt zich wel.
„Er komt nog steeds nieuw materiaal
bij", zegt De Ligt, „zo'n duizend docu
menten per jaar, zoals papyri en in
scripties. Maar de belangrijkste ver
nieuwing komt toch voort uit nieuwe
vragen." GPD
Het embryo van een struisvogel vertoont op de veertiende dag een
volledige vijfvingerhand.
Amphilex 2002 in de Amster
damse RAI (30/8-3/9) is een
bijzonder succesvolle beurs ge
worden. Bijna 50.000 Neder
landse en buitenlandse liefheb
bers van postzegels hebben dit
evenement, dat eens in de 25
jaar wordt georganiseerd, be
zocht. Opvallend was het grote
aantal jeugdige bezoekers.
Veel thematische en motiefver
zamelaars waren op zoek naar
zegels die ze nog in hun verza
meling missen.Op de openings
dag van de beurs/tentoonstel
ling is ook het dertiende en laat
ste velletje provinciezegels ver
schenen met als titel 'Twaalf
provincies'. In het velletje tel
kens één zegel uit alle twaalf
eerder uitgegeven provincievel
letjes. TPG Post heeft er 900.000
exemplaren van laten drukken.
Op de Amphilex werden als ge
volg daarvan dan ook dagprij
zen gehanteerd. Drenthe stond
met €23,00 als hoogste geno-
teerd, gevolgd door Noord-Hol^
land met €21,00 en Friesland en\
Zeeland met €18,00. De laagste
prijs noteerde Overijssel met
8,50. De serieprijs was €169,00
en voor een complete set fdc's
werd €34,00 gevraagd.
De tabs/sluitzegels in het der
tiende velletje zitten niet tussen
de twee rijen van zes zegels,
maar aan beide zijden, terwijl
de zes sluitzegels tussen de twee
rijen nu blanco zijn gelaten. Bij
cle twaalf tabs is steeds een keu
ze gemaakt uit de zes beelden,
die in de provincievelletjes zit
ten.
In het dertiende velletje is geko
zen voor: Friesland, Friese
doorloper; Drenthe, Jan Pelle-
boer; Noord-Holland, IJssel-
meerpaling; Gelderland, Vier
daagse; Noord-Brabant, Dom
meldal; Groningen, Zeehond;
Zuid-Holland, Delfts blauw;
Utrecht, De Vecht; Limburg,
Asperges; Overijssel, Kloot
schieten; Zeeland, Annie M.G
.Schmidt en Flevoland, Lepe
laar.
Op 24 september verschijnt het
velletje Industrieel erfgoed (tien
verschillende zegels van €0,39).
ele nood als gevolg van de over
stromingen enigszins te lenigen
Daarvoor is exact hetzelfde mo
tief gebruikt als voor de milieu
zegel die 7 mei 1998 verscheen
(110+50 pf.): dreigende golven.
Rechts bovenin de zogenoemde
Zehnerbogen 'Solidaritat in der
Not 2000'.
Met vijf zegels gebaseerd op het
klassieke sprookje Peter Pan
heeft Groot-Brittannië op 20
augustus het 150-jarig bestaan
postaal gememoreerd van Lon
don's Great Ormond Street Hos
pital for Children. Waarom Pe
ter Pan? In 1929 schonk de gees
telijke vader van Peter Pan, Ja
mes Matthew Barry, namelijk
copyright en royalty's van zijn
schepping aan het hospitaal.
Waarden van de zegels waarop
Peter Pan en Capt. Hook hun
avonturen beleven zijn: 2nd,
1st, E,47pen68p.
Duitsland heeft 30 augustus een
bijslagzegel van 56 44 (euro-
i^cent) uitgegeven om de financi-
door paus Johannes Paulus bij
gewoond. Zowel Italië als Ier
land heeft de padre met een por
tretzegel geëerd. Waarden 0,41
en 41c.
Nieuw-Zeeland is al jarenlang
een van de eerste landen dat met
kerstzegels komt, zo niet het
eerste. Op 4 september was dat
weer het geval. Er verschenen
zes zegels (40c, 80c, 90c, 1,30,$
1,50 en 2,00) die interieurs van
kerken tonen De zegels zijn een
gemeenschappelijke uitgifte
met Vaticaanstad.
Hero Wit
Santo
Meer dan 300.000 mensen heb
ben in juni op het St. Pieter
Plein in Rome de heiligverkla
ring van Padre Pio (1887-1968)
MAASTRICHT - De aap heeft
iets dat de man niet heeft. Daar
door is het dier aantrekkelijk
voor vrouwen. Dat stelt Stine
Jensen in haar proefschrift.
Ruimte voor een nieuwe type
man.
Een bizarre liefdesrelatie in de
roman De vrouw en de aap
(1996) van de Deense schrijver
Peter Hoeg zette cultuurweten
schapper Stine Jensen (30) op
het spoor van het onderwerp
waarop ze vorige week in Maas
tricht promoveerde: Waarom
vrouwen van apen houden.
In deze roman heeft de beeld
schone Madelene een intieme
verhouding met de aap Eras
mus. Ze heeft de aap bevrijd uit
de wetenschappelijke experi
menten waaraan haar echtge
noot het dier bloot stelde. Met
de aap wordt ze zielsgelukkig.
Ook op erotisch vlak.
Waarom verkiest een vrouw een
aap boven haar echtgenoot? Dat
was de vraag die Jensen boeide.
„Al spoedig kwam ik erachter
dat Madelene niet de enige
vrouw is in de westerse litera
tuur- en filmgeschiedenis die
haar geluk vindt bij een een
aap", schrijft ze. In de remake
(1976) van King Kong geniet
Jessica Lange in haar rol van
Ann met volle teugen van de
aandacht van de verliefde goril
la. En in de film Max Mon
Amour zoekt Margaret haar
toevlucht tot een chimpansee.
Jensen, als universitair docent
televisiestudies werkzaam aan
de Katholieke Universiteit van
Nijmegen, las vele romans en
bekeek vele films die als onder
werp de relatie vrouw-aap heb
ben. In de door haar geanaly
seerde films en romans gaat het
veelal over de teleurstellingen
van vrouwen in mannen. Ze zoe
ken - en vinden - het geluk bij
een mensaap. De aap in al die
verhalen heeft iets wat de man
niet heeft: een zachte, gevoelige
kant. En hij heeft aandacht voor
anderen. En dat zijn nu juist as
pecten die 'de man' ontbeert.
Jensen noemt haar dissertatie,
die binnenkort in boekvorm
verschijnt, 'feministisch'.
„Maar dan niet negatief geladen
in de zin van: de man deugt niet.
Ik wil juist ruimte scheppen.
Ruimte voor een nieuw type
man, een man die minder eenzij -
digis." GPD
Stine Jensen: Waarom vrouwen van
apen houden; Een liefdesgeschiede
nis in cultuur en wetenschap - Uit
geverij Bert Bakker; 336 blz;
19,95
door Peter de Jaeger
DEN HAAG - Ieder ziet in
middels de noodzaak van een
duurzaam gebruik van ener
gie, water en land. De nodige
technologie is ruim voorhan
den, maar het ontbreekt de
mensen aan sociale durf. Uit
angst voor verandering blijft
alles bij het oude.
In een notendop gezegd:
duurzame technologie is al
leen mogelijk wanneer men
sen bereid zijn hun gedrag
aan te passen. In zijn Duur
zame technologie, ontwikke
ling van een houdbare ivereld
schetst wetenschapsjourna
list Joost van Kasteren een
groot aantal voorbeelden
van eerdere overgangen in de
samenleving, zoals het ont
staan van de rechtstaat en
bijvoorbeeld de verzorgings
staat. Het zijn structurele
veranderingen in de maat
schappij, die net zo moei
zaam verliepen als de huidi
ge ontwikkeling naar een
duurzame samenleving.
In 1970 trad de eerste milieu
wet in werking in ons land.
De wet moest paal en perk
stellen aan lozingen op het
oppervlaktewater. Drie jaar
later werd een minister voor
milieu benoemd in het kabi
net Den Uyl.
Minister Vorrink en haar eer
ste opvolgers begonnen met
wetten die op de bodem en de
lucht betrekking hadden,
maar dat bleek geen oplos
sing. Het milieuprobleem
bleek alleen op te lossen door
een integrale, gezamenlijke
aanpak. Uiteindelijk moet
dat leiden tot een duurzame
samenleving.
Spoeltoilet
Van Kasteren gebruikt het
grootste deel van het boek om
stap voor stap de technische
oplossingen te beschrijven
die dat doel dichterbij bren
gen. Op het gebied van water
wordt het spoeltoilet als his
torische blunder gezien. Da
gelijks spoelt elk van ons
veertig liter drinkwater door
de wc. Alternatieven zijn er
volop. Zoals het gft-toilet:
hierbij wordt geen water
gebruikt maar wordt de ont
lasting verzameld tussen
aangedrukte papierlagen.
De ingedroogde mest kan la
ter zo in de gft-bak. Ook is er
het composttoilet waarbij el
ke behoefte wordt afgedekt
met een handjevol stro. De
waterverslindende riolering
kan worden vervangen door
gistinstallaties en filtersys
temen met riet.
Op energiegebied bestaan
eveneens genoeg milieu
vriendelijke initiatieven.
Denk maar aan windmolens
en zonnepanelen. Het is zelfs
rendabel om elektriciteit te
maken op kippestront of
door vergassing van wilgen-
snippers. De landbouw kan
zonder of met zeer weinig
chemische middelen dezelf
de opbrengst van het land
halen.
Gras
Vooral binnen de industriële
processen zijn hoopgevende
verbeteringen mogelijk. Zo
kan via bioraffinage veel
meer uit het eiwitrijke gras
worden gehaald. Een koe ge
bruikt slechts tien procent.
Sommige landbouwproduc
ten kunnen chemische stof
fen vervangen. Er wordt ge
werkt aan een proces om de
stof inuline te halen uit wilde
witlof. Dit product kan dan
worden gebruikt als milieu
vriendelijk ingrediënt in
waspoeders. Poepluiers
(jaarlijks 900 miljoen) kun
nen opnieuw worden ge
bruikt als grondstof voor pa
pier en bioplastics. Zo gaat
Van Kasteren door.
Al die technische hoogstand
jes worden in het boek afge
wisseld met korte interviews.
En dat is het leukste onder
deel. Mensen uit het veld,
veelal wetenschappers, be
nadrukken een voor een dat
de volgende zet aan cle con
sument is. GPD
Joost van Kasteren: Duurzame
technologie - Uitgeverij Natuur
en Techniek, €37,50.
Advertentie
Spaar de 5 verschillende Autodrop magneten: Zacht Zwarte Kever, Fris Fruitig Fordje,
Bosvrucht Rode Cadillac, Gestrande Formule Eentje en de Dubbele Dubbeldekker.
Kijk voor meer informatie op de Autodrop Uitdeelzakken of op www.aulodrop.nl.
De Uitdeelzakken van Autodrop zijn o.a. verkrijgbaar bij supermarkten.
www.autodrop.nr)
10,- korting
op een ambachtelijk
gerookte Schotse zalm
bij Glen Talloch.
Wanneer u vóór
8 november bestek,
heeft u de zalm
ruim voor de
Kerst in huis.
Voor meer details
zie de bijsluiter
aan de fles.
