Weer glanzen de lichamen Fassbinder had een hekel aan Duitsland en omgekeerd 21 Leni Riefenstahl Carmen als wereldhit In 1934 maakte Leni Riefenstahl (midden) opnamen van de Nazi-Partijdag in Nürnberg. onderd jaar werd Leni Riefenstahl gisteren, een week nadat haar nieuwste (onderwater-)film in première ging. In de documentaire Impressionen unter Wasser, de eerste film in 48 jaar van Hitiers favoriete filmmaakster, staan de tropische vissen en koraalriffen bij Papoea Nieuw-Guinea centraal. De opnames werden tussen 1974 en 2000 gemaakt. Disco-producer Giorgio Moroder schreef de muziek. De beelden zijn prachtig. Het zijn deze onschuldige Impressionen die het - al- j thans voorlopige - sluitstuk vormen van een opzienbarend i werkzaam leven. Riefenstahl 1 was danseres, actrice, regisseu- j se, fotografe en duikster - ze haalde op haar 72ste haar duik- i brevet - maar ze zal, zeer tegen j haar zin, de geschiedenis ingaan als een briljante nazi-propa gandiste. Riefenstahl definieer- I de met haar beroemde, in op dracht van Hitier gemaakte films Triumph des Willens I (1934) en Olympia (1936) de es thetiek van het totalitarisme. 1 De gestaalde, sportieve en ge- i bruinde lichamen, de discipline van het collectief, de fysieke en I geestelijke overgave van de fi- I guranten en de vreugde op hun j gezichten: Riefenstahls films waren een eredienst voor de j Führer. Ze erkent dat zij geraakt was door Hitiers charisma. „De I ongehoorde hypnotische macht die Hitier op zijn toehoorders I uitoefende was voor mij verbijs terend", zei ze tegen 'Die Welt', i De geruchten dat zij een ver- I houding met Hitier zou hebben j gehad blijven hardnekkig, j Ondanks de openlijk propagan distische opzet van haar films, heeft Riefenstahl altijd ontkend een overtuigd nazi te zijn ge weest. Ze zou meer in de esthe tiek van het nationaal-socialis- me geïnteresseerd zijn geweest, dan in de ideologie. Voor zover zij zich met politiek bezighield, ging haar waardering vooral uit naai- de sociale aspecten van het nazi-regime, beweert Riefens tahl, waaronder Hitiers pogin gen de massale werkloosheid in I Duitsland te bestrijden. Haar aanvankelijke bewondering voor 'mein Führer', zoals ze Hit- Leni Riefenstahl werd gisteren 100 jaar en heeft nog volop plannen voorde toekomst. foto Frank Müchler/EPA Ier nog altijd omschrijft, zou zijn omgeslagen toen de nazi's de oorlog verklaarden aan de moderne - 'entartete' - kunst, inbegrepen het werk van de door haar bewonderde Vincent van Gogh. „Tijdens de oorlog heb ik me steeds meer van Hitier afge wend." Vraag een willekeurige voor bijganger de naam van zo maar een opera te noemen, en grote kans dat zijn antwoord luidt: Carmen. Die opera der opera's - met jaarlijks vele uit voeringen over de hele wereld - was niet van meet af aan een succes. De première in Parijs in 1875 was zelfs een regelrecht fi asco en componist George Bizet heeft niet meer mee mogen ma ken dat zijn 'lyrische drama' in tweede instantie wel goed werd ontvangen. Laat staan dat hij heeft kunnen bevroeden dat Carmen ooit een wereldhit zóu worden. Bizet stierf drie maan den na de mislukte Parij.se pre mière. Waar ligt het geheim van het succes van de opera CarmenIn de titelheldin, natuurlijk. Maar die titelheldin, de zigeunerin Carmen, is bepaald geen een duidig personage. De lange rij zangeressen die haar al meer dan 125 jaar tot leven hebben gebracht, gaven haar vele, vaak tegengestelde gezichten Gril lig, zinnelijk, verleidelijk als een femme fatale kennen we Carmen, en dan is de beroemde Habanera, met die sensuele, sle pende ritmiek en onvoorspelba re melodie, haar duidelijkste vi sitekaartje. Hartstochtelijk en oprecht lief hebbend, kennen we haar ook, en dan klinkt ze het duidelijkst door in het tragische duet met Don José, waarin ze zich reali seert dat hij niet echt van haar houdt. Kan houden, al beweert hij nog zo hartstochtelijk het te gendeel. Vrijgevochten, zelfbe wust en trouw aan zichzelf, ook als de dood erop volgt, is een derde Carmen. Die vinden we vooral aan het slot, waar ze Jo sé's dreigementen bewust trot seert tot hij haar doodsteekt. Maar Carmen is niet het enige ambigue personage in Bizets opera. De soldaat José heeft zich ook al in verschillende gedaan tes vertoond. In een van die gedaantes is juist José het slachtoffer. Slachtoffer van de gevaarlijke, fatale vrouwelijke verleidingskunsten. Daar staat tegenwoordig een meer geëmancipeerde mannen- visie tegenover. Die zegt dat Jo sé juist tot leven komt op het moment dat hij Carmen ont moet. Als hij al een slappeling is, dan is dat niet omdat hij Car men wil volgen op het vrijge vochten zigeunerpad. Maar om dat hij als man van de wet haar niet tot het eind toe durft te vol gen. Hij is niet vrij en daarom verliest hij haar. Recente Carmenproducties stappen af van al te eenduidige personages en spelen met de ve le mogelijkheden binnen de ka rakters. En naast Carmen en José zijn daar ook nog eens Mi- caëla, José's rechtschapen en onbaatzuchtige jeugdvriendin netje en natuurlijk Escamillo, de toreador. Het viertal maakt nog een andere tegenstelling mogelijk. Want zoals Micaëla, met haar onschuldige melodie- en, ongecompliceerde ritmiek en engelachtige hoge stemge luid de tegenhanger is van Car men, is de stoere stierenvechter met zijn triomfantelijke melo dieën en stabiele harmonieën de tegenhanger van de wankel moedige José. En zo biedt de opera niet alleen een platvorm voor een strijd tussen de seksen, maar ook een podium voor de strijd binnen de seksen. Dit alles op die aantrekkelijk muziek van Bizet. Geen wonder dat de opera Carmen een wereldhit is. Joke Dame zie ook pag. 23 vrijdag 23 augustus 2002 Ongedateerde foto van Riefenstahl, die tot nu toe nooit uitdrukkelijkafstand heeft genomen van het Hitler-regime. Eraan gewend om als knappe, intelligente en getalenteerde vrouw altijd en overal haar zin te krijgen, heeft Riefenstahl het feitelijke beroepsverbod dat zij na de oorlog kreeg opgelegd niet kunnen verdragen. Temeer om dat verschillende nazi-filmma kers - en ook andere kunste naars en intellectuelen die met het nationaal-socialisme heul den - weer ongestoord aan het werk konden. De schandaalbla den noemden haar een 'nazi- hoer', zij voerde het ene na het andere proces om haar naam te zuiveren, ging nooit in op de be schuldigingen van collaboratie met de nazi's en ze slaagde er uiteindelijk in weer salonfahig te worden. Riefenstahl is inmid dels een internationale cult-fi- guur: seksegenoten als Madon na en J odi Foster bekennen door de taaie cineaste te zijn gefasci neerd. Foster produceert een film over Riefenstahls leven. En de zigeueners dan? Het is de eeuwige vraag die ook dezer da gen weer gesteld wordt. In 1940 gebruikte de regisseuse zigeu ners uit nazi-kampen als figu ranten bij haar opera-film Tief- land. De kinderen werden na de opnames teruggestuurd en vernietigd in Auschwitz. Rie fenstahl wast haar handen in onschuld, maar uit nieuw mate riaal blijkt dat zij beter op de hoogte was over het lot van de zigeneuners en de joden, dan zij doet voorkomen. Zij zou zelf de kinderen in de kampen hebben uitgezocht. In het algemeen toont zij weinig medeleven met de slachtoffers van het nazisme. Riefenstahl is voornamelijk geïnteresseerd in haar eigen lot. Een vereniging die ijvert voor een beter begrip tussen Roma en niet-Roma heeft aangekondigd tegen haar een proces aan te spannen. Een Duitse krant speurde een van de Roma-kin- deren van destijds op. Ze herin nerde zich Riefenstahl als een 'schitterende' vrouw, die niets had gedaan om haar familie van de dood te redden. Je kunt Riefenstahl een gebrek kige moraal verwijten, gebrek aan moed heeft ze niet. Riefen stahl heeft voor haar nieuwe film meer dan tweeduizend maal gedoken. Nog op haar 98ste dook ze, ook om van kwel lende rugpijnen te zijn verlost. Ze stortte neer met een helicop ter, trok naar Afrika en maakte in de jaren '60 foto's van de Nu- ba-stam, die hogelijk werden foto DPA geprezen. Critici zagen in die schitterende, lange glanzende lichamen echter een verwijzing naar het nazistische lichaams- ideaal. Maar Riefenstahl be weerde, zoals altijd, zich uit sluitend voor de esthetische kwaliteit van haar werk te inte resseren. In Duitsland hebben critici al lang de hoop opgegeven dat Rie fenstahl zich ooit voor haar ver leden zal verontschuldigen, of althans een poging zal wagen tot een verklaring voor haar fas cinatie voor Hitier en diens cri minele regime. Zij ontkent, en daar blijft het bij. Ze is nu een rimpelige, zeer breekbare, maar ook buitengewoon vitale dame, die vuur spuwt zodra het verle den wordt opgerakeld. En ze formuleert alweer nieuwe plan nen - want voor een diva als Le ni Riefenstahl, die zoveel stor men heeft doorstaan, is alleen al de gedachte aan de eigen dood een ongehoorde belediging. Wierd Duk Dit jaar is het twintig jaar geleden dat Rainer Werner Fassbinder stierf aan een combinatie van oververmoeidheid en slechte cocaïne. Zijn dood wordt algemeen beschouwd als het einde van de Nieuwe Duitse Cinema, de herontdekking van het naoorlogse Duitsland als belangwekkende filmnatie. Het Rotterdamse Theater Lanta ren/Venster en de Amsterdamse Melkweg wijden een hommage aan hem. I Een genie is zelden genietbaar. Geen beter voorbeeld dan Rainer Werner Fassbinder. I Hij intimideerde zijn acteurs, mishandelde i zijn minnaars en speelde machtsspelletjes met iedereen die ook maar iets om hem gaf. Het was een dubbeltje op z'n kant: Fassbin- I der had in plaats van de belangrijkste verte genwoordiger van de naoorlogse Duitse cinema evengoed een psychopatische moor- I denaar kunnen worden. Dit jaar is het twintig jaar geleden dat Fassbinder stierf. Hij overleed op 10 juni 11982 aan een combinatie van overver moeidheid en slechte cocaïne. Zijn dood j wordt algemeen erkend als het einde van de Nieuwe Duitse Cinema, de herontdekking van Duitsland als belangwekkende filmna tie, die halverwege de jaren '60 werd inge- |Zet. Tot en met 4 september wijdt Theater nauwelijks sprake was van een Duitse cine ma. Na de oorlog was de nationale filmin dustrie zo goed als ontmanteld en heerste de Amerikaanse film. Pas in de jaren '60 kwam het land weer op de kaart dankzij een groep jonge cineasten, die een schotschrift opstel den onder de titel 'Manifest van Oberhau- sen'. Deze oproep tot herstel van de Duitse naam op filmgebied zou het begin worden van een bloeiperiode, die halverwege de ja ren '60 internationaal erkenning kreeg dankzij werk van onder anderen Alexander Kluge en Volker Schlöndorff. Hoewel Fassbinder geen ondertekenaar was van het Manifest van Oberhausen, is hij wel het boegbeeld geworden van wat de geschiede nisboeken is ingegaan als de Nieuwe Duitse Cinema. Het was de verzamelnaam van een nogal on samenhangende groep onafhankelijke filmmakers, die veeleer verbonden waren door intentie, dan, zoals de Franse nouvelle vague, door stijl. De Duitse New Wave be stond vooral uit maatschappijkritische geestverwanten die elkaar hielpen bij de productie, financiering en distributie van hun films. Binnen deze groep nam Fassbin der een geheel eigen plaats in, wat niet ver wonderlijk was, gezien het autobiografi sche gehalte van zijn oeuvre. Fassbinder wilde een cinema creëren die shockeerde. Hij combineerde het hyperrea- lisme van de Duitse zelfkant met het melo drama van de traditionele Hollywoodfilm. Met het felle contrast hoopte hij de filmkij ker door elkaar te schudden. Zijn oeuvre is naargeestig, vergeven van brutale fantasie- en en vooral bedoeld als sociale kritiek op het bekrompen Duitsland van zijn tijd. Het werk van een enfant terrible. Niet dat zijn thuisland er veel van mee kreeg, het Duitse publiek had een even grote hekel aan Fassbinder als Fassbinder aan Duitsland. Zijn waardering kwam vooral van over de grens. Met Angst essen Seele auf viel hij in 1974 in de prijzen op het Festival van Cannes en in het opkomende arthouse- circuit in Amerika werden zijn films beju beld. Hoewel Fassbinder nog altijd behoort tot de top van de Duitse cinema is het tussen hem en zijn vaderland nooit meer goedge- komen. Zijn motto bleef: „Je kunt nog beter een straatveger in Mexico zijn dan een film maker in Duitsland. Marc Floor Hommage Rainer Werner Fassbinder: t/m. 4 sep tember in Theater Lantaren/Venster Rotterdam. Programma www.lantaren-venster.nl. De Melkweg Amsterdam, van 5 tot en met 18 sep tember, programmawww.melkweg.nl Rainer Werner Fassbinder (rechts) in 1977. Lantaren/Venster een retrospectief aan Fassbinder, De Melkweg volgt in de twee weken daarna. Lantaren/Venster heeft veertien films ge programmeerd, ongeveer een kwart van het oeuvre dat Fassbinder naliet. Want hij mag jong zijn gestorven - hij was 3 7 - Fassbinder wist tot die tijd maar liefst 43 films te pro duceren Lantaren/Venster vertoont onder meer Liebe ist kalter als der Tod en Katzel- macher (beide uit 1969), waarmee hij zijn eerste prijzen won. Ook Die bitteren Tranen der Petra von Kant, Lili Marleen, Angst es sen Seele aufe n Die Sehnsucht der Veronika Voss zijn opgenomen in het programma. Rainer Werner Fassbinder (1945-1982) is een legende die hij grotendeels zelf creëer de. Als zoon van een bourgeois familie uit München ontpopte hij zich tot een rebel, die op zijn vijftiende al plompverloren aan zijn vader meedeelde homoseksueel te zijn. Nog voor zijn twintigste belandde hij in het al ternatieve toneelcircuit van München, waarin hij snel opklom tot de onbetwistbare leider. Fassbinder wordt door de mensen die hem kenden omschreven als inspirerend, lief en charmant, maar ook als agressief, manipu latief en onberekenbaar. Hij verzamelde een groep geestverwanten om zich heen met hij wie hij films en toneelstukken maakte op de voorwaarde dat zich ze absoluut zouden on derwerpen aan zijn grillen. Wie tegen Fassbinder in opstand kwam kon zijn bie zen pakken en mocht nooit meer meespelen Fassbinder kwam op in een tijd waarin er

Krantenbank Zeeland

Provinciale Zeeuwse Courant | 2002 | | pagina 21