PZC report*
Het trauma is nog lang niet verwerkt
Aanslagen tonen aan hoe kwetsbaar Amerika is
23
De slachtoffers
zaterdag 7 september 2002
De ruïnes van het World Trade Center na de aanslagen van 11 september 2001. foto James Nacht wey/GPD
Amerikanen kijken met gemengde gevoelens vooruit naar de ko
mende eerste verjaardag van de aanslagen op het World Trade
Center en het Pentagon op 11 september. Angst heeft plaatsgemaakt
voor een algemeen gevoel van onbehagen en een diepgeworteld gevoel
van onveiligheid. De grote verscheidenheid aan gevoelens over de dra
matische elfde september stelt Amerikaanse televisiezenders voor pro
blemen. Hoe kan er het best worden teruggekeken op een dag waarop
meer dan 3000 mensen de dood vonden?
Amerikanen lijken in grote meerderheid de voorkeur te geven aan een
sobere herdenkingsdienst. Ze wensen niet 24 uur lang via de televisie
bestookt te worden met beelden van de twee brandende torens van het
World Trade Center. Die staan al op het netvlies van de natie gebrand en
hoeven niet weer herhaald te worden.
We hebben geen nieuwe schokthe-
rapie nodig", luidde een veel
zeggende uitspraak van een
Amerikaan in de krant USA Today
„Amerika is nog niet eens begonnen
met het helingsproces en het keer op
keer herhalen van de afschuwelijke
beelden is als het strooien van zout in
de wonden", verklaarde een ander te
gen dezelfde krant. De beelden dra
gen bovendien volgens veel experts
niet bij aan het verwerken van het na
tionale trauma.
Het gevoel van medeleven onder
Amerikanen met de slachtoffers en
hun families is groot, maar velen vin
den dat het tijd is om door te gaan met
leven en de blik op de toekomst te
richten. Zij willen dan ook geen beel
den van vorig jaar, maar zien liever
dat de slachtoffers en hulpverleners
worden geëerd en willen liever weten
hoe families van slachtoffers de draad
weer hebben opgepakt.
Hoewel een belangrijk deel van de be
volking het trauma redelijk heeft ver
werkt, blijven andere groepen ver ver
wijderd van mentaal herstel. Mensen
die met een persoonlijk verlies moeten
leven, worden automatisch elke dag
geconfronteerd met de gebeurtenis
sen van 11 september vorig jaar.
„We hebben redelijke dagen en af
schuwelijke dagen maar niemand
zegt; ik ben er helemaal overheen en
ga door met mijn leven", aldus een lei
dinggevende in een steun- en infor
matiegroep voor nabestaanden en
overlevenden van de aanslagen in
New York.
Onder nabestaanden van de slachtof
fers zijn echter wel verschillen in ver
werking te signaleren. Familieleden
van militairen die in het Pentagon
omkwamen, lijken verder te zijn. De
traditie van de strijdkrachten om zelf
voor haar medewerkers te zorgen,
heeft daar sterk aan bijgedragen. Mi
litairen blijven tijdens hun leven en in
de dood deel uitmaken van de ge
meenschap, en hun nabestaanden
ook.
„De militaire gemeenschap is beter
voorbereid op verliezen zoals die van
11 september. Het zou een vergissing
zijn te denken dat het niet evenveel
pijn doet, maar men zou verwachten
dat een militaire gemeenschap eerder
herstelt dan een burgergemeen
schap", zegt Peter Feaver van Duke
University, een expert op het vlak van
civiel-militaire relaties.
Wel kijken nabestaanden van de
slachtoffers van het Pentagon met ge
mengde gevoelens terug op alle aan
dacht voor de aanslagen. Velen vinden
dat er te veel nadruk is gelegd op New
York en te weinig op Washington. Ook
in de nasleep van de aanslagen was dit
voor sommigen duidelijk een heikel
punt.
In de herdenkingsboeken staan hon
derden pagina's met foto's van New
York en slechts een of twee van het
Pentagon, stelde hulpcoördinatrice
Meg Falk voor Pentagon-o verleven
den enigszins bitter vast. Een vrouw
die haar man verloor verklaarde, dat
er 'grote frustatie' bestaat over de
constante focus van de media op New
York. „Het gevoel was; weten ze niet
dat er ook iets in (Washington) D.C. is
gebeurd." Anderen in de hoofdstad
reageren weer tevreden over het uit
blijven van al te veel media-aandacht.
„De aandacht voor het World Trade
Center heeft ze de kans gegeven het op
hun eigen tempo te verwerken en niet
onder het toeziend oog van iedereen",
zegt een psychiater van het Ameri
kaanse leger.
In New York is het trauma verre van
verwerkt. Duizenden mensen kampen
er met psychische problemen. Niet al
leen nabestaanden, maar ook 'gewo
ne' Newyorkers zijn de schok nog niet
te boven. „We weten dat veel mensen
die door 11 september zijn getroffen
een vorm van behandeling nodig heb
ben en zich dat de komende maanden
of zelfs jaren nog niet realiseren", al
dus de voorzitter van het 11 Septem
ber Fonds over de psychische klach
ten van bewoners.
De veranderde skyline van The Big
Apple confronteert mensen dagelijks
met de aanslagen. Ook op andere ma-
nieren worden Newyorkers hardhan
dig herinnerd aan de terreur en aan
hoe moeilij k de wonden helenSirenes
i'oepen vragen op als; wat nu al weer,
waar is het dit keer? De angst zit er
nog goed in. Meer dan 40 procent van
de bewoners verklaarde deze zomer in
een enquête van televisiezender CBS
de omgeving van bekende hoge ge
bouwen te mijden. Zes op de tien on
dervraagden zei dat de kans op een
aanval op hun stad groter was dan
waar ook.
Bengt van Zwol
Bij de terx-euraanslagen van 11 september zijn volgens de laatste tellingen in
totaal 3.062 mensen om het leven gekomen, inclusief de negentien terroris-
ten die de aanslagen pleegden.
Volgens de officiële opgave van eind augustus kwamen in New York 2.829 men
sen om. Bij de aanslag op het Pentagon in Washington vielen 189 slachtoffers en
bij de crash van het vierde gekaapte toestel in Pennsylvania vonden 44 mensen
de dood. Bij de aanslagen kwamen bijna 500 niet-Amerikanen uit 91 verschil
lende landen om het leven.
In de eerste dagen na de aanslagen vreesden de autoriteiten dat er meer dan
5.000 slachtoffers waren gevallen. Het was moeilijk om met een precieze schat
ting te komen door de grote aantallen mensen die als vermist waren opgegeven
en de moeizame identificatie van de verkoolde menselijk resten die uit de smeu
lende puinhopen van het World Trade Center werden gehaald.
Op de 1 ij st met slachtoffers staan nog altij d ongeveer honderd mensen die off ici-
eel als 'vermist' gelden. Meer dan zestig van hen zijn New-Yorkse brandweer
lieden en andere hulpverleners die de eerste uren na de aanslagen waarschijn
lijk ter plekke om het leven zijn gekomen. AP
Hoe groot uiteindelijk de historische gevolgen zul
len zijn van de spectaculaire aanslagen in New
York en Washington op 11 september 2001 is een jaar
later nog niet echt duidelijk. Wel duidelijk is dat de
effecten in Nederland zeer beperkt zijn gebleven.
Kort na de aanslagen verklaarde premier Kok voxig
jaar met sonore stem dat Nederland in oorlog was. Er
zijn in Nederland in het afgelopen jaar allerlei zeer
merkwaardige dingen gebeurd, maar van iets dat we
een oorlogstoestand zouden kunnen noemen, is nooit
sprake geweest. Geen van de apocalyptische scena
rio's die de media ons vorig jaar in het vooruitzicht
stelden, is tot op heden werkelijkheid geworden. De
kans dat Nederland in de toekomst doelwit zal zijn
van Osama bin Ladens teiTeuraetwerk is klein.
Hoogstens zouden Amerikaanse objecten in Neder
land met een zekere symboolwaarde interessant kun
nen zijn voor Al Qaeda. Bin Ladens haat is gericht
tegen de Verenigde Staten, niet tegen de Europese na
ties, die nu eenmaal in het Midden-Oosten geen rol
van betekenis spelen.
In de panische weken na 11 september werd ook vaak
gezegd dat de aanslagen het begin vormden van een
wereldhistorische strijd tussen het Westen en de is
lam, dat er sprake was van een 'clash of civilizations'.
Ongetwijfeld beschouwen vele radicale moslims
Osama bin Laden als een moderne heilige, maar de
meeste moslims zijn geen fundamentalisten. De fun
damentalisten zijn lokaal georgqpiseerd en voirnen
geen internationaal netwerk dat reikt van Marokko
tot Maleisië.
Zo beperkt als de gevolgen van 11 september in Ne
derland zijn geweest, zo ingrijpend waren ze voor de
buitenlandse politiek van de Amerikaanse regering,
en gezien de dominante positie van de VS zullen die
veranderingen wereldwijde gevolgen hebben. Voor
de aanslagen streefde de regering-Bush naar een be
perking van het internationale engagement van de
VS; de conservatieve Republikeinen vonden dat Clin
ton zich veel te veel met de wereld had bemoeid en
moesten weinig hebben van internationale overeen
komsten die de handen van de VS konden binden. De
aanslagen toonden aan dat de VS zelf kwetsbaar wa
ren en veranderden de Amei'ikaanse buitenlandse
politiek op slag van terughoudend in interventionis
tisch.
Kwetsbaarheid
Hoe ernstig ook de gevolgen van de aanslagen waren,
we moeten die kwetsbaarheid van de VS toch relati-
vex-en. Elke open samenleving is kwetsbaar voor goed
georganiseerde terroristische acties. Die kwetsbaar
heid betekent echter niet dat de cohesie en soeverei
niteit van die samenlevingen door het terrorisme
worden bedreigd. Landen als Engeland en Spanje
hebben tientallen jaren met een constante terroristi
sche dreiging geleefd, zonder dat die dreiging ramp
zalige maatschappelijke effecten had.
Het paradoxale gevolg van de aanslagen in de VS was
dat vervolgens nog eens duidelijk werd hoe enorm de
Amerikaanse militaire macht wel is. Direct na de
aanslagen genoten de VS de warme, schijnbaar on
voorwaardelijke solidariteit van al hun bondgeno
ten. Colin Powell, de minister van buitenlandse za
ken, begaf zich op weg om een internationale coalitie
te vormen ten behoeve van de interventie in Afgha
nistan. Het leek of het afgelopen was met het eigen
machtige, unilaterale optreden van de VS. Dat bleek
spoedig een illusie. De bondgenoten waren er alleen
maar ter legitimering van het Amerikaanse optreden
en mochten in Afghanistan ten slotte niet veel meer
doen dan de afwas.
Hoewel de snelle overwinning van de Amerikanen op
het Taliban-regime allerwege werd beschouwd als
een enorm succes - de zoveelste demonstratie van
Amerikaanse militaire superioriteit - was de inter
ventie in Afghanistan, gezien haar primaire doelstel
ling, een mislukking. Het ging immers om Osama bin
Laden en zijn medewerkers, en die wisten te ontsnap
pen, eveneens als de leiders van de Taliban. Zo werd
al in de eerste fase van de strijd duidelijk dat de moge
lijkheden van de traditionele oorlogvoering in de
strijd tegen Al Qaeda beperkt zijn.
Na de nederlaag van het Taliban-regime heeft de re-
gering-Bush haar doelstellingen steeds ruimer gede
finieerd, zonder daar haar bondgenoten in te kennen.
In zijn State of the Union kwam de president tot veler
verrassing op de proppen met zijn axis of evil, die zou
worden gevormd door Irak, Iran en Noord-Korea.
Deze reaganeske term stichtte veel verwarring. Wat
waren de Amerikanen precies van plan met die drie
broedplaatsen van het kwaad? Van een aanval op Irak
was al sinds september sprake, maar een aanval op
Iran en Noord-Korea leek hoogst onwaarschijnlijk.
Van een directe relatie tussen Irak en Al Qaeda was
trouwens geen sprake. De rechtvaardiging voor de
uitschakeling van Saddam Hoessein werd gevormd
door de nieuwe, veel ruimere doelstelling van het
Amerikaanse beleid: de noodzakelijke uitschakeling
van alle regimes die de VS vijandig gezind waren en
die beschikten over, of mogelijkerwijze zouden kun
nen beschikken over massavernietigingswapens.
Oorlogsretoriek
De Amerikaanse bondgenoten werden ondertussen
steeds minder solidair, ze hadden grote moeite met
het eigenmachtige Amerikaanse optreden, de gratui
te oorlogsretoriek, de vrijwel onvoorwaardelijke
steun aan Israël en de ondiplomatieke wijze waarop
in de kwestie-Irak werd geopereerd. Een jaar na de
aanslagen heeft de Amerikaanse regering zonder eni
ge werkelijke noodzaak veel sympathie verspeeld en
lijkt de strijd tegen Al Qaeda in het slop geraakt.
Over de mogelijke gevolgen van een aanval op Irak
valt op dit moment weinig verstandigs te zeggen. Het
kan£ijn dat het Iraakse regime omvalt als een decor
stuk, maar het is evengoed mogelijk dat de operatie
moeizaam verloopt. En dan zwijgen we nog maar van
de mogelijkheid dat Israël bij het conflict betrokken
raakt. Een ernstige destabilisering van het gehele
Midden-Oosten is dan niet uitgesloten.
De historische effecten van de elfde september zijn
dus sterk afhankelijk van het Amerikaanse optreden
in de naaste toekomst en van de effecten van dat op
treden. Dat neemt niet weg dat in de paniek en emotie
van vorig jaar september teveel historisch gewicht
aan de aanslagen is gegeven. Van het begin van de
derde wereldoorlog, waarvan door sommige journa
listen opgewonden werd gesproken, was in ieder
geval geen sprake, al was het maar omdat het geen
conflict is tussen enigszins gelijkwaardige tegen
standers. De essentiële machtsrelaties in de wereld
zijn door de aanslagen niet veranderd. Vanuit dit per
spectief gezien was het einde van de Koude Oorlog,
door de onverwachte implosie van de Sovjet-Unie,
veel belangrijker, omdat de machtsverhoudingen in
de wereld daardoor wel degelijk grondig verander
den.
Maarten van Kossem
Maarten van Rossem is historicus aan de Universiteit
van Utrecht. Zondagmiddag 15 september aanvang
15.00 uur) geeft hij in Porgy Bess in Temeuzen een
lezing. Die inleiding gaat eveneens over Amerika, één
jaar na 11 september.
