Emotionele somberaar
verlaat stil het Torentj e
Wim Kok leidt
ministerraad voor
de laatste keer
zaterdag 13 juli 2002
Het laatste kerstdiner van het paarse kabinet in het Catshuis, december vorig jaar. Wim Kok kijkt toe hoe het trio Roger Paars 2, een coalitie van PVDA, WD en D66, presenteert zich in 1998 aan de zijde van koningin Beatrix.
van Boxtel, Wouter Bos en Thom de Graaf hem imiteert.
foto Coen Netelenbos/GPD
Hij kan mensen ongenadig in
de hoek zetten, maar gaat op
feestjes wél voor in de polonaise.
Wim Kok, minister-president van
alle Nederlanders, leidde deze
week zijn laatste ministerraad.
Een afscheid in relatieve stilte,
want ook dat is Nederlands: pre
miers verdwijnen geruisloos en
roemloos. Portret van een contro
lefreak die desondanks de greep
op de gebeurtenissen verloor.
Het was ergens in de aanloop naar
de verkiezingen. Terwijl al zijn
adviseurs hem voortdurend voorhiel
den om zo ver mogelijk van Fortuyn
weg te blijven, kon Wim Kok het niet
langer aanzien. Fortuyn, zo stelde hij
in Den Haag Vandaag, zaaide met zijn
opmerking dat Nederland vol was,
haat en tweedracht.
De PvdA-campagnestaf was verbijs
terd. ,,We hadden daags tevoren de af
spraak gemaakt dat we Fortuyn maar
moesten oveiiaten aan de WD. Die
verloor zetel na zetel aan Fortuyn. Wij
hadden niets te winnen bij een con
frontatie. En dan gaat Wim dwars te
gen die afspraak in", zegt PvdA-cam-
pagnestrateeg Jacques Monasch nog
steeds met ongeloof.
Monasch: „Fortuyn werkte op mensen
als Kok en Melkert als een rode lap op
een stier. Hij maakte een typische
linkse politieke reactie los. Maar die
moet je niet publiekelijk tonen. Dan
desavoueer je het publiek, dan neem je
een heleboel mensen niet serieus. Wat
je ook doet met Fortuyn, er is nu een
maal een stroming in het land die met
Fortuyn mee wil."
Intuïtie
Maar Kok kon zich niet langer be
heersen. Het beeld dat 'professor Pim'
van Nederland schetste - als een land
in verval, gekenmerkt door x-okende
puinhopen - kón hij niet onweerspro
ken laten. „Kok is een emotionele
man, die ook dingen doet uit intuïtie.
Wat Fortuyn zei, raakte hem direct.
Dat kon hij niet over zijn kant laten
gaan", zegt vice-fractievoorzitter
Adri Duivesteijn.
Het werd het begin van een glijvlucht.
„Alles ging mis wat mis kón gaan",
zegt Monasch. „We hadden Lubbers
gezien, wisten wat er bij leiderschaps
wisselingen fout kon lopen. Tot half
januari hadden we alles onder contro
le. En plotsklaps gaat dan toch alles
de verkeerde kant op. Ik ben ervan
overtuigd dat Kok zich heeft afge
vraagd of hij wel weg had moeten
gaan." Als het aan PvdA-coryfee en
minister van Verkeer en Waterstaat
Tineke Netelenbos had gelegen, was
dat ook niet gebeurd. „Ik heb druk op
hem uitgeoefend om nog een keer
lijsttrekker te zijn. Andere PvdA-be-
windslieden ook. Maar hij vond dat
hij het niet kon maken de lijst te trek
ken en dan na twee jaar weg te gaan.
Ik vond van wel."
Ruud Koole, partijvoorzitter, heeft
géén druk op Kok uitgeoefend om te
blijven. „Ik heb er drie gesprekken
met hem over gehad en je zag het echt
kantelen. Eerst was er de twijfel, toen
neigde hij naar opstappen en uitein
delijk werd dat definitief. Ik heb nooit
gemerkt dat hij sleets zou zijnmaar er
speelden persoonlijke motieven mee:
zijn vrouw, zijn kinderen. Als dat
soort overwegingen een rol speelt,
vind ik het bijna inhumaan om nog
een beroep op iemand te doen."
Corrigeren
Het gevolg was wel dat Kok niet meer
de mogelijkheid kreeg om het beeld
dat de afgelopen maanden over zijn
kabinetten was ontstaan te corrige
ren. „Terwijl daar alle aanleiding toe
was, én is", zegt Hans Dijkstal, voor
malig WD-fractielei der en in het eer
ste paarse kabinet minister van Bin
nenlandse Zaken en vice-premier. „Je
doet Kok geen recht als je alleen op de
laatste zes maanden afgaat. Dat is
toch een uitzonderlijke periode ge
weest. De hype rond Pim Fortuyn be
reikte door de dominantie van de tele
visie echt absurde vox-men. Alles wat
zes maanden geleden gold, gold plot
seling niet meei\ Het was ook bijna
niet meer bij te benen. Iedereen is nu
alweer vergeten dat tussentijds ook
het kabinet nog aftrad naar aanlei
Wim Kok, minister-president van alle Nedexianders.
ding van het Srebrenica-rapport."
Het was een ongekend emotionele
Kok die vlak voor de verkiezingen zijn
kabinet op sleeptouw nam in zijn be
sluit af te treden. Hij zou zelfs gehuild
hebben.
„Je zag hoe diep die kwestie-Srebre-
nica hem raakte, hoe kapot hij ervan
was", blikt Tineke Netelenbos terug.
Hans Dijkstal:Iedereen die in Paars-
I zat, voelde een nauwe beti'okken-
heid bij Srebrenica, maar de één trekt
het zich meer aan dan de andei-. Wim is
zo iemand die dat niet van zich af kan
zetten, dat zit in zijn karakter."
Maar had het aftreden ook iets te ma
ken met de campagne? Jacques
Monasch: „Niet dat we wisten. Kok
was enorm geëmotioneerd. We had
den hem eerder emotioneel gezien,
maar Srebrenica was van een andere
orde. We hebben als campagneteam
wel gedacht: misschien werkt het zui
verend. Voor Melkert hoefde die val
van het kabinet niet."
Iedereen die Wim Kok regelmatig
meemaakt, kan over diens gevoelsle
ven verhalen. Tineke Netelenbos: „Ja
zeker, Kok is een mens van emoties.
Hij kan vreselijk uit zijn slof schieten,
maar dat gebeui-t vooral als hij het
idee heeft dat hij wordt vei-nacheld."
Hij kan slecht tegen kritiek, vindt
campagneleider Monasch. „Hij heeft
wel eens gezegd dat het premiex-schap
een eenzaam beroep is, maar het is na
tuurlijk ook een wederzijds px-oces.
Als hij kritiek krijgt, zoekt hij - boem!
- de confrontatie. Of hij maakt van die
wegwerpgebaren."
Ook Koks beoogd opvolger Melkert
bleef hiervan niet gevrijwaard. Die
waagde het in een krantenintex-view
kritiek op hem te uiten, héél voorzich-
tig. Kok belde niet eerst met Melkert
om uit te vogelen hoe het precies zat,
nee hij sprak direct zijn treuxnis uit.
„Kok kan een vreselijke macho zijn",
constateert Monasch. „Zo zal hij al
tijd ontkennen dat andex-en hem tot
een bepaald besluit hebben gedwon
gen. Neem het aftreden van het kabi
net vanwege Srebrenica. Dat Px-onk
hem tot die beslissing zou hebben be
wogen, zal hij altijd tegenspreken.
Maar feitelijk was het wel zo.
Ballentent
Hans Dijkstal en Tineke Netelenbos
zien het een slag anders. „Wim is ge
woon een professional, geen macho",
zegt Dijkstal. „Hij leidt natuurlijk
ook geen ballentent of een voetbalvex--
eniging waar wordt gesproken over
wie dekalklijnenmagtrekken." Nete
lenbos: „Nee, hij is niet echt een
macho. Hij is een verlegen man. Maar
hij heeft wel de x-egie. Hij stapt op van
wege Srebrenica omdat hx'j de regie
heeft. Niet omdat Pronk of De Grave
hem anders voor zouden zijn."
Vex-maard is Koks nukkigheid. Hij
heeft een hekel aan mensen die hun
dossiers niet kennen. „Logisch, hij
moet op een opinie kunnen vertrou
wen, er blind op kunnen varen. Die
hekel uit hij non-verbaal. Hij heeft
geen begrip voor flieref luiterige men
sen", weet Netelenbos.
„Kok kan mensen verbaal-fysiek af
zeiken", zegt Monasch. „Hij is aller
gisch' voor domme mensen. Dan gaat
hij vex-veeld kijken, gapen of naar het
plafond staren." Partijvoorzitter
Ruud Koole: „Mensen konden fors
met hem botsen als ze maar met goede
ax-gumenten kwamen. Anders zette hij
je keihard in de hoek. Hij kon het heb
ben als het ondei-bouwd was. Maar als
je zo maar wat riep, negeerde hij je,
daar kon hij niet tegen."
En toch, geen mens die bezwaren had
tegen dat nurkse. „Ik vond het leuk",
zegt Tineke Netelenbos. „Een open
boek. Beter dat dan iemand die altijd
breed grijnst en van wie je niet weet
wat-ie denkt." Monasch: „Het hoort
bij de persoon. Je moet bedenken: het
gaat om een premier en partijleider
die leiding geeft aan het land en de
PvdA. Dat is niet zomaar iets, dat is
heel zwaar. Die nukkigheid moet je
accepteren."
Als Wim Kok zich eenmaal veilig
voelt, mensen vei-tx-ouwt, toont hij ook
een andere kant. De vrijdagse kabi
netsvergaderingen waren vrolijke bij
eenkomsten. „We hebben in beide ka
binetten ontzettend veel gelachen",
glimlacht Netelenbos. „En bij de
kerstdiners van het kabinet was Wim
altijd de motor. Ja hoor, hij gaat voor
in de polonaise, dat gebeurde ook. Die
sfeer was er tot het einde. Alleen toen
we demissionair waren, werd het an
foto ANP
ders. Toen zat er bijvoox'beeld plotse
ling een heel andere Gerrit Zalm, als
WD-ondex-handelaar voor het nieu
we kabinet."
Dijkstal: „Jullie hebben geen idee wat
voor vrolijke sfeer er in de minister
raad heerste, soms op het gênante af.
Dat kon omdat Kok zich veilig voelde.
Als hij kwetsbaar was geweest, was
dat nooit gebeurd. Je moet in de poli
tiek ook mensen hebben waar je op te
rug kunt vallen. Tussen ons was dat
wederzijds."
Ondanks die goede, vertrouwde sfeer
hield Kok de teugels strak en verloor
hij nimmer zijn drang tot controle.
„Hij is heel px-ecies, hij wikt en weegt
ieder woord", stelt Netelenbos. Be
langrijke nota's troonredes, rege
ringsverklaringen, Kok zorgde ei-voor
dat het hele kabinet zich daax-aan
committeerde. „Een troonrede werd
zin voor zin in het kabinet bespx-oken.
Dat is wellicht overdreven, maar zo
kon niemand ei-van weglopen. Dat
gold ook voor grote nota's. Dat ging
pagina voor pagina. Het beeld dat hij
de regie niet had, zoals hem vaak is
verweten, dat klopt absoluut niet."
Kok hield de controle, oordeelt ook
Dijkstal. Zelfs toen eerst SP-leider
Jan Mai-ijnissen en later Pim Fortuyn
alleen nog spraken over de puinhopen
van Paars. „Dat was zó onterecht, zó
onwaarachtig. Kok heeft de zaken al
tijd onder controle gehouden. Je bent
er elke dag mee bezig, je leest kranten,
probeert in te schatten wat er gebeurt
en of j e draagvlak hebt. Maar soms ge
beuren er dingen waax-aan je echt wei
nig kunt doen. De Nacht van Wiegel
bijvooi-beeld in de Eerste Kamer. Wat
Wiegel toen deed, eerst Wim een hand
geven en dan toch tegen het referen
dum stemmen, dat was ook onfat
soenlijk." De behoefte om alles tot in
de details te regisseren, strekte zich
foto Paul Vreeker/ANP
onvermijdelijk uit tot en met de ver
kiezingscampagne. Als dondei'dag-
avond de PvdA-bewindslieden en de
fractietop bijeen wax-en geweest om
de lopende zaken door te nemen, ging
Kok nog even door, want daarna ver
gaderde het campagneteam. „Daar
liet hij zich ex-g gelden", aldus
Monasch. Voor de buitenwacht was
Kok teruggetreden ten faveure van
Melkert, was hij niet meer zo promi
nent in beeld, maar binnen de PvdA
kon niemand om hem heen. Witheet
was Kok bijvoorbeeld toen partijlei
der Ruud Koole openlijk had gezegd
dat lijsttrekker Melkert niet genoeg
spetterde.
De premier was toen al weer de korze
lige man gewoi-den die hij was bij zijn
aantreden in de politiek. De voorlig
gende jaren was hij juist ontdooid,
toegaxikelijker geworden, merkte
Monasch. „Tot januari van dit jaar,
toen werd hij weer nukkiger. We had
den 11 september gehad en daarna be
gon Pim Fox-tuyn Paars te slopen. Toen
zag je opeens de oude nurkse Kok te
rugkomen."
Op de pof
„Paax-s kon geen goed meer kon doen.
Zó onterecht", fulmineert Tineke Ne
telenbos net als Hans Dijkstal. „Toen
Wim aantrad, was er massawerkloos
heid, de uitkeringen konden nauwe
lijks betaald worden, Nederland leef
de op de pof. Hij heeft dat veranderd."
Ruud Koole beaamt: „Kok zorgde er
voor dat er steeds minder mensen bui
ten de boot vielen. Hij is geen man van
weidse vergezichten, maar deson
danks in hart en nieren een sociaal
democraat. Hij heeft behoorlijke re
sultaten geboekt."
Het was een periode waax-in Hans
Dijkstal zich geroepen voelde de tele
foon te pakken om Kok een hart onder
de riem te steken.
„Nog vóór de moord op Fox-tuyn. Om
dat ik vond dat wat er toen gebeurde
niets met de werkelijkheid te maken
had. Ik heb nog wel eens getracht de
vex-dediging van Paax-s voor het voet
licht te krijgen, maar daar was geen
beginnen aan. Dat ik belde, stelde hij
op prijs, ja."
Kok is veel méér jaren ouder gewor
den dan de teller aangeeft, zeggen
Dijkstal en Netelenbos: „Het is een
slopende functie, fysiek bijna niet
meer te doen. En wij zien alleen nog
maar de buitenkant", aldus Dijkstal.
Netelenbos: „Hij is ouder gewoi'den,
sadder and wiser. Hij is dag en nacht
bezig geweest voor de goede zaak. En
dan wordt de samenleving zo makke
lijk op het been gezet dat het allemaal
niet goed is geweest."
Dat Kok tot aan het einde van zijn pe-
riode zo bleef vechten, heeft alles te
maken met zijn achtergi-ond, zegt Ti
neke Netelenbos. „Mensen die een
dubbeltje zijn en nooit een kwartje
worden in mentale zin. Dat is tegelij
kertijd zijn drive om zo hard te blijven
vechten voor al die dubbeltjes. Soci-
aal-democx-aten zijn sombei-aars.
Daar heb ik ook last van. Ik voel me
vex-want met hem; kinderen van kleine
luyden."
Toch had hij juist dat wel wat meer
naar voren mogen brengen, meent ook
Ruud Koole. „Ik heb wel eens gezegd
dat het sociaal-democratische gezicht
van de PvdA te flets was en dat vind ik
nog steeds. Kok was misschien te
pi-aktisch. Wat hij te weinig heeft ge
daan, is de mensen voorhouden waar
je het allemaal voor doet. Hij erkende
wel dat dat zou moeten, maar uit hem
zelf kwam het niet."
Prijs
De prijs die zijn partij daarvoor nu be
taalt, is hoog. „Wim Kok is echt een
minister-president voor alle Nedex--
landers geworden en dat brak de
PvdA op. Hij had misschien meer van
de PvdA moeten zijn", constateert Ti
neke Netelenbos met spijt.
Dat sociaal-democratische bleek
vooral binnenskamei's, zegt Koole.
„Ik was net pai-tijvoorzitter, er waren
wilde stakingen bij de NS en binnen
de gx-oep PvdA-bewindslieden werd
wat gemoppei-d van 'moeten we dat
nou allemaal maar goed vinden?' Het
ging toch al zo slecht met de NS. Toen
nam Wim Kok het woord. Met zijn
vinger op tafel elk woord benadruk
kend zei hij: 'Het stakingsrecht is een
vexworven x-echt waaraan we niet tor
nen!' Iedereen was in één klap stil."
Lianne Sleufjes en Koos van Wees
