Weer glanzen
de lichamen
Fassbinder had een hekel aan Duitsland en omgekeerd
21
Leni Riefenstahl
Carmen als
wereldhit
In 1934 maakte Leni Riefenstahl (midden) opnamen van de Nazi-Partijdag in Nürnberg.
onderd jaar werd Leni Riefenstahl gisteren, een week nadat haar nieuwste
(onderwater-)film in première ging. In de documentaire Impressionen unter
Wasser, de eerste film in 48 jaar van Hitiers favoriete filmmaakster, staan de
tropische vissen en koraalriffen bij Papoea Nieuw-Guinea centraal. De opnames werden
tussen 1974 en 2000 gemaakt. Disco-producer Giorgio Moroder schreef de muziek. De
beelden zijn prachtig.
Het zijn deze onschuldige
Impressionen die het - al-
j thans voorlopige - sluitstuk
vormen van een opzienbarend
i werkzaam leven. Riefenstahl
1 was danseres, actrice, regisseu-
j se, fotografe en duikster - ze
haalde op haar 72ste haar duik-
i brevet - maar ze zal, zeer tegen
j haar zin, de geschiedenis ingaan
als een briljante nazi-propa
gandiste. Riefenstahl definieer-
I de met haar beroemde, in op
dracht van Hitier gemaakte
films Triumph des Willens
I (1934) en Olympia (1936) de es
thetiek van het totalitarisme.
1 De gestaalde, sportieve en ge-
i bruinde lichamen, de discipline
van het collectief, de fysieke en
I geestelijke overgave van de fi-
I guranten en de vreugde op hun
j gezichten: Riefenstahls films
waren een eredienst voor de
j Führer. Ze erkent dat zij geraakt
was door Hitiers charisma. „De
I ongehoorde hypnotische macht
die Hitier op zijn toehoorders
I uitoefende was voor mij verbijs
terend", zei ze tegen 'Die Welt',
i De geruchten dat zij een ver-
I houding met Hitier zou hebben
j gehad blijven hardnekkig,
j Ondanks de openlijk propagan
distische opzet van haar films,
heeft Riefenstahl altijd ontkend
een overtuigd nazi te zijn ge
weest. Ze zou meer in de esthe
tiek van het nationaal-socialis-
me geïnteresseerd zijn geweest,
dan in de ideologie. Voor zover
zij zich met politiek bezighield,
ging haar waardering vooral uit
naai- de sociale aspecten van het
nazi-regime, beweert Riefens
tahl, waaronder Hitiers pogin
gen de massale werkloosheid in
I Duitsland te bestrijden. Haar
aanvankelijke bewondering
voor 'mein Führer', zoals ze Hit-
Leni Riefenstahl werd gisteren 100 jaar en heeft nog volop plannen voorde
toekomst. foto Frank Müchler/EPA
Ier nog altijd omschrijft, zou
zijn omgeslagen toen de nazi's
de oorlog verklaarden aan de
moderne - 'entartete' - kunst,
inbegrepen het werk van de
door haar bewonderde Vincent
van Gogh.
„Tijdens de oorlog heb ik me
steeds meer van Hitier afge
wend."
Vraag een willekeurige voor
bijganger de naam van zo
maar een opera te noemen, en
grote kans dat zijn antwoord
luidt: Carmen. Die opera der
opera's - met jaarlijks vele uit
voeringen over de hele wereld -
was niet van meet af aan een
succes. De première in Parijs in
1875 was zelfs een regelrecht fi
asco en componist George Bizet
heeft niet meer mee mogen ma
ken dat zijn 'lyrische drama' in
tweede instantie wel goed werd
ontvangen. Laat staan dat hij
heeft kunnen bevroeden dat
Carmen ooit een wereldhit zóu
worden. Bizet stierf drie maan
den na de mislukte Parij.se pre
mière.
Waar ligt het geheim van het
succes van de opera CarmenIn
de titelheldin, natuurlijk. Maar
die titelheldin, de zigeunerin
Carmen, is bepaald geen een
duidig personage. De lange rij
zangeressen die haar al meer
dan 125 jaar tot leven hebben
gebracht, gaven haar vele, vaak
tegengestelde gezichten Gril
lig, zinnelijk, verleidelijk als
een femme fatale kennen we
Carmen, en dan is de beroemde
Habanera, met die sensuele, sle
pende ritmiek en onvoorspelba
re melodie, haar duidelijkste vi
sitekaartje.
Hartstochtelijk en oprecht lief
hebbend, kennen we haar ook,
en dan klinkt ze het duidelijkst
door in het tragische duet met
Don José, waarin ze zich reali
seert dat hij niet echt van haar
houdt. Kan houden, al beweert
hij nog zo hartstochtelijk het te
gendeel. Vrijgevochten, zelfbe
wust en trouw aan zichzelf, ook
als de dood erop volgt, is een
derde Carmen. Die vinden we
vooral aan het slot, waar ze Jo
sé's dreigementen bewust trot
seert tot hij haar doodsteekt.
Maar Carmen is niet het enige
ambigue personage in Bizets
opera. De soldaat José heeft zich
ook al in verschillende gedaan
tes vertoond. In een van die
gedaantes is juist José het
slachtoffer. Slachtoffer van de
gevaarlijke, fatale vrouwelijke
verleidingskunsten.
Daar staat tegenwoordig een
meer geëmancipeerde mannen-
visie tegenover. Die zegt dat Jo
sé juist tot leven komt op het
moment dat hij Carmen ont
moet. Als hij al een slappeling is,
dan is dat niet omdat hij Car
men wil volgen op het vrijge
vochten zigeunerpad. Maar om
dat hij als man van de wet haar
niet tot het eind toe durft te vol
gen. Hij is niet vrij en daarom
verliest hij haar.
Recente Carmenproducties
stappen af van al te eenduidige
personages en spelen met de ve
le mogelijkheden binnen de ka
rakters. En naast Carmen en
José zijn daar ook nog eens Mi-
caëla, José's rechtschapen en
onbaatzuchtige jeugdvriendin
netje en natuurlijk Escamillo,
de toreador. Het viertal maakt
nog een andere tegenstelling
mogelijk. Want zoals Micaëla,
met haar onschuldige melodie-
en, ongecompliceerde ritmiek
en engelachtige hoge stemge
luid de tegenhanger is van Car
men, is de stoere stierenvechter
met zijn triomfantelijke melo
dieën en stabiele harmonieën de
tegenhanger van de wankel
moedige José. En zo biedt de
opera niet alleen een platvorm
voor een strijd tussen de seksen,
maar ook een podium voor de
strijd binnen de seksen. Dit alles
op die aantrekkelijk muziek van
Bizet. Geen wonder dat de opera
Carmen een wereldhit is.
Joke Dame
zie ook pag. 23
vrijdag 23 augustus 2002
Ongedateerde foto van Riefenstahl, die tot nu toe nooit uitdrukkelijkafstand heeft genomen van het Hitler-regime.
Eraan gewend om als knappe,
intelligente en getalenteerde
vrouw altijd en overal haar zin
te krijgen, heeft Riefenstahl het
feitelijke beroepsverbod dat zij
na de oorlog kreeg opgelegd niet
kunnen verdragen. Temeer om
dat verschillende nazi-filmma
kers - en ook andere kunste
naars en intellectuelen die met
het nationaal-socialisme heul
den - weer ongestoord aan het
werk konden. De schandaalbla
den noemden haar een 'nazi-
hoer', zij voerde het ene na het
andere proces om haar naam te
zuiveren, ging nooit in op de be
schuldigingen van collaboratie
met de nazi's en ze slaagde er
uiteindelijk in weer salonfahig
te worden. Riefenstahl is inmid
dels een internationale cult-fi-
guur: seksegenoten als Madon
na en J odi Foster bekennen door
de taaie cineaste te zijn gefasci
neerd. Foster produceert een
film over Riefenstahls leven.
En de zigeueners dan? Het is de
eeuwige vraag die ook dezer da
gen weer gesteld wordt. In 1940
gebruikte de regisseuse zigeu
ners uit nazi-kampen als figu
ranten bij haar opera-film Tief-
land. De kinderen werden na de
opnames teruggestuurd en
vernietigd in Auschwitz. Rie
fenstahl wast haar handen in
onschuld, maar uit nieuw mate
riaal blijkt dat zij beter op de
hoogte was over het lot van de
zigeneuners en de joden, dan zij
doet voorkomen. Zij zou zelf de
kinderen in de kampen hebben
uitgezocht.
In het algemeen toont zij weinig
medeleven met de slachtoffers
van het nazisme. Riefenstahl is
voornamelijk geïnteresseerd in
haar eigen lot.
Een vereniging die ijvert voor
een beter begrip tussen Roma en
niet-Roma heeft aangekondigd
tegen haar een proces aan te
spannen. Een Duitse krant
speurde een van de Roma-kin-
deren van destijds op. Ze herin
nerde zich Riefenstahl als een
'schitterende' vrouw, die niets
had gedaan om haar familie van
de dood te redden.
Je kunt Riefenstahl een gebrek
kige moraal verwijten, gebrek
aan moed heeft ze niet. Riefen
stahl heeft voor haar nieuwe
film meer dan tweeduizend
maal gedoken. Nog op haar
98ste dook ze, ook om van kwel
lende rugpijnen te zijn verlost.
Ze stortte neer met een helicop
ter, trok naar Afrika en maakte
in de jaren '60 foto's van de Nu-
ba-stam, die hogelijk werden
foto DPA
geprezen. Critici zagen in die
schitterende, lange glanzende
lichamen echter een verwijzing
naar het nazistische lichaams-
ideaal. Maar Riefenstahl be
weerde, zoals altijd, zich uit
sluitend voor de esthetische
kwaliteit van haar werk te inte
resseren.
In Duitsland hebben critici al
lang de hoop opgegeven dat Rie
fenstahl zich ooit voor haar ver
leden zal verontschuldigen, of
althans een poging zal wagen
tot een verklaring voor haar fas
cinatie voor Hitier en diens cri
minele regime. Zij ontkent, en
daar blijft het bij. Ze is nu een
rimpelige, zeer breekbare, maar
ook buitengewoon vitale dame,
die vuur spuwt zodra het verle
den wordt opgerakeld. En ze
formuleert alweer nieuwe plan
nen - want voor een diva als Le
ni Riefenstahl, die zoveel stor
men heeft doorstaan, is alleen al
de gedachte aan de eigen dood
een ongehoorde belediging.
Wierd Duk
Dit jaar is het twintig jaar geleden dat
Rainer Werner Fassbinder stierf aan
een combinatie van oververmoeidheid en
slechte cocaïne. Zijn dood wordt algemeen
beschouwd als het einde van de Nieuwe
Duitse Cinema, de herontdekking van het
naoorlogse Duitsland als belangwekkende
filmnatie. Het Rotterdamse Theater Lanta
ren/Venster en de Amsterdamse Melkweg
wijden een hommage aan hem.
I Een genie is zelden genietbaar. Geen beter
voorbeeld dan Rainer Werner Fassbinder.
I Hij intimideerde zijn acteurs, mishandelde
i zijn minnaars en speelde machtsspelletjes
met iedereen die ook maar iets om hem gaf.
Het was een dubbeltje op z'n kant: Fassbin-
I der had in plaats van de belangrijkste verte
genwoordiger van de naoorlogse Duitse
cinema evengoed een psychopatische moor-
I denaar kunnen worden.
Dit jaar is het twintig jaar geleden dat
Fassbinder stierf. Hij overleed op 10 juni
11982 aan een combinatie van overver
moeidheid en slechte cocaïne. Zijn dood
j wordt algemeen erkend als het einde van de
Nieuwe Duitse Cinema, de herontdekking
van Duitsland als belangwekkende filmna
tie, die halverwege de jaren '60 werd inge-
|Zet. Tot en met 4 september wijdt Theater
nauwelijks sprake was van een Duitse cine
ma. Na de oorlog was de nationale filmin
dustrie zo goed als ontmanteld en heerste de
Amerikaanse film. Pas in de jaren '60 kwam
het land weer op de kaart dankzij een groep
jonge cineasten, die een schotschrift opstel
den onder de titel 'Manifest van Oberhau-
sen'. Deze oproep tot herstel van de Duitse
naam op filmgebied zou het begin worden
van een bloeiperiode, die halverwege de ja
ren '60 internationaal erkenning kreeg
dankzij werk van onder anderen Alexander
Kluge en Volker Schlöndorff. Hoewel
Fassbinder geen ondertekenaar was van het
Manifest van Oberhausen, is hij wel het
boegbeeld geworden van wat de geschiede
nisboeken is ingegaan als de Nieuwe Duitse
Cinema.
Het was de verzamelnaam van een nogal on
samenhangende groep onafhankelijke
filmmakers, die veeleer verbonden waren
door intentie, dan, zoals de Franse nouvelle
vague, door stijl. De Duitse New Wave be
stond vooral uit maatschappijkritische
geestverwanten die elkaar hielpen bij de
productie, financiering en distributie van
hun films. Binnen deze groep nam Fassbin
der een geheel eigen plaats in, wat niet ver
wonderlijk was, gezien het autobiografi
sche gehalte van zijn oeuvre.
Fassbinder wilde een cinema creëren die
shockeerde. Hij combineerde het hyperrea-
lisme van de Duitse zelfkant met het melo
drama van de traditionele Hollywoodfilm.
Met het felle contrast hoopte hij de filmkij
ker door elkaar te schudden. Zijn oeuvre is
naargeestig, vergeven van brutale fantasie-
en en vooral bedoeld als sociale kritiek op
het bekrompen Duitsland van zijn tijd. Het
werk van een enfant terrible.
Niet dat zijn thuisland er veel van mee
kreeg, het Duitse publiek had een even grote
hekel aan Fassbinder als Fassbinder aan
Duitsland. Zijn waardering kwam vooral
van over de grens. Met Angst essen Seele auf
viel hij in 1974 in de prijzen op het Festival
van Cannes en in het opkomende arthouse-
circuit in Amerika werden zijn films beju
beld. Hoewel Fassbinder nog altijd behoort
tot de top van de Duitse cinema is het tussen
hem en zijn vaderland nooit meer goedge-
komen. Zijn motto bleef: „Je kunt nog beter
een straatveger in Mexico zijn dan een film
maker in Duitsland.
Marc Floor
Hommage Rainer Werner Fassbinder: t/m. 4 sep
tember in Theater Lantaren/Venster Rotterdam.
Programma www.lantaren-venster.nl.
De Melkweg Amsterdam, van 5 tot en met 18 sep
tember, programmawww.melkweg.nl
Rainer Werner Fassbinder (rechts) in 1977.
Lantaren/Venster een retrospectief aan
Fassbinder, De Melkweg volgt in de twee
weken daarna.
Lantaren/Venster heeft veertien films ge
programmeerd, ongeveer een kwart van het
oeuvre dat Fassbinder naliet. Want hij mag
jong zijn gestorven - hij was 3 7 - Fassbinder
wist tot die tijd maar liefst 43 films te pro
duceren Lantaren/Venster vertoont onder
meer Liebe ist kalter als der Tod en Katzel-
macher (beide uit 1969), waarmee hij zijn
eerste prijzen won. Ook Die bitteren Tranen
der Petra von Kant, Lili Marleen, Angst es
sen Seele aufe n Die Sehnsucht der Veronika
Voss zijn opgenomen in het programma.
Rainer Werner Fassbinder (1945-1982) is
een legende die hij grotendeels zelf creëer
de. Als zoon van een bourgeois familie uit
München ontpopte hij zich tot een rebel, die
op zijn vijftiende al plompverloren aan zijn
vader meedeelde homoseksueel te zijn. Nog
voor zijn twintigste belandde hij in het al
ternatieve toneelcircuit van München,
waarin hij snel opklom tot de onbetwistbare
leider.
Fassbinder wordt door de mensen die hem
kenden omschreven als inspirerend, lief en
charmant, maar ook als agressief, manipu
latief en onberekenbaar. Hij verzamelde een
groep geestverwanten om zich heen met hij
wie hij films en toneelstukken maakte op de
voorwaarde dat zich ze absoluut zouden on
derwerpen aan zijn grillen. Wie tegen
Fassbinder in opstand kwam kon zijn bie
zen pakken en mocht nooit meer meespelen
Fassbinder kwam op in een tijd waarin er