Moerspui roemloos ten onder
PZC
In Ellesdiek
is t'r een olifant
'esignaleerd
Straks is gelukkig een heleboel gedoe achter de rug
V
FORTEN EN LINIES
Ojp koze*
dinsdag 13 augustus 2002
Met als motto De parels en de ketting lanceerde een
werkgroep in 2000 het idee voor herstel van de Staats-
Spaanse linies in Zeeuws-Vlaanderen.
Historische verdedigingswerken, vooral uit de 16e en
17e eeuw, waarvan de sporen in de regio nog altijd, meer
en minder opvallend, aanwezig zijn. Rijk en provincie
stelden geld beschikbaar voor een nader onderzoek, dat
momenteel wordt uitgevoerd door het bureau H+N+S.
Na de zomervakantie moet dit uitmonden in een visie
over aanpak van een project, waarover ook met de
streek van gedachten wordt gewisseld.
Eerherstel voor de linies, forten, schansen, vestingwer-
ken, die eeuwen later nog steeds een verhaal te vertellen
hebben.
In Buitengebied aandacht voor een aantal van de parels
en daarmee ook voor de ketting die voor de samen
hang zorgt. In deze aflevering fort Moerspui bij Zuid-
dorpe.
n -v^ÊBÉ
Plaats van het vroegere Moerspui, met vijf bolwerken, vele barakken en burgerwoningen een fort van betekenis.
foto's Peter Nicolai
De gemeente Axel doet het laatste
decennium haar best de forten
en schansenroute ten zuiden van Ax
el als toeristische trekpleister te pro
moten. Langs de forten Sint Joseph,
Sint Jacob en Sint Livinus loopt bij
voorbeeld een fietspad over voorma
lige dijken, die eerder niet toeganke
lijk waren. Het fort Sint Jacob is in
1995 zelfs prachtig opgeknapt.
Axel pronkt de laatste jaren dus met
haar historie. Maar aan het begin
van het fietspad aan de Waterpoort
straat, vlakbij de Provinciale Weg rich
ting Zuiddorpe, lijkt de gemeente de
toeristische aantrekkelijkheid van de
fortenroute zelf geweld aan te willen
doen. Een enigszins scheef gezakt
ANWB-bord meldt: ,,In feite zijn de for
ten en schansen in Zeeuws-Vlaanderen
alleen indrukwekkend door hun aantal.
Het waren doorgaans slechts aarden
wallen, omringd door een al dan niet met
water gevulde gracht. Binnen de wallen
bevond zich een primitief kampement
voor de soldaten."
Voor de forten die vanaf het eind van de
zestiende eeuw tot aan de jaren dertig
van de zeventiende eeuw door de Span
jaarden werden opgeworpen - naast de
heiligen Joseph, Jacob en Livinus waren
er ook versterkingen gewijd aan Sint
Jan, Sint Marcus (of Marck) en Sint Ni-
colaas - mocht dat misschien opgaan.
Maar voor het een stuk zuidelijker gele
gen fort Moerspui zeker niet. Dat fort is
pas in 1644 door Spanjolen opgeworpen
nadat Sas van Gent in Staatse handen
was gevallen. Het fort moest er met het
wat oostelijker gelegen fort Francipany
voor zorgen dat de legers van stedend
winger Prins Frederik Hendrik niet
verder richting Hulst konden opruk
ken.
Dus kreeg het aan de Moerspui gelegen
fort ver het moerassige land instekende
bolwerken, rondom een ruime binnen
plaats waar in tijden van nood wel drie
honderd man gelegerd konden worden.
In tegenstelling tot de 'heiligenlinie'
moet Moerspui het zonder informatie
borden en zonder herstelwerkzaam
heden doen. Belangstellenden die de
overblijfselen van de sterkte terug willen
vinden, dienen dat op eigen kracht te
doen. Een klein groen kringeltje op land
kaarten zou mensen de goede weg kun
nen wijzen en ook de locatie aan de
Ronduiteweg kan voor speurders een
aanwijzing zijn.
Maar wel een erg misleidende, zegt de
Hulster historicus Paul Stockman mis
prijzend. Moerspui was tenslotte geen
redoute (waarvan ronduite een verbaste
ring is),Een redoute is niet meer dan een
gesloten vierkante aarden wal waar
eventueel in het middenstuk een primi
tief sol datenkampement kan staan.
Maar Moerspui was met vijf bolwerken,
vele barakken en burgerwoningen een
fort van veel meer betekenis. Behalve de
voorraadschuren en de burgerwoningen,
waar mensen konden wonen die voor de
voedselvoorziening zorgden, wees ook de
aanwezigheid van gemetselde regenbak
ken er op dat soldaten langere tijd in het
fort verschanst moesten kunnen zitten.
In het drassige veen was geen verszuiver
water voorhanden, dus werden regen
bakken als opslagplaats van drinkwater
neergezet", doceert Stockman.
Hoewel Moerspui als fort dus heel wat
meer voorstelde dan de uitkijkpostjes in
de noordelijker gelegen 'Sintenlinie'
kreeg het imposante verdedigingswerk
geen deftige heiligennaam. Stockman
denkt dat de Spaanse naam misschien
verloren is gegaan na de verovering door
de Staatsen, nog geen jaar na de oprich
ting. Zijn Axelse collega-historicus, ge
schiedenisleraar en publicist Adrie de
Kraker heeft echter een plausibele ver
klaring. „De heiligen werden er alleen
bijgehaald als de plaats van vestiging
niet echt bekend was of geen naam had.
Voor een verdedigingswerk bij de spui
aan de Moervaart lag de naam voor de
hand."
De topografische naam van een fort kon
af en toe nog wat verrassender uit de
hoek komen, weet De Kraker. Zo is fort
Francipany niet genoemd naar een heili
ge of de eerste Zeeuwse nuntius, maar
stond de sterkte op het land van Franske
van de Panne. Dat is waarschijnlijk door
de Spanjaarden, verbasterd tot Franci
pany, weet de Axelse historicus. En als
doctor in de geschiedenis en serieus
schrijver vertelt De Kraker geen ver
haaltjes. „Ik heb de officiële akten ge
zien."
Voor De Kraker en Stockman zijn de met
struiken en bomen begroeide aarden
De naam Ronduiteweg (bij fort Moerspui) verwijst naar 'redoute', een gesloten vier
kante aarden wal waar eventueel in het middenstuk een primitief soldatenkampe-
ment kon staan.
wallen die nog resten van het eens glori
euze fort Moerspui direct herkenbaar als
verdedigingswerk. Leken moeten toch
echt wel even het onverharde landbouw-
weggetje aan de zuidkant van de
Ronduiteweg inrijden om een kijkje te
nemen. Bij het betreden van het voorma
lige binnenplein, nu een akker waar de
graanoogst al in balen staat opgesla
gen, kunnen ook minder historisch en
militair onderlegden zich voorstellen
dat de hoge groeneilandjes in het land
bouwareaal vroeger de uitsteeksels
van een machtig verdedigingswerk wa
ren.
Die machtigheid is overigens niet met
krijgskundige feiten te staven. De Span
jaarden gaven een jaartje na de stichting,
in november 1645, fort Moerspui zonder
veel slag of stoot prijs. Frederik Hendrik
was Hulst gewoon van een andere kant
binnengevallen en vroeg zijn achterneef
Willem Frederik, kolonel in het prinse
lijk leger, om de overblijvende sterktes
Moerspui, Sint Marcus en Francipany in
te nemen. Nadat de Spanjaarden met
hun kanonnen enkele soldaten van Wil
lem Frederiks legermacht doodden,
overlegde de bevelhebber met de prins
van Oranje. Frederik Hendrik was dui
delijk: „Men moet se allen Jootslaen en
geven se geen quartir (genade, red)."
Toen de kolonel vervolgens een dam aan
legde om het fort beter te kunnen besto
ken, zagen de Spanjolen het hopeloze
van de situatie in en besloten ze de on
derhandelingen te openen.
Stille trom
Willem Frederik liet de bloeddorstige
taal van zijn achterneef vervolgens voor
wat die was en liet de vijand ongestoord
vertrekken toen die het fort met stille
trom verlieten. Misschien dat Moerspui,
dat in 1682 na inundatie bijna verdween
en daarna begin achttiende eeuw korte
tijd weer in gebruik werd genomen, nog
enige faam had verkregen als Willem
Frederik net als zijn achterneef tot een
gevreesd en erkend stedendwinger was
uitgegroeid. Of de kolonel een kundig
bevelhebber was, weet niemand meer.
Willem Frederik schoot zichzelf in 1664
per ongeluk dood zonder grote militaire
roem te hebben vergaard, die op het arme
fort Moerspui had kunnen afstralen.
René Hoonhorst
Het gaè nog a. Eêst ezels in
Middelburg, toen een wolf
in 't land van 'Ulst, een slange in
Sas van Gent, een papegaaie in
de trein van Goes naè Vlissinge
en noe een dolfijn in de Wester-
schelde. Was het eêst nog buten
het toeristenseizoen, noe is't het
'r middenin. Op plekken daè a
normaal gin mensen komme, lit
staè toeristen, daè stikt het noe
van de drukte, 'k Zag a 't wae-
terschap a borden 'ezet ao mie
uutleg over de diekwerken, daè
stoenge a bankjes en een pick-
nicktaefel en een ijscokarre za
nie lank mi op z'n eigen litte
wachte. Binnen de kortste keê-
ren is t'r een betaeld parkeerter
rein en staè d'r borden ni het
Westerscheldedolfinarium De
Biezelingse Ham. De eêste
broadjes Dolfijn of een pistolet
Biezelingse ham zitte a in d'n
oven. En de provincie mè geld
uuttrokke om mensen naè Zeê-
land te kriegen. Ze krauwe van
aolles uut d'r gat en mae zelden
at het elpt. Eén groate vis en aol
les kom goed.
Z' 't a dikkels 'probeerd mie
groate doaie vissen an't strand
en zeê'onden wor ok geregeld in
'ezet om leven in de brouwerië te
kriegen, mè dat wil toch nie
echt. Dat went te gauw, 't is
kortstondig en deurzichtig. Ze
zie zógenaemd een zeê'ond, de
instanties worre 'ewareschuwd
en het spul kom op gank. De ge-
meênteambtenaeren naè d'n
diek, Rijkswaterstaat, het wae-
terschap, het bestuur van de
Wadden vereniging, de dieren
bescherming, de brandweer, de
politie, de traumahelikopter en
nog een helikopter om 't beêst
vrom te briengen naè Pieterbu-
ren, waè a ze 'n den dag te vo
ren los 'elaeten 't Bin goeie
oefeningen, mè 't gaè veeste
gauw. Ze kunne dat te goed. Je
krieg eerder een zeê'ond in
Pieterburen dan je 'n ouwe moe
der in 't zieken'uus. 't Volk ei
gin tied om d'r na te komme kie
ken.
Mae goed, mie die dolfijn is 't
goed 'elukt en ik ope at het mie
dien olifant ok wat wordt. Je
motte mae es ge kieke. Olifant?
Wiste je dat dan nog nie?
Nieuwe petaoten
In de drie'oek Ellesdiek, Ouwel-
ande, Driewegen is t'r eêrgistere
een olifant 'esignaleerd. Een be
hoorlijke groaten en wit, bienae
wit. Een medewerker van het
Russisch Staatscircus ei wiste
kieke en die schat at 'n een jaer
of tien, twaalve is. Te oud voe 't
circus. Die ou z'n eigen in leven
mie nieuwe petaoten, die at n eêl
makkelijk weet te rööien mie z'n
groate slagtanden van minstens
een meter an weerskanten. Die
doe tweê béden teglieke uut.
Verschillende boeren d'r a be
hoorlijk schae en daè wor deur
de ZLTO bekeke wie a daè voe
zou motte opdraaie. Wellicht
dat via een regeling van Vitaal
Platteland de boeren een ver
goeding kunne kriege. Noe a t'r
zelden noggebruuk 'emikt
wordt van de vergoedingsrege
ling voe graencirkels, wille ze
dat potje bestemme voe 'schade
door uitheemse zoogdieren aan
landbouwgewasssen in het
waardevol cultuurlandschap'.
Of a je ok vergoeding kan kriege
a je daè net buten ligt, is nog de
vraège. Wellicht a dat via het
stimuleringsfonds voe toerisme
vergoed wordt.
Inmiddels is 't r a een stróóm van
nieuwsgierige mensen uut de
omgeving op gank 'ekomme, mè
het is glad nog nie zö makkelijk
om het beêst in beeld te kriegen.
Die bluuf in de regel behoorlijk
varre van de weg en at 'n ligt,
liekt het nie vee meêr as een kae-
le plekke in 't land. Volgens de
heer Nicolaj Rastikova van het
Russisch Staatscircus is het nie
verstandig om d'r dicht bie te
kommen, want het dier zou
agressief kunne reagere en een
flaere mie de slagtanden kan
doadelijk weze. Oe a 't beêst ier
verzeild 'erocht is, is moeilijk te
zeggen. In geên geval ontsnapt
uut een circus, wan dat zou di
rect bekend weze. Meugelijk is
t'n as verstekeling mie een schip
uut India mee'ekomme naè Vlis-
singe-Oöst en eênmal daè
gearriveerd de kant van Zuud-
Beveland op'ekomme. Deze
verklaering strookt mie de mel
ding van tweê dagen vrom dat 'r
in de Sloepolder sporen 'evonde
bin in de peeën en 't graen van
een nog onbekend beêst.
Oe at het noe vadder mot, is on
bekend. De gemeênte studeer
nog op meugelijkheden. Het
dierentuuntje in 'Oedjeskerkeei
wè belangstelling, mè de ge
meênte voel daè niks voe.
Ok agrarisch ondernemer Van 't
Westeinde wil d'n olifant wè
voe rondritten. „Dat zou op-
A
nieuw een móóie uutbreiding
weze van ons bedrief. Nest ver
koop van wien, een Japanse
theetuun en een minicamping,
lieke tochten deur de Zak per
olifant ok wee een echt streekei
gen product", aldus een enthou
siaste Van 't Westeinde. Mè die
zou dan wè subsidie willen om
een tweêpersöóns draegstoel te
litte maeken voe op dat beëst z'n
rik.
Vange en afvoere naè Blijdorp in
Rotterdam staè vooralsnog bo-
venan volgens de gemeênte, mè
de directie van de dierentuun
wil dan wè zeker'eid at'n z'n ei
gen nie agressief gedraegt en ok
at 'n een permanente verbluufs-
vergunning kriegt. „In 't geval
van een olifant zou dat gin pro
bleem weze. Zelfs nie onder het
regime van Balkenende. Voe
mensen ligt dat anmerkelijk
moeilijker", volgens een mede
werker van de vreemdelingen
dienst.
Tunnel
De LPF Borsele is van plan om
vraegen te stellen in de eêst-
kommende Bosselse raadsver
gadering over de veiligheid van
de Westerscheldetunnel. „Er is
in geen enkel opzicht voorzien
in het bewaken, noch afsluiten
van de tunnelingang voor der
gelijke uitheemse dieren", aldus
een woordvoerder die a z'n ei
gen mie zurge afvraegt wat a je
as automobilist mö doe a je 'al-
verwege de tunnel een olifant
tegenkomt.
Ondertussen groeit de belang
stelling voe het zeldzaeme
beêst. De beste plekke is om tus
sen Ellesdiek en Zwemersdam
vanaf de Zeêdiek de polder in te
kieken, 's Ochtens vroeg wilt 'n
in de buurte van het Zuudgors
ok nog wè 's den diek oversteke
voe een bad in eên van de diepe
re kreken. „Nie roepe, nie aaie,
mè stille laete doe", aldus het
advies van olifantenkenner
Hartog van de Zeeuwse Volks
universiteit.
Engel Reinhoudt
De Bierkreek tussen IJ-
zendijke en Schoondijke
is de eerste biologische ro
zenkwekerij van Neder
land. Wat begon als een
hobby van vier vrienden,
is drie jaar later een pro
fessionele kwekerij, waar
idealisme en dadendrang
gelijk op gaan met zake
lijk inzicht en behoefte
aan perfectie. Wat blijft is
het deeltijd-ondernemer
schap. Want Geertje van
der Krogt, Eric de Millia-
no, Marianne Lundahl en
Hans van Hage hebben er
allevier een baan bij.
Door de ingebruikname van
het nieuwe bevloeiingsveld
loopt het noodveld op het erf
van De Bierkreek langzaam
maar zeker leeg. Volgens Hans
gebeurt dat niets te vroeg omdat
de opgepotte rozen te dicht op
elkaar stonden en met name
door hun vrij zware vertakkin
gen meer dan gebruikelijk had
den te lijden onder meel- en
sterroetdauw. Zwarte vlekjes op
de blaadjes van de toevallig in
de buurt staande apollo en de
alotria bevestigen zijn woorden.
„Op zich vormen die niet zo'n
groot probleem, maar het mag
natuurlijk niet te gek worden",
verklaart hij.
Het nieuwe pottenveld is nog
niet helemaal klaar. De aanleg
van de laatste betonnen buiten
rand om het veld gebeurt deze
week. Ook komt er nog een
windsingel van eigengekweekt
bosplantsoen. Omdat de wind
nu nog vrij spel heeft, staan de
potten in speciaal geconstrueer
de windrekjes. Deze betonijze
ren geraamtes op pootjes - ge
schikt voor drie-, vier-, en vijf-
literpotten - zorgen ervoor dat
ze niet omwaaien.
„Straks is gelukkig een heieboel
gedoe achter de rug", verzucht
een zichtbaar opgeluchte Geer
tje. Uiteindelijk heeft de aanleg
van het pottenveld ruim zes we
ken vertraging opgelopen,
doordat de financiering lang op
zich liet wachten en de aanne
mers minder goed op elkaar wa
ren ingespeeld dan verwacht.
De periode waarin de rozen
naar hun nieuwe stek verhuizen
is precies goed, omdat de potten
in augustus altijd worden opge
schoond. „Het onkruid en dooie
takken gaan er dan uit. Verder
worden ze bijgesnoeid waar
door ze voor de winter zwaarder
vertakt raken", aldus Hans.
Het ruim 2.400 vierkante meter
grote nieuwe pottenveld met
een capaciteit van bijna 33.000
opgepotte rozen is van alle ge
Het nieuwe pottenveld op De Bierkreek is bijna klaar.
foto Peter Nicolai
makken voorzien en neemt dus
veel arbeidsintensief werk uit
handen. Zo zorgt een computer
gestuurde bevloeiingsinstalla-
tie ervoor dat de rozen tijdig en
voldoende water krijgen. Dit re
genwater wordt voortdurend
gerecycled en komt uit een spe
ciaal hiervoor aangelegd bassin,
dat binnen afzienbare tijd
wordt vervangen door een veel
grotere wateropslag. Bij gebrek
aan regenwater is het ook moge
lijk grondwater met speciale
pomp naar boven te halen.
Acht afzonderlijk in te stellen
kleppen zorgen ervoor dat het
veld per sectie kan worden bere
gend. Het water stroomt via een
geringe helling onder de opge
potte rozen. Die nemen het wa
ter met de hieraan toegevoegde
meststoffen op. „Ook is het mo
gelijk via sproeikoppen boven
gronds te beregenen. Dat is bij
voorbeeld handig als in het
voorjaar de rozen die net in hun
potten zitten even 'frisgezet'
moeten worden", legt Eric uit.
Door een precieze afstelling van
de watertoevoer - de grond in de
pot is hierdoor aan de onder
kant vochtig en aan de boven
zijde droog - hebben de rozen
straks veel minder last van on
kruid. Dat bespaart ook weer
veel extra werk. Verder is het
mogelijk met een kleine tractor
op de paden - waar ook rolstoe
lers kunnen komen - tussen de
pottensecties te rijden, waar
door heel makkelijk kan worden
gesproeid. „De breedte van de
secties is hierop ook aangepast.
Inclusief looppad zijn ze even
breed als de uitgeklapte sproei-
installatie", aldus Eric.
René van Stee
