Sport heeft oeroude wortels
PZC
Stormvogel bewijst vervuiling
Aantal plantensoorten
staat ter discussie
Seismograaf
informeert
over kracht
aanslagen
Universiteit Leuven onderzoekt geschiedenis van spelen
Satelliet tegen stalkers
Gemanipuleerde tarwe zonder mes
Cocaïne oorzaak hittesteek
Ook bacteriën
communiceren
postzegels
woensdag 17 juli 2002
ARIZONA - Na de aansla
gen van 11 september zijn
Amerikaanse weten
schappers plots grote be
langstelling gaan tonen
voor de ongewone signa
len die door het dichte net
van gevoelige seismogra-
fen overal ter wereld wor
den opvangen.
Een seismograaf is een ap
paraat dat zelfs lichte tril
lingen in de aardbodem
opvangt en deze grafisch
op een papierrol weer
geeft. Zo kunnen de
kracht, duur en richting
van aardbevingen worden
geregistreerd. Nu blijkt
dat de apparaten ook heel
wat kunnen vertellen over
de kracht en de plaats van
ontploffingen en vlieg-
tuigcrashes, wat mogelijk
kan leiden tot meer infor
matie over terroristen die
aanslagen hebben ge
pleegd.
Na een grondige analyse
van vroegere seismografi-
sche waarnemingen en na
bestudering van een aan
tal proefontploffingen,
hebben geofysici van de
St. Louis University in
Missouri en van de uni
versiteit van Arizona een
Richterschaal voor ter
reuraanslagen opgesteld.
Aan de hand van deze
nieuwe schaal voor ter
reuraanslagen hebben de
wetenschappers precies
kunnen berekenen hoe
veel en welke springstof
werd gebruikt bij de aan
slag op het administratie
ve gebouw in Oklahoma
City in 1995, waarbij hon
derden doden vielen. Ook
konden zij vrij precies de
kracht van de ontploffing
in de kernreactor van de
Russische duikboot
Koersk in augustus 2000
evalueren. Uiteraard is
ook het instorten van het
World Trade Center in
september 2001 uitvoerig
bestudeerd aan de hand
van seismische gege
vens. GPD
door Johan Lamoral
LEUVEN - Sport is een van de
oervormen van de menselijke
beschaving, zoveel is duidelijk.
Oude en vergane beschavingen
hebben reeds afbeeldingen na
gelaten van allerlei vormen van
spel en sport. En daaruit blijkt
dat er een enorme continuïteit
bestaat in de evolutie van sport
en spel doorheen de geschiede-
Zo gaat het moderne cricket te
rug op ons middeleeuwse kruk-
kaatsen en de term golf heeft
wortels in het Nederlandse
kolfspel. Niets nieuws dus on
der de zon, zo blijkt uit een
historische studie van onder
zoekers van de Leuvense uni
versiteit.
Het mag vreemd lijken maar
naar de geschiedenis van sport
en spel is nog weinig weten
schappelijk onderzoek verricht.
Dat heeft voornamelijk te ma
ken met de schaarste aan ge
schreven bronnen over het on
derwerp. Sport en spel waren in
het verleden blijkbaar zo nor
maal en vanzelfsprekend dat
geen geschiedschrijver het no
dig vond daar papier aan vuil te
maken. Deze geschiedschrijvers
waren bovendien meestal mon
niken en die vulden hun fraai
verluchte manuscripten bij
voorkeur met meer verheven
thema's dan met de aardse en
populaire bezigheden van het
gewone volk.
In Campuskrant, het tijdschrift
van de Katholieke Universiteit
Leuven (KUL)stellen de onder
zoekers Roland Renson en Erik
De Vroede van de faculteit Li
chamelijke Opvoeding en Kine
sitherapie vast, dat de eerste ge
schreven dialogen over sport
pas in de Renaissance in school
boeken opduiken.
Johan Huizinga
Het was wachten op de Neder
landse cultuurhistoricus Johan
Huizinga die in 1938 in zijn Ho
mo Ludens voor het eerst het
thema sport en spel als histori
cus en als wetenschapper bena
derde.
In tegenstelling tot de geschre-
Oude en vergane beschavingen hebben al afbeeldingen nagelaten van allerlei vormen van sport en spel.
ven bronnen bestaan er histori
sche afbeeldingen van sport en
spel in overvloed. Voor zijn doc
toraalscriptie over spel en sport
in de Nederlanden van 1450 tot
1650 putte Erik De Vroede dan
ook uit gravures en schilderijen
uit die periode, met als voor
naamste inspiratiebron de be
roemde Kinderspelen, van
Brueghel de Oude en verder ook
kanttekeningen bij middel
eeuwse manuscripten over de
recreatieve bezigheden van on-
ze voorouders.
„Wat opvalt", aldus De Vroede,
„is de grote continuïteit. Het
menselijk lichaam is door de
eeuwen heen niet veranderd en
wat mensen nu kunnen, konden
zij vroeger ook: op de handen lo
pen, met een bal spelen, met een
stok over een beek springen. En
dan heb ik het niet alleen over
fysieke activiteiten maar ook
over oude benamingen. Het
vroegere krukkaatsen werd
cricket, het woord racket komt
van raketsen of terugkaatsen,
balspelen vinden hun oorsprong
in het balloenspel, het spelen
met een met lucht gevulde bal,
en in sollen, een vorm van voet
bal die teruggaat tot de Kelti
sche tijd en waarbij de bal heen
en weer werd getrapt. Je kan dat
in de uitdrukking 'met iemand
sollen' nog terugvinden."
Sommige sporten kregen in de
loop der tijden een andere bete
kenis. Zo was hetpolsstoksprin-
gen voor onze voorouders echt
een middel om over beken en
hindernissen te springen. Ter
wijl wij vandaag hoogspringen
met de polsstok, sprongen zij er
dus ver mee.
Een hedendaagse versie is vol
gens De Vroede trouwens het
Friese fierljeppen, waarbij de
stok wordt gebruikt om zo ver
mogelijk over een sloot te sprin
gen.
Een andere variant is het diep-
tespringen, waarbij men langs
een lange stok naar beneden
glijdt zoals een brandweerman
langs een stalen paal. Ook hier
wijst De Vroede naar een over
blijfsel daarvan op de Canari-
sche Eilanden, waar herders
vroeger naar beneden sprongen
om lager gelegen terreinen te
kunnen bereiken.
Nu wordt dieptespringen daar
nog beoefend als de Salto del
Pastor, de sprong van de herder.
GPD
ROTTERDAM - Rotterdamse vrouwen, die veelvuldig wo
den lastig gevallen door stalkers, krijgenbegin september ei
speciale mobiele telefoon. Daarmee kunnen ze overal en a
tijd de politie waarschuwen, als ze worden benaderd doorhi
kwelgeest. Dankzij het zogeheten Global Position Systeem1
de telefoon, kunnen agenten in de alarmcentrale met et
nauwkeurigheid van vijf meter zien waar de vrouw zich bi
vindt.
Het mobieltje is een uitbreiding van het al bestaande Awan
alarmsysteem. Vrouwen die vaak worden lastig gevallen kri
gen van de Rotterdamse politie al een speciaal kastje in hui
Dat alarmkastje werkt echter alleen in de directe ómgevii
van de woning.
De medewerkers van het Regionale Projectbureau Zeden e
het Bureau Vrouwenopvang Rotterdam bedachten de nieuw
telefoon. GPD
NORWICH - Sommige planten, zoals erwten, zijn in staj
stikstof uit de lucht vast te leggen. Het verantwoordelijk ge
voor deze eigenschap is ontdekt door wetenschappers van hs
John Innes Centre in het Engelse Norwich. Dankzij dez
vondst kunnen landbouwgewassen worden verkregen di
geen meststof nodig hebben
De wortels van veel planten onderhouden een innige relati
met bodemschimmels. Zoiets doet zich ook voor bij de worte
van leguminosen ofwel peuldragers (zoals erwten en bonen
Deze planten hebben een relatie met Rhizobium bacterie]
Hierbij halen de bodembacteriën stikstof uit de lucht en ze
ten dat om in nitraat en ammonium, die door de plant word]
opgenomen en gebruikt. Deze planten maken hierdoor hu
eigen meststoffen. Als tegenprestatie ontvangen de bacterie
suikers.
Tot nog toe dachten wetenschappers dat de symbiose tusse
peuldragers en Rhizobium bacteriën uniek was. Nu blijkt di
hiervoor dezelfde genen verantwoordelijk zijn die ook zorgt
voor de relatie tussen plantenwortel en mycorrhizaschin
mels.
Dat opent nieuwe perspectieven voor de plantenveredeling
zegt projectleider Martin Parniske in het tijdschrift Natur
De groep van Parniske werkte met Indische waterlelies, di
als gevolg van een genetische afwijking (mutatie) geen symb
ose kunnen vormen met bacteriën of schimmels. Deze mutai
ten zijn vergeleken met planten die dat wel kunnen. Indea
wijkende planten ontbrak het verantwoordelijk gen, datdoi
de onderzoekers SYMRK is gedoopt. GPD
DALLAS - Het gebruik van cocaïne kan de lichaamsterap
ratuur gevaarlijk doen stijgen, vooral wanneer het gepaai
gaat met intensieve lichamelijke inspanning zoals urenlai
hevig dansen. Wegens zijn stimulerende werking op hetcei
traal zenuwstelsel en het. opwekken van een gevoel van euli
rie, is het een populaire drug bij jongeren.
Een groep onderzoekers van de Universiteit van Texas in Da
las toonde onder leiding van professor Craig Crandall aand
reeds een kleine dosis cocaïne de doorbloeding vandehuide
de zweetafscheiding ernstig remt.
Hierdoor kan, volgens hun bericht in het medisch vaktiji
schrift 'Annals of Internal Medicine', het lichaam de overto
lige warmte niet meer kwijt raken en wordt de hitte-afro
gestoord. Het gevolg is hyperthermic, dat is een sterk ve
hoogde lichaamstemperatuur die uiteindelijk tot oververhi
ting kan leiden. De gevolgen van hyperthermic zijn pijnlijl
hittekrampen en een levensgevaarlijke oververhitting, vergi
lijkbaar met een zonnesteek. GPD
door Peter de Jaeger
LAS PALMAS - Plantenweten-
schappers gaan uit van circa
300.000 verschillende soorten
bloeiende planten op de wereld.
Een nieuwe studie berekende
dat dit aantal moet worden ver
hoogd met honderdduizend.
Maar deskundigen stellen hun
vraagtekens bij deze schatting.
De toonaangevende Britse
plantentaxonoom David Bram-
well beheert de botanische tuin
op de heuvels boven Las Palmas
op het eiland Grand Canaria.
Hij is beroemd geworden door
zijn studies over eilandvegeta
ties, waaronder die van de Ca-
narische eilanden. In het tijd
schrift Plant Talk komt hij met
een opmerkelijk artikel over de
biodiversiteit in het planten
rijk. Volgens zijn berekening
telt de aarde 422.000 verschil
lende soorten bloeiende plan
ten.
Tot nu toe gingen wetenschap
pers uit van een veel lager aan
tal van ergens tussen de 2 7 00 0 0
NEW YORK - Net als insecten
communiceren bacteriën met
elkaar via eiwitten. Die signaal-
stoffen verraden de dichtheid
van de populatie.
Dat is belangrijke informatie,
omdat sommige bacteriestam
men alleen kunnen toeslaan in
grote massa's. Ze zijn niet in
staat om in hun eentje te infec
teren. Nu de moleculaire
structuur van een dergelijke
signaalstof is ontrafeld, denken
wetenschappers gereedschap in
handen te hebben om bepaalde
bacteriële infecties te voorko
men.
Microbiologen van de Cornell
universiteit in Ithaca, New York
zijn er al tien jaar van overtuigd
dat bacteriën met elkaar con
tact hebben via ingewikkelde
geurstoffen of feromonen. Dat
fenomeen staat bekend als 'quo
rum sensing'. Alleen konden ze
geen vat krijgen op deze com
plexe verbindingen. In het tijd
schrift Nature onthullen de on
derzoekers een sleuteleiwit dat
zorgt voor communicatie tussen
bacteriën. Het gaat om een
vluchtige stof uit de algemeen
voorkomende bodembacterie
Agrobacterium tumefaciens,
een ziekteverwekker die bij
planten tumoren veroorzaakt.
GPD
en 320.000 soorten. Bram well
kwam tot zijn schatting door het
aantal bekende planten in een
regio als basis te nemen. Hier
telde hijalles op basis van de li
teratuur, de inheemse soorten
van de directe omgeving bij op.
Om overlap te voorkomen telde
hij alleen planten die specifiek
zijn voor een bepaalde streek of
eiland.
En daar zit hem net de kneep, al
dus Jos van de Maesen, hoogle
raar biosystematiek aan de Wa-
geningen Universiteit. „Het is
niet doenlijk om te beoordelen
of een soort alleen in die streek
groeit. Taxonomen zijn specia
listen op een klein gebied en we
ten vaak niet of een bepaalde
soort elders voorkomt onder een
andere naam. Daarom vercnoed
ik dat Bramwell hier en daar
dubbel heeft geteld".
Van der Maesen heeft collega's
in binnen- en buitenland ge
polst en die komen tot dezelfde
slotsom. Het meeste weten we
over de Europese flora met nog
geen 14.000 soorten. Het minste
is bekend over de gebieden met
uitbundige plantengroei, zoals
Zuid-Amerika met naar schat
ting 100.000 soorten. Pluspunt
van de nieuwe benadering is wel
dat Bramwell hele regio's als ba
sis neemt en niet per land heeft
gewerkt zoals gebruikelijk,
meent Van der Maesen.
Teloorgang
Overigens vermoedt ook Van
der Maesen dat de biodiversiteit
groter is dan gedacht. En dat be
tekent automatisch dat er nog
meer planten worden bedreigd
in hun voortbestaan. Nu zijn dat
er wereldwijd 50.000. „Door de
grotere aantallen is het moeilij
ker om de teloorgang van soor
ten in de gaten te houden. Er zal
nog beter gezocht en gekeken
moeten worden
De vaststelling van een flora
blijft volgens Van der Maesen
veel 'natte vinger werk', omdat
steeds wordt gerefereerd naar
anderen die hun eigen manier
van tellen en beschrijven hante
ren. Bovendien zijn veel flora's
verouderd, vooral die van arme
landen.
De taxonomie (naamgeving)
moet hoognodig worden ge
standaardiseerd, vindt de hoog
leraar. En daar wordt hard aan
gewerkt met behulp van com
puters. Er is inmiddels een data
base die alle peul dragers ter we
reld tot in detail beschrijft. Het
internationaal project Species
2000 doet deze klus vooralle an
dere plantenfamilies en is over
tien jaar gereed. GPD
TEXEL - Noordse stormvo
gels halen hun voedsel op de
open Noordzee. Behalve gar
nalen en vis komt er ook plas
tic in hun maag. Uit twintig
jaar analyse van de maagin
houd van kadavers blijkt dat
mensen steeds meer rommel
weggooien.
Op de Noordzee laten schepen
zwerfvuil achter. Langs de
kust zijn de dagrecreanten en
de industrie de boosdoeners.
Jaarlijks komt er ongeveer
70.000 kubieke meter plastic
in het water terecht. Zeevogels
krijgen dat binnen en zijn een
goede graadmeter voor de ma
te van vervuiling.
Biologen van Alterra op Texel
hebben tussen 1982 en 2001 de
maaginhoud bekeken van
Noordse stormvogels die dood
langs de kust zijn gevonden.
„Vrijwilligers van de Neder
landse zeevogelgroep stoppen
de slachtoffers in de vriezer en
als ze er genoeg hebben sturen
ze die op", zegt onderzoeker
Jan Andries van Franeker.
Jaarlijks gaat het om veertig
kadavers, gevonden tussen
september en maart.
Stormvogel
Noordse stormvogel met kuiken, dat ook plastic binnen krijgt. foto J.A. van Franeker-Alterra
„Gewone zeemeeuwen zijn
niet geschikt om de vervuiling
te meten, omdat die harde eet-
resten, zoals visbotten, uitspu
gen als braakballen, net als ui
len. De Noordse stormvogel
stapelt echter slecht verteer
bare spullen op in zijn maag."
Van Franeker onderscheidt in
dustrieel en gebruiksplastic.
Industrieel plastic bestaat uit
gedraaide slakken, als het wa
re doorgeknipte spaghettis
lierten, die als basis dienen
voor verdere verwerking. Ge
bruiksplastic bestaat uit ver
pakkingsmateriaal dat consu
menten weggooien. In de jaren
tachtig zat er net zoveel indu
strieel als gebruiksplastic in
de vogelmaag. Nu is het huis
houdelijk plastic verdubbeld.
„De mensen worden slordiger
en gooien steeds meer rotzooi
weg. De vervuilers zijn zich
niet bewust dat veel dieren
hier last van hebben", zegt Van
Franeker.
Voor een aantal vogels leidt
het zwerfvuil direct tot de
dood. Zo kan een plastic boter-
hamzak het maagdarmkanaal
van een vogel volledig afslui
ten. Maar ook indirect zijn de
gevolgen merkbaar. „Als een
stormvogel zijn buik vol heeft
met waardeloos spul, dan eet
hij minder. Hierdoor gaat zijn
conditie achteruit en doet hij
het minder goed in het broed-
seizoen. Ook 's winters legt hij
eerder het loodje,"
Wat precies het effect is, valt
moeilijk te zeggen. Er zijn zo
veel andere factoren die de
conditie bepalen, zoals olie-
verlies van tankers. Maar het
nadelig effect van plastic is
wel aangetoond bij kippen. In
een Zuid-Afrikaans onder
zoek werd een deel van de
maïskorrels vervangen door
plastic korrels. De maagwand
raakt beschadigd, waardoor
de vertering achteruitgaat en
giftige stoffen eerder kunnen
toeslaan. De hennen gingen
minder eieren leggen, waren
vaker ziek en stierven eerder.
Van Franeker keek of geslacht,
leeftijd, herkomst, jaargetij en
doodsoorzaak de maaginhoud
bepalen. Alleen de leeftijd
bleek van invloed: jongere vo-
Éxtreem voorbeeld van gevonden maaginhoud van één stormvo-
gel
gels hebben meer plastic in
hun maag dan oudere. „Mis
schien is dat een kwestie van
ervaring", denkt de onderzoe
ker. Het onderzoek is destijds
gestart op verzoek van het mi
nisterie van Verkeer en Water
staat. Reden was het zoeken
naar een graadmeter voor de
veranderende vervuiling van
de Noordzee. In totaal zijn 329
vogels gescreend. De gevon
den resultaten worden ge
bruikt om de Ecologische
Kwaliteitsdoelstellingen van
Brussel wetenschappelijk te
onderbouwen. Afgesproken is
dat er minder dan twee pro
cent van de kadavers meer dan
tien stukjes plastic mogen be
vatten. Bij die grens wordt de
Noordzee als schoon be
schouwd.
Totaalgewicht
Volgens mij is het zinniger om
niet naar het aantal stukjes te
kijken, maar naar het totaal
gewicht aan plastic in de
maag. Ook is het raadzaam om
de chemische samenstelling
mee te nemen. In elk geval
worden in navolging van Ne
derland soortgelijke studies
bericht langs de kust van
Schotland, België, Denemar
ken, Zweden en Noorwegen.
Dan kunnen we in 2004 defini
tieve normen opstellen die
moeten gelden vanaf 2005."
GPD
Belgie herdacht 15 juli de
Guldensporenslag die zich
op 11 juli 1302 in Kortrijk af
speelde. Nadat op 18 mei de
Bruggelingen in opstand waren
gekomen (de Brugse metten)
tegen de hegemonie over Vlaan
deren van de Franse koning
Filips IV de Schone zette de
Franse koning op 11 juli 47.000
manschappen in tegen het
Vlaamse leger dat nauwelijks
20.000 man telde. De Vlaamse
troepen, gewapend met lansen
en de beruchte 'goedendags'
kregen al gauw de overhand. In
de nabijgelegen moerassen
maakten ze een deel van het
Franse leger af en het andere
deel werd op de vlucht gejaagd.
Op het slagveld werden zo'n 700
sporen van Franse ridders ge
vonden.
De weerslag van deze veldslag
vond zijn weerklank in heel Eu
ropa en luidde zo het begin in
van het einde van de feodale
stelsels. In de negentiende en
twintigste eeuw werd de Gul
densporenslag het symbool van
de emancipatie van het Vlaamse
volk tegenover de vreemde on
derdrukker. Sinds 1973 is 11 juli
de officiële feestdag van de
Vlaamse gemeenschap.
Op 15 juli verschenen (op Fila
Kortrijk 2002) twee zegels, een
velletje en een souvenii'kaart.
Op een 0,42 -zegel een verguld
spoor, op een zegel 0,52 de
Broeltorens in Kortrijk, het
blaadje (0,57 toont een minia
tuur en op de kaart een beeld
van het blaadje.
Evenals de vorige twee jaar
geeft België ook nu (15 juli) weer
twee gemeenschappelijke emis
sies uit. Op twee zegels die sa
men met Portugal worden uit
gegeven prijken windmolens: de
windmolen van Onze-Lieve-
Vrouw-Lombeek daterend uit
1690 op de zegels van 0,42 en
0,54 de windmolens van Ilha,
Do Faial-Azoren-Portugal
zegels van 0,52 en 0,43
De andere gemeenschappelijl
uitgifte is samen met Kroaii
Op deze zegels kantwerk u
Liedekerke (zegels van 0,4:
5,00 k.) en van het eiland P.
(zegels van 0,74 en 3,50 k.). Ovi
rigens is niet alleen van de Gu
densporenslag een souveni
kaart uitgegeven, maar ot
van de beide gemeenschapp
lijk emissies. Prijs per kaa
3,72.
Voor 15 juli zijn we er nc_
Op die dag verscheen ook i
jaarlijkse J eugdf ilateliezegel
traditiegetrouw treedt ef
stripfiguur op. Deze keer is d
Bakelandt van Hec Leemai
(*1950). Waarde: 0,42. VanBal
elandt zijn sinds 1975 84 albun
verschenen. Tot slot is de p
manente reeks 'vogels' uitj
breid met een 0,25 -zegel waa
op een scholekster.
De vorig jaar in Liechtenstei
begonnen serie 'Bescherm
dorpsgezichten' (niet te verwal
ren met de permanente zege
waarop dorpsgezichten) is 3 ji
ni uitgebreid met twee zege
met huizen die in Maurenzijnl
vinden: 70 rp„ huizen in Popel
en 1,20 fr„ een huis in Weihei
ring. De eerste set (3 septembe
bestond uit drie zegels met bee
den van Schaanwald (70 rp
Mauren (90 rp.) en Schaanwa
(1,10 fr.).
Zegels gewij d aan het Liechtei
steinse vorstenhuis zijn niet a
gezaaid. Op 4 juli verschent
echter weer twee met daarop n
regerende paar: vorstin Mar
(3,00 fr.) en vorst Hans-Adam
(3,50 fr.). De laatste keer (I
het paar werd afgebeeld was'
1991 ter gelegenheid van ni
zilveren huwelijk op een 2,.
fr.-zegel in een velletje.
Hero
door Peter de Jaeger
QXV. LÖM8EEK «005DAAU
5 BELCIË-BELGIQUE
j
BELGIÉ-BELGIQUE
