Van munitie-opslag naar trouwplek
Kameleon van de zee is de enige vis met een nek
29
29
30
30
Nieuwe bestemming
fort Ellewoutsdijk
weerwoord
Natuurouders
op excursie
in Dijkwater
Zuidstraat
Westkapelle
rond 1930
Oude schuur
is een waar
kunstwerk
Iedere weke
gieng d'n
naè urgelles
In cle hooimaand
moet gebraden,
wat in september
moet geladen
Nieuwe weerwoorden - zijn
welkom bij de redactie PZC,
postbus 18, 4380 AA Vlissin-
gen, fax 0118-470102, e-mail
redactie@pzc.nl
Buitengebied is een luekelijkse
bijlage over natuur en
landschap, land- en tuinbouw,
streektaal en streekcultuur,
visserij, recreatie en vrije lijd.
Vragen, opmerkingen en
suggesties zijn welkom bij de
redactie van de PZC, postbus
18, 4380 AA, Vlissingen,
fax 0118-470102,
e-mail redactie@pzc.nl
dinsdag 2 juli 2002 f
Het fort bij Ellewoutsdijk. De inwoners van het dorp is gevraagd ideeën aan te dragen voor de toekomst van het verdedigingswerk.
foto's Dirk-Jan Gjeltema
welijksvoltrekkingen moeten
ook mogelijk zijn.
Enige tijd geleden is de dorps
raad gaan deelnemen in een
werkgroep die zich over de toe
komst van het fort beraadt. De
ideeën-avond (op woensdag 3
juli, vanaf 19.30 uur in het fort
zelf), is bedoeld om de wensen
die er onder de bevolking leven
te inventariseren. „Het zou
mooi zijn als je aan het eind van
de avond een stuk of vijf, zes
voorstellen hebt", stelt
Broekuizen. De meest kansrijke
suggesties gaat de dorpsraad
aan de werkgroep voorleggen.
De voorzitter hoopt dat er in de
loop van volgend jaar concrete
stappen gezet kunnen worden.
Aanleiding voor de bouw van
het fort was destijds de Belgi
sche Opstand (1830-1832). De
zuidelijke Nederlanden scheid
den zich af en vormden het ko
ninkrijk België. Opnieuw was
de Westerschelde een begeerde
grensrivier en de Nederlandse
regering deed er alles aan om de
aanspraken op het beheer van
de rivier veilig te stellen. Aanleg
van een aantal fortificaties
hoorde daarbij en één ervan was
het fort Ellewoutsdijk. Dat
werd gesitueerd tegenover het
sluizencomplex bij Terneuzen,
dat zelf tussen 1833 en 1839 van
stevige vestigingswerken werd
voorzien.
Aanleg van het kustf ort op het
zuidelijkste puntje van Zuid-
Beveland, recht tegenover Ter-
neuzen, diende niet alleen als
extra bescherming van het slui
zencomplex, maar ook om het
scheepvaartverkeer langs de
noordkant van de Westerschel
de te kunnen beheersen. In 1834
tekende Willem I een Konink
lijk Besluit voor de bouw van
het fort. Dat kreeg de vorm van
een zeshoekige redoute, ofwel
een eenvoudig rechthoekig ge
sloten verdedigingswerk. Het
verrees tussen de zeedijk van de
Westerschelde en de inlaagdijk
van de Ellewoutsdijkpolder en
werd omgeven door een gracht.
Een ophaalbrug maakte het toe
gankelijk. De zuidelijke kant,
aan de zeezijde, werd 78 meter
lang, de achterkant - de noorde
lijke wal- 74 meter. Beide zij den
kregen een lengte van 35 meter.
Aan de zeekant werden kaze
matten gemetseld, met bovenop
plaats voor de kanonnen. Die
stonden op een hoogte van on
geveer elf meter en hadden een
vrij schootsveld (dat verdween
overigens door latere verhogin
gen van de zeedijk). Bovenop
kwam een borstwering van een
twee meter dikke laag grond. Er
was royaal plaats voor enkele
honderden militairen, maar de
vaste bezetting was aanzienlijk
kleiner: een opzichter van forti
ficaties, een artillerist, een ser
geant, een korporaal en twaalf
soldaten. Voor een klein dorp als
Ellewoutsdijk was de bezetting
- een aantal militairen bracht
het gezin mee - een welkome
aanvulling op het inwonertal.
Zuidgors
Het fort ligt precies tussen de
door Natuurmonumenten be
heerde gebieden Zuidgors en In
laag 1887. Daarom wilde de ver
eniging het bouwwerk in 1981
graag kopen. Het is bovendien
een broedplaats voor verschil
lende vogels, als de boerenzwa
luw en de gekraagde roodstaart.
In de afgelopen periode zijn di
verse restauratiewerkzaamhe
den uitgevoerd. Ook is de water
afvoer vanuit de gewelven naai
de gracht hersteld. Een groot
deel van die gracht is verdwe
nen door het op deltahoogte
brengen van de zeedijk, die nu -
anders dan vroeger - achter het
fort langs loopt.
Natuurmonumenten staat ach
ter het initiatief van de.dorps-
raad om de mening van de inwo
ners te peilen. „We hebben er
alle belang bij om aan het fort
een nieuwe bestemming te ge
ven. Dat verdient het ook als in
teressant cultuurhistorisch mo
nument" zegt inspecteur G. van
der Slikke. „Het moet niet leeg
en ongebruikt blijven. Mij staat
voor ogen om een onderzoekbu
reau met de ideeën die op tafel
komen, aan de slag te laten
gaan. We hebben dat op Tien
Gemeten ook gedaan. Het bu
reau moet uitzoeken welke
functies precies mogelijk zijn en
daar partners, die ook wat cen
ten meebrengen, voor zoeken."
De inspecteur verwacht dat
daarbij voor vrijwilligers een
voorname rol zal zijn wegge
legd. Wat Natuurmonumenten
betreft hoeft het niet per se een
natuureducatief centrum te
worden. „Belangrijke voor
waarde is dat een functie past
binnen de waarden die het fort
heeft als monument en de na
tuur langs de Westerschelde",
aldus Van der Slikke. Hij wijst
erop dat de vereniging ook bezig
is met plannen om het fort ver
der te restaureren.
Rinus Antonisse
Ideeën-avond over fort Elle
woutsdijk: morgen vanaf 19.30
uur in het fort.
Op 30 juni 1839 kwam de
bouw gereed van het
fort Ellewoutsdijk. Er was
ruim vier jaar aan gewerkt
en het verdedigingswerk
kostte het voor die tijd kapi-
taleT&edrag van anderhalf
miljoen gulden. Het fort
heeft in oorlogshandelingen
geen rol gespeeld. Na de Eer
ste Wereldoorlog, waarin
Nederland neutraal bleef,
verdwenen de kanonnen en
werd het fort een militaire
opslagplaats. Zowel voor als
na de Tweede Wereldoorlog
werden er geruime tijd NSB-
ers in opgesloten. Na 142
jaar militair gebruik kocht
de Vereniging Natuurmonu
menten het verdedigings
werk. Een echt zinvolle nieu
we bestemming is er nooit
voor gevonden. Misschien
komt daar verandering in.
De dorpsraad van Ellewouts
dijk gaat de inwoners vra
gen welke ideeën er leven over
nieuwe bestemmingen voor het
fort. „We constateren dat het ge
bouw, nu het niet meer gebruikt
wordt, langzaam maar zeker
een beetje in verval raakt. Als er
niks mee gebeurt, dan verloe
dert het. Er worden ruitjes inge-
pingeld, het gaat er verwaar
loosd uitzien. Als dorpsraad
hebben we gezegd: daar moet
wat aan gebeuren", vertelt
dorpsraad-voorzitter L. Broek
huizen. „We willen dat het fort
een nieuwe toekomst krijgt."
Hij vindt dat de inwoners van
het dorp daar nadrukkelijk bij
betrokken moeten worden.
„Het fort is best beeldbepalend
voor het dorp. In het verleden
zijn er verschillende pogingen
ondernomen om er activiteiten
in onder te brengen, onder meer
het inrichten van een jongeren-
hangplek en er was ook een plan
voor een soort outdoor-cen
trum. Dat is allemaal niet door
gegaan." Hij denkt zelf bijvoor
beeld aan kleinschalige culture
le activiteiten. „Een grote disco
zie ik niet zo zitten, maar expo
sities kunnen heel goed en hu
Er bestaat veel verwarring
over de systematiek van
zeepaardjes. Veel soorten zijn
dubbel of zelfs meermalen on
der verschillende namen be
schreven. Specialisten gaan er
tegenwoordig vanuit dat er on-
bijzonder blauw
geveer 32 tot 34 soorten be
staan. De foutieve benaming
van zeepaardjes komt doordat
ze ons gemakkelijk misleiden:
afhankelijk van de omgeving
waarin ze leven, kunnen zee
paardjes die tot dezelfde soort
behoren er toch heel anders uit
zien. Ze verschillen in kleur en
huidstructuur waardoor ze te
gen iedere achtergrond goed ge
camoufleerd zijn. Ontwikkelin
gen in de genetica en DNA-
technieken kunnen ertoe leiden
dat in de toekomst de soorten
gemakkelijker te onderschei
den zijn.
Het zeepaardje behoort tot de
familie van de beenvissen (Syn-
gnathidae) en is verwant aan de
zeenaalden, de pijp- en trom-
petvissen. Alle zeepaardjes
behoren tot het geslacht Hippo
campus, een naam die is afge
leid van de Griekse woorden
hippo (paard) en campus (zee
monster).
Zeepaardjes zijn onmiskenbaar
in vorm. De kop, die loodrecht
op de lichaamsas staat, heeft
iets weg van een paardenhoofd
waaraan het visje zijn naam
ontleent. Het zeepaardje is de
enige vis met een 'nek'. Zijn li
chaam is zijdelings afgeplat. De
staart mist een staartvin, wordt
in een buikwaarts gedraaide
krul gedragen en doet dienst als
grijporgaan. Behalve de be
weeglijke staart komt het zee
paardje enigszins stijf en stram
over. Dit komt doordat zijn li
De PZC heeft een stuk Oosterscheldenatuur geadopteerd. Het
gaat om de Rumoirtschorren en de Slikken in de Krabben-
kreek, achterin de Oosterschelde. Ook het scharretje voor de
Oesterput, langs de noordkust van Noord-Beveland hoort bij
het geadopteerde gebied. De krant betaalt mee aan het be
houd van dit bijzondere stukje Zeeland, door een sponsorbij
drage aan Het Zeeuwse Landschap. In 'Bijzonder blauw'
wordt het wel en wee van het reservaat belicht en bovendien
komen er regelmatig vertegenwoordigers van de unieke flora
en fauna ter sprake.
chaam wordt omgeven door een
stevig pantser van beenplaatjes.
Dit pantser is niet bedekt met
schubben maar heeft een slij
merige huid, en doet dienst als
een soort uitwendig skelet. Op
een paar minuscule borstvinnen
en een kleine rugvin na, ontbre
ken andere vinnen. Zeepaardjes
zijn niet snel, maar ze kunnen
uitstekend manoeuvreren. Hun
rugvin werkt als een soort 'pro
peller', waardoor ze zich op een
karakteristieke rechtopgaande
manier door het water voortbe
wegen. Met hun borstvinnen
aan weerszijden van de kop
kunnen ze zorgvuldig sturen om
hun weg door de onderwater
begroeiing te vinden.
Zeepaardjes kunnen hun ogen
afzonderlijk van elkaar bewe
gen om prooien en vijanden van
alle zijden te kunnen waarne
men. Samen met hun vermogen
om van kleur te verschieten -
een uitstekende manier om zich
te beschermen tegen roofvissen
en te communiceren met soort
genoten - hebben deze eigen
schappen ertoe geleid dat zee
paardjes vaak 'de kameleons
van de zee' worden genoemd.
Voortplanting
Naast hun bijzondere verschij
ning staan zeepaardjes ook be
kend vanwege hun uitzonderlij -
ke manier van voortplanten.
Hoewel in het dierenrijk de zorg
voor nakomelingen grotendeels
voor rekening van de vrouwtjes
komt, heeft in het geval van het
Zeepaardj e in het Arsenaal in Vlissingen
foto Lex de Meester
zeepaardje het mannetje zich
voor deze taak opgeworpen.
De geëmancipeerde rol van het
de balts: zij neemt het initiatief
en gaat op zoek naar een ge
schikte partner. Tijdens het
zeepaard-vrouwtje begint al bij baltsen grijpen het mannetje en
het vrouwtje - die er overigens
vrijwel identiek uitzien - elkaar
bij de staarten vast, zodat ze met
de buiken naar elkaar toe zijn
gericht. Als de tijd voor paring is
aangebroken laten de diertjes
elkaar los en deponeert het
vrouwtje via een legbuis (de ei
leider die iets buiten het li
chaam uitsteekt) haar eitjes in
de broedbuidel van het manne
tje, waar de bevruchting plaats
vindt.
Uitzondering
De broedbuidel is een speciale
huidweefsel-structuur aan de
buikzijde die, afhankelijk van
de soort, ruimte biedt aan vijf
honderd tot tweeduizend eitjes.
Voor vissen is dit een relatief
laag aantal. Dat is te verklaren
door de intensieve broedzorg
van het mannetje met als gevolg
een grote overlevingskans van
de larven. Aan de binnenzijde
van de broedbuidel lopen bloed
vaten die, nadat de eitjes zijn
uitgekomen, de ontwikkelende
zeepaardjes van voedsel voor
zien. Het geheel lijkt enigszins
op een placenta bij zoogdieren,
met de opzienbarende uitzon
dering dat in dit geval het hele
ontwikkelingsproces van ei tot
jong zeepaardje zich voltrekt bij
de vader en niet bij het moeder-
dier.
Tijdens de 'bevalling' maakt het
mannetje een pompende bewe
ging met zijn lichaam, waarbij
hij zijn lichaam als een knipmes
voorover buigt. Door middel
van spiersamentrelckingen van
de broedbuidel stoot hij de jon
gen in groepjes tegelijk naar
buiten. Vervolgens moeten de
miniatuur zeepaardjes (lengte
ca. 15 mm) het zelf zien te red
den. Gedurende de eerste le
vensweken zwemmen de dier
tjes vrij in het water rond en
voeden zich met kleine plank
tondiertjes. Later vestigen zij
zich, net als hun ouders, op de
zeebodem en gaan ze over op
grotere voedseldiertjes. Binnen
een jaar zijn ze geslachtsrijp.
Manon en Michel Laterveer
Volgende week: zeepaardjes in
de Oosterschelde
