Stamboom mens steeds complexer
PZC
Schimmels beschermen bomen
Scramjet maakt een
geslaagde testvlucht
Kakapo komt terug
Waren onze verre voorouders mensen of apen
Spaanse volkerenmoord
a—mam
postzegels
donderdag 8 augustus 2002
Door de vele fossiele vondsten van de
afgelopen jaren is de puzzel van de evo
lutionaire geschiedenis van de mens al
leen maar mistiger geworden. Bijna
twintig jaar lang werd Lucy als dé men
selijke voorouder beschouwd. Ze was
dan nog wel een Australopithecus, een
'zuidelijke aap', maar uiteindelijk
stamden wij, van het geslacht Homo,
wel van haar af.
Onderzoekers zijn daar niet meer zo
stellig over. In de tijd van Lucy leefden
er, is gebleken, meerdere soorten aap
mensen van het geslacht Australo
pithecus in Afrika. Niet alleen in Ethi
opië, zoals Lucy, maar ook in Zuid-
Af rika, Kenia, Tanzania en Tsjaad.
door Henk Hellema
Meer dan zeven miljoen jaar gele
den zouden de eerste voorouders
van de mens over de Afrikaanse step
pen zijn getrokken. Dat wil zeggen, als
de nieuwste vondst (Toumaï) tenminste
een mens was en niet een voorloper van
de gorilla. Dergelijke vondsten maken
de stamboom van de mens er niet een
voudiger op: was het een mens of was
het een aap? Wie zal het zeggen.
Lucy in the sky with diamonds. Dit
nummer van de Beatles werd in de ja
ren zeventig ook op de steppe in Ethio
pië gedraaid, toen daar in 1973 een ge
deeltelijk skelet van een mensachtige
werd opgegraven. Het skelet bleek van
een kleine aapmens te zijn, van een
vrouwelijk exemplaar, nog niet groter
dan van een chimpansee. Lucy zoals ze
naar het Beatleslied werd genoemd,
had ruim drie miljoen jaar geleden in
het huidige Ethiopië haar kostje bij el
kaar gescharreld.
Jarenlang waren haar fossiele resten de
oudste die van een mensachtige waren
gevonden, en werd ze beschouwd als de
oermoeder van de huidige mens. Maar
Lucy is inmiddels door andere fossiele
vondsten van mensachtigen in leeftijd
ingehaald. In 1992 werden in Ethiopië,
75 kilometer ten zuiden van de vind
plaats van Lucy, fossiele resten van een
aapmens (Ardipithecus) gevonden die
meer dan vier miljoen oud waren. In
2000 werden in Kenia twaalf botten,
tanden en kiezen van een mensachtige
blootgelegd ('Millennium Mens'),
waarvan de ouderdom op zes miljoen
jaar wordt geschat.
Vorige maand werd bekend dat onder
zoekers in de woestijn in Tsjaad vorig
jaar een vrij gave schedel, een kaak en
een aantal tanden en kiezen van een
mensachtige onder het zand vandaan
hebben gehaald, die bijna zeven mil
joenjaar oud zijn.
Deze 'nieuwste' aapmens, Toumaï ge
doopt, zou een voorouder van de mens
zijn geweest, die nog heel dicht bij de
chimpansee stond. Ruwe schattingen
op basis van genetisch onderzoek ge
ven aan, dat mens en chimpansee tus
sen de vijf en acht miljoen jaar geleden
vanuit een gemeenschappelijke voor
ouder ieder zijns weegs is gegaan. Aan
genomen wordt dat het bij Toumaï in
derdaad om een aapmens gaat. Een
Franse onderzoekster omschrijft de re
cente schedel namelijk als die van een
prehistorsiche gorillasoort.
Verder moet er in die periode van de
menselijke evolutie, rond 3,5 miljoen
jaar geleden, nog een andere aapmens
in Kenia hebben geleefd ('Plat-Gezicht
Mens'), die weer andere mensachtige
trekjes had dan Australopithecus.
Eind jaren negentig werden in Kenia
een schedel, twee bovenkaken en tan
den van deze Kenyanthropus gevon
den. Het begint erop te lijken, dat de
menselij ke stamboom in die prehistori
sche tijd van miljoenen jaren geleden al
niet een mooie, rechte afstammingslijn
vormde, maar diverse zijtakken kende.
En daarmee wordt het antwoord op de
vraag wie de voorloper van de huidige
mens is, ongewis. Onderzoekers weten
gewoon (nog) niet welke lijn van aap
mensen uiteindelijk het geslacht Homo
heeft voortgebracht.
Rond twee miljoen jaar geleden ont
stond het geslacht Homo. Via wellicht
een aantal tussenvormen ontwikkelde
zich hieruit Homo erectus, ofwel de
'rechtoplopende mens'. Voorzien van
betrekkelijk lange benen en met een
duidelijk groter brein wandelde deze
mensachtige zo'n miljoen jaar geleden
z'n vertrouwde Afrika uit. Via het Mid
den-Oosten verspreidde hij zich over
Europa en Azië. Als eersten, zo werd
lange tijd aangenomen.
Maar was dat werkelijk de eerste keer?
Sinds enkele jaren wordt daaraan ge-
door Martijn Hover
Er leven bij benadering 6 mil
jard mensen op deze pla
neet, kun je lezen als je de websi
te www.kakaporecovery,org.nz
bezoekt. 'Er zijn nog precies 86
kakapo's over op deze planeet'.
Het een heeft alles met het ander
te maken. De kakapo is een
Nieuw-Zeelandse papegaai die
niet kan vliegen. Ooit waren er
miljoenen, die verspreid over
Nieuw-Zeeland hun opmerke
lijke bestaan leidden. Het zijn
nachtdieren die naar fruit rui
ken en een repertoire van hoogst
merkwaardige geluiden ten ge
hore brengen. Hoewel ze niet
kunnen vliegen, zijn het uitste
kende klimmers.
Hun voortplanting is gebaseerd
op een geheimzinnig ritueel
waarbij de mannetjes zich ver
zamelen in een soort natuurlijke
arena's waar ze met hun kreten
de vrouwtjes naartoe lokken.
Als de natuur haar beloop heeft
gehad, keren de dames huis
waarts om hun jongen in hun
eentje groot te brengen. Ka
kapo's kunnen vermoedelijk
wel honderd jaar oud worden.
Totdat de mens op Nieuw-Zee
land arriveerde, zo'n duizend
jaar geleden, hadden de ka
kapo's amper natuurlijke vijan
den. Voor roofvogels waren ze
vrijwel onzichtbaar omdat hun
vlammend groene verenkleed
hen vrijwel doet opgaan in de
weelderige vegetatie. Die veren
raakten echter al snel in trek bij
de Maori's, de oorspronkelijke
menselijke bewoners van
Nieuw-Zeeland.
Toen de eerste blanken op de ei
landen aankwamen, waren de
kakapo's dan ook al behoorlijk
gedecimeerd. De ratten en kat
ten die met de Europeanen arri
veerden, maakten snel korte
metten met de resterende popu
latie. Het gevolg was dat er zo'n
twintig jaar geleden nog welge
teld vijftig kakapo's ovér waren
twijfeld. Spelbrekers zijn drie schedels
die in Dmanisi (in Georgië, een voor
malige Sovjet-republiek in de Kauka-
sus) zijn gevonden. Vorig jaar werd de
meest complete van deze drie schedels
opgegraven. Opmerkelijk aan deze
schedels die zo'n 1,75 miljoen jaar oud
moeten zijn, is hun ouderdom en hun
schedelinhoud. Deze laatste is zo'n 600
cc, niet veel meer dan van een chimpan
see, en minder dan van een gemiddelde
Homo erectus.
Heeft een menselijke voorouder al eer
der Afrika verlaten? Het lijkt er wel op.
Onduidelijk is of deze mens zich verder
over Europa en Azië heeft verspreid. In
elk geval kwam een miljoen jaar gele
den een emigratiegolf uit Afrika op
gang. Van de afstammelingen van deze
Homo erectus is bekend, dat ze andere
continenten hebben bevolkt.
Zwerftocht
Door sommige onderzoekers wordt nog
steeds aangenomen, dat de huidige
mens, Homo sapiens, uiteindelijk van
die Afrikaanse zwervers afstamt. Net
als de Neanderthaler die totzo'n 30.000
j aar geleden in Europa leefdeDe meer
derheid van de onderzoekers denkt
daar toch anders over. Volgens hen is de
moderne mens een nazaat van voorou
ders, die rond 130.000 jaar geleden in
Afrika uit Homo erectus evolueerden
en vervolgens 100.000 jaar, of wellicht
niet meer dan zo'n 80.000 jaar, geleden
uit Afrika emigreerden.
Deze Homo sapiens zou op zijn zwerf
tocht over de aardbol alle mensachti
gen die hij tegenkwam, hebben ver
drongen. Naast fossiele aanwijzingen
zijn daar ook genetische aanwijzingen
voorgevonden.
De stamboom van de mens die zich zo'n
zeven tot acht miljoen jaar geleden
ging onderscheiden van zijn naaste fa
milielid, de chimpansee, vertoont nog
vele witte vlekken. Wat we in elk geval
zeker weten, is dat de bakermat van de
mens in Afrika ligt. Gedurende zo'n vijf
miljoen jaar heeft hij in dat werelddeel
steeds menselijker trekjes ontwikkeld,
zoals langere benen en een groter wor
dend brein, en is hij steeds meer recht
op gaan lopen.
Wellicht al twee miljoen jaar geleden
heeft hij zijn eerste schreden buiten
Afrika gezet. De moderne mens heeft
echter pas zo'n 80.000 jaar geleden het
Afrikaanse continent verlaten en ver
volgens ten koste van eerdere mens
achtigen, zoals de Neanderthalers, de
wereld veroverd
Australische wetenschap
pers hebben met succes een
scramjet gelanceerd voor een
testvlucht. Het was nog nooit
gelukt om zo'n hypersonisch
toestel op gang te krijgen.
Scramjets 'ademen' in de at
mosfeer zuurstof in om hun wa
terstofmotor te starten. Omdat
ze daarvoor eerst een grote
hoogte en snelheid moeten heb
ben, worden ze met een raket af
geschoten.
Een jaar geleden mislukte een
testvlucht van de Amerikaanse
ruimtevaartorganisatie NASA,
doordat de raket die de scramjet
moest aanjagen, üit koers raak
te. De vluchtleiders waren toen
genoodzaakt het toestel te ver
nietigen voordat de scramjet in
werking was getreden. Ook het
succesvolle Australische team
van de universiteit van Queens
land had eerder een mislukte
poging gedaan.
De scramjet die vanaf het ruim
tevaartcentrum in Woomera
werd gelanceerd, haalde een
snelheid van bijna acht keer die
van het geluid. Als de technolo
gie in de luchtvaart kan worden
toegepast, duurt een vlucht van
Sydney naar Londen nog
slechts twee uur in plaats van de
huidige 24 uur.
Voor de ruimtevaart is de
scramjet van grote betekenis,
omdat verbranding van water
stof ook wordt gebruikt voor het
lanceren van ruimteveren, maar
die heb ben daarvoor grote tanks
met vloeibare zuurstof nodig,
Als een toestel zelf lucht bin
nenhaalt, wordt het eenvoudi
ger en goedkoper om kleine din
gen zoals communicatiesatel
lieten de ruimte in te krijgen.
Kort voor het toestel volgens
plan in de woestijn in het zuiden
van Australië zou neerstorten,
heeft het een capsule afgescho
ten met de technische gegevens
over de vlucht. Die moeten nog
worden bestudeerd, maar vol
gens dr. Alan Paull, die het pro
ject heeft geleid, is de vlucht in
ieder geval van grote betekenis
voor de Australische lucht
vaartgeschiedenis. Hij zei dat
zijn team had laten zien dat Au
stralië een van de koplopers is
op dit gebied. ANP
dat ze dachten dat die blanke,
baardige mannen go'den waren.
Toen het opperhoofd begreep
dat de Spanjaarden gewone
stervelingen waren, machtswel
lustelingen die zich verrijkten
ten koste van alles en iedereen,
was het al te laat.
Naslagwerk
In Conquistadores, een naslag
werk dat is uitgegeven ter gele-
genheid van een onlangs uitge
zonden, gelijknamige Teleac-
serie op televisie, schetst Woods
de ondergang van het kleurrijke j
indianenrijk bijzonder treffend. 1
Als uitgangspunt voor zijn stu-
die nam hij alle bewaard geble
ven logboeken en dagboeken
van de veroveraars zelf. Daar
naast baseerde hij zich op nage
laten verklaringen van indiaan
se ooggetuigen. GPD
Michael Woods: Conquistadores -
Een fascinerende tocht in de voet
sporen van de conquistadores. Ge
bonden, 288 pagina's. Uitgeverij
Kosmos, 29,99
door John van Oppen
Nooit eerder werd het ver
haal van de verwoesting
van de beschaving van Azteken,
Inca's en andere indianenvolke
ren zo overtuigend verteld als in
het boek Conquistadores van
Michael Woods. Hebzucht was
het motief, de kerk verschafte
een alibi.
Ze brachten het Heilig Doopsel
en in ruil daarvoor stalen ze al
les wat los en vast zat. De
Spaanse verovering van het
dichtbevolkte Zuid-Amerika in
de zestiende eeuw ging gepaard
met een genocide die eeuwen
lang is weggemoffeld in de ge
schiedenis. Onder de dekmantel
van God, koning en vaderland
mocht iedere gelukzoeker zich
proberen te verrijken in verre
landen.
De Azteken, onder leiding van
Montezuma, gaven de Spaanse
conquistador Hernan Cortès
aanvankelijk de vrije hand om-
Toen begon een van de duurste
reddingsoperaties die ooit voor
een diersoort op touw zijn gezet.
Tussen 1982 en 1997 werden alle
resterende kakapo's overge
bracht naar enkele eilandjes die
zorgvuldig waren ontdaan van
katten, raten en andere bedrei
gende diersoorten. Het pro
bleem was dat de meeste ka
kapo's die op die manier gered
waren, intussen al behoorlijk op
leeftijd waren.
Bovendien bleek het verre van
eenvoudig om de vogels tot
voortplanting aan te zetten. De
planten die de voornaamste
voedselbron van de kakapo's
vormen, produceren elke paar
jaar extra grote hoeveelheden
vruchten en zaden, en de voort
planting van de kakapo's is op
die cyclus afgestemd.
Topconditie
Hun menselijke assistenten
zorgden voor extra voeding toen
het eindelijk zover was om te
zorgen dat de vogels in topcon
ditie waren. De vrijwilligers van
het kakaporeddingsfront hiel
den de moeders en hun nesten
dag en nacht in de gaten om geen
enkele nakomeling verloren te
laten gaan. Ze ontdekten dat de
moeders opnieuw paarden en
eieren legden als ze hun eieren
snel weghaalden om ze elders te
laten uitbroeden.
De inspanningen bleken niet te
vergeefs. Het afgelopen jaar
hebben de kakapo's 26 jongen
voortgebracht. Dat zijn er meer
dan in de afgelopen twintig jaar
ooit het geval is geweest. Deson
danks is de toekomst van de
kakapo's nog lang niet veiligge
steld. De overblijvende popula
tie waarmee het reddingspro
ject werd ingezet was zo klein,
dat de genetische diversiteit on
der de resterende kakapo's
waarschijnlijk erg klein is. Dat
betekent dat eventuele erfelijke
afwijkingen min of meer vrij
spel hebben. GPD
■->»> oP-s. f. «Q Tt''2<"
- JK r C -V
- mtjM
Nederland neemt, zo blijkt
uit het overzicht dat het
Duitse maandblad Michel
Rundschau onlangs publiceer
de, op de wereldranglijst 2000
de niet zo positieve 44ste plaats
in van de 245 postadministra
ties die dat jaar postzegels uit
gaven. Ons land behoorde zelfs
tot de vijftig landen die meer
dan honderd zegels in omloop
brachten.
De acht Scandinavische, of
Noordse landen, daarentegen
komen heel wat beter uit de bus.
Zij voeren nog altijd een be
perkt uitgiftebeleid. Op de
ranglijst 2000 staat Zweden na
melijk met 61 zegels op de 81ste
plaats. Finland op de honderd
ste met 49 zegels, 105, IJsland
(46), 107, Noorwegen (45), 125,
Denemarken (36), 191, Faroer
(19), 196, Aland (17) en 198,
Groenland met 17 zegels.
land en 12,50 kr, de kust bij
Stenbjerg in West-Jutland.
Voor verzamelaars van zegels
gewijd aan posterijen heeft De
nemarken voor 21 augustus vier
zegels met voertuigen gepland.
Geposeerd hebben een Nimbus-
motor met zijspan, 1953 (4.00 kr
een Bedford uit 1962 (5,50 kr);
een Renault uit 1984 (10,00 kr)
en een Volvo-vrachtwagen uit
1998 (19,00 kr). Ook voor the
ma/motiefverzamelaars: auto's
en motoren.
In Zweden wordt uitspoeling van calcium door de zure regen gecompenseerd door kalk te strooien vanuit helikopters. foto G PI
De kakapo is een Nieuw-Zeelandse papegaai die niet kan vliegen.
foto GPD
door Peter de Jaeger
Bepaalde schimmels kunnen
ervoor zorgen dat bomen
calcium en andere mineralen
kunnen opnemen. Deze vondst
werpt een ander licht op het ef
fect van zure regen op bossen.
De voorspelde bossterfte is mo
gelijk uitgebleven, dankzij dit
mechanisme.
Tot nu toe dachten bodemkun-
digen en ecologen dat bomen
calcium alleen rechtsreeks kon
den opnemen via hun wortels
uit het bodemvocht. Daarnaast
zit er echter in de bodem een
grote voorraad calcium in sterk
verweerde mineralen. En deze
belangrijke calciumbron blijkt
eveneens beschikbaar, met na
me voor naaldbomen.
In een veldstudie toonde profes
sor Joel Blum van de universi
teit van Michigan aan dat bo
men hiertoe gebruik maken van
zogenoemde mycorrhiza schim
mels. Deze bodemschimmels
doen als het ware aan mijnbouw
en halen calcium uit diepere
grondlagen naar boven. Een
derde van alle calcium in de
grond komt op deze manier be
schikbaar, stelt hij vast.
Vooral het mineraal apatiet
(calciumfosfaat) is een belang
rijke calciumbron. De schim
mels, verbonden met draden
aan de uiteinden van boomwor
tels, vreten zich met organische
zuren een weg door deze mine
raaldeeltjes. Bij dit proces ko
men belangrijke voedingsstof
fen vrij, zoals calcium, fosfor en
kalium. De studie van Blum be
wees dat bomen deze vrijge
maakte voedingstoffen inder
daad gebruiken. Voor bomen
zonder schimmel wordt de op
name beperkt tot de voedings
stoffen in het bodemvocht.
De Wageningse bodemkundige
Toine Jongmans had echter al
eerder sterke aanwijzingen ge
vonden voor dit mechanisme. In
1997 rapporteerde hij hierover
in Nature. „Bij toeval vond ik bij
analyse van podzolbodems in
Zweden gangen in minerale ge
steentes. Aan de cilindervorm
en afmeting van de holtes kon ik
zien dat dit hoogstwaarschijn
lijk het werk was van mycorrhi
za schimmels. Deze schimmels
leven in symbiose met bomen.
Mijn theorie was dat de schim
mels de steentjes binnendringen
en voedingsstoffen vrijmaken
voor de boom. In ruil geeft de
boom koolstof af voor de schim
mels, die zelf die bouwstof niet
kunnen maken."
Blum vond overigens alleen in
directe bewijzen voor dit me
chanisme. Hij berekende dat
bomen met mycorrhiza schim
mels het meeste calcium halen
uit apatiet. De vakgroep Bo
demkwaliteit van Wageningen
Universiteit probeert nu via
pot- en veldproeven directe be
wijzen te vinden voor de onder
linge uitwisseling van voe
dingsstoffen tussen naaldbo
men en schimmels.
Antwoord op de vraag hoeveel
calcium nu precies beschikbaar
is voor bomen is van groot be
lang om het effect van zure re
gen op bosbodems beter te kun
nen begrijpen. Zure neerslag
met een overdaad aan stikstof
verdringt namelijk kalk (calci
um) en andere voedingsstoffen
uit het bodemvocht, en leidt tot
wegspoeling van minerale
bouwstoffen naar het grondwa
ter. Dat verlies is niet eenvoudig
te herstellen, omdat die bodem
in een lange reeks van jaren is
gevormd.
Als laatste redmiddel zijn in
Zweden bosbodems op grote
schaal bekalkt, maar het effect
hiervan is slechts tijdelijk.
Goed nieuws
„Als bomen daadwerkelijk
naast de bodemoplossing ook
kunnen putten uit calciumrijke
mineralen in diepere grondla
gen, dan is dat goed nieuws. Als
of je voedingsmiddelen rechts
reeks van het land haalt, zonder
tussenkomst van boer of krui
denier. Bij directe opname van
minerale voedingsstoffen via
schimmeldraden is de uitspoe
ling mogelijk veel geringer en
komen de effecten van de zure
regen in een ander daglicht te
staan", zegt Frits Mohren,
hoogleraar bosecologie en bos
beheer aan Wageningen Uni
versiteit.
Dit mechanisme zou het uitblij
ven van de in de jaren tachtig
voorspelde massale bossterfte
wellicht kunnen verklaren.
Mohren wil niet veralgemenise
ren, de grootte van het effect
hangt af van het bodemtype.
Maar het belang van mycorrhi
za's bij de huishouding van voe
dingsstoffen van naaldbossen
op arme zandgronden staat voor
hem buiten kijf.
Mohren benadrukt het belang
van gezonde bosbodems. ,,0p
veel zandgronden in Nederland,
waar het merendeel van ons bos
op staat, is de organische stof in
de bodem en de opbouw daar
van gedurende de bosontwikke
ling verschrikkelijk belangrijk.
Dat vormt een buffer van voe
dingsstoffen wordt verstoord
door verzuring en stikstofopho-
ping in de bodems en dat leidt
tot verarming van de natuur,
vooral van de ondergroei." GPD
Om deze week in Noordse sferen
te blijven: ALAND begint 12
augustus een nieuwe serie onder
de titel 'Mijn Aland'. De rij
wordt geopend met een 0,90-ze
gel (oplage 400.000 stuks) waar
op een foto van de in Scandina
vië bekende kunstenares Lill
Lindfors, die vaak haar vakan
tie doorbrengt in het eilanden
rijkje. Motief: de punt van een
kajak met bovenin het beeld een
rotskust en de ondergaande zon
Thema: toerisme/landschap
pen.
Faroer bracht 17 juni een bij-
zonder grappige serie uit waar
op vogeleieren en kuikentjes.
Op de zegels staan eieren van de
scholekster, Haematopus ostra-
legus (5,00 kr), de goudplevier,
Pluvialis apricaria (7,50 kr), de
watersnip, Gallinago gallinago
(12 kr) en de regenwulp, Nume-
nius phaeopus (20 kr). Tevens 1
werd 17 juni het 150-jarig be
staan gememoreerd van het par
lement van de Deense eilanden
groep met een velletje waarin
twee zegels (5,00 en 6,50 kr).
Motief: oude protocollen.
Denemarken presenteerde een
bijzonder fraaie landschappen
serie: fotografische hoogstand
jes van de landschapsfotografe
Kirsten Klein. Als ragfijne ets
jes worden afgebeeld: 4,00 kr,
Jons Kapel op Bornholrpi; 6,00
kr, Vestervig; 6,50 kr, Lange-
Groenland startte 24 juni een
nieuwe vierdelige serie die sche
pen toont uit Groenlands mari
tieme geschiedenis. Over de ze
gels varen de Nordlyset (Het
noorderlicht) gebouwd in 1851
(2 kr), de Kvidbjornen, (De witte
beer). 1888 (4 kr), de Staerkod-
der (Sterke otter), 1800 (6 kr) en
deHaabet(Dehoop), 1721 (16 kr
De zegels zitten ook in een
boekje (nr. 10; 56 kr) en er werd
een souvenirfolder uitgegeven
(28 kr).
Hero Wit
Kenyanthropus
Millennium Mens
STAMBOOM MENS KENT NOG VELE VRAAGTEKENS
Kenyanthropus
Australopithecus
Erectus
Ardipithecus
Tsjaad, Djurab woestijn: vindplaats Tourna
Aapachtige hersenpan
Ethiopi
Ardipithecus
Kenia:
Tanzania
Australopithecus
Aanhechtingspunt
i voor nekspieren
doet vermoeden dat
Zuid-Af rika Kleine, mensachtige tanden, Toumaï rechtop
Australopithecus vooral de hoektanden heeft gelopen
Tijdschaal rn miljoenen jaren
Vindplaatsen van mensachtigen
DANMAfiKi
StorAxxkbr J
KALVU I >i V VVV! GK0SU£D\
