Thatcher knechtte Schotland
PZC
Maak van het Latijn de
Europese omgangstaal
Elke gaat op zoek naar Elke
De Wilhelm Gustloff verging op 30 januari 1945
Irvine
Welsh
25
Nederlands
toen, nu
en straks
In krabbengang van Günter Grass
vrijdag 28 juni 2002
lotseling zie ik hem
zitten op het terras
voor het café in de
Londense binnenstad, een
uur na de afgesproken tijd.
Irvine Welsh, Schot in hart,
lever en nieren. En de
schrijver van romans die na
het succes van het verfilmde
'Trainspotting' wereldwijd
bekend werden.
gladgeschoren sche-
.del en eigenaardige voet
balshirt oogt Irvine Welsh (43)
als een echte hooligan. „Yeah, ik
heb dit shirt een jaar geleden ge
kocht in Rio de Janeiro", vertelt
hij. „Het zijn de kleuren van een
Braziliaans elftal, het enige leu
ke shirt dat ik kon vinden."
Liever had hij daar natuurlijk
een shirt gekocht van Hiberni
an, de Schotse club waarvan
ook de meeste romanpersonages
in zijn nieuwe boek Lijm een fan
zijn. Twee jaar geleden begon
Welsh te werken aan deze roman
die de afgelopen week in een Ne
derlandse vertaling verscheen.
Met meer dan 500 pagina's is het
tevens zijn lijvigste boek tot nu
toe. „Het was helemaal niet
mijn bedoeling dat het boek zo
dik zou wordenIk had een pas
sage beschreven waarin de jon
gens op vakantie zijn in Mün-
chen en toen was ik benieuwd
hoe het tien jaar later met ze zou
gaan. Daarna groeide het ver
haal steeds verder. Het bestrijkt
in de uiteindelijke vorm veertig
jaar. Het schrijven van zo'n ro
man betekende voor mij een
nieuwe ervaring."
De 'jongens' in Lijm zijn Terry,
Billy, Carl en Gaily. Geboren en
getogen in Edinburgh bouwen
ze een band op die door niemand
kan worden verbroken. Hun
doen en laten wordt bepaald
door de 'tien regels' die ze van
hun vaders met de paplepel in
gegoten hebben gekregen. „In
feite gaat mijn roman over de
ondergang van de socialistische
waarden. De regels blijken te
gen het einde voor de jongens
niet te hebben gewerkt. De on
derlinge spanningen en de druk
van de maatschappij werden te
groot."
Welsh heeft in Lijm een van de
personages uit zijn debuutro
man opnieuw vluchtig ten tone
le gevoerd, Spud. Die blijkt nog
steeds een onvervalste junkie te
zijn. En verder zijn er meer
overeenkomsten tussen zijn
nieuwe roman en 'Trainspot
ting' aan te wijzen. In Lijm heeft
hij evenwel de romanfiguren
meer achtergrond gegeven. Zo
wijdde Welsh een aantal hoofd
stukken aan de levens van hun
vaders. Het boek speelt zich
voor het grootste gedeelte af in
The Eighties, het decennium
waarin de Iron Lady de scepter
zwaaide over Engeland. Was de
invloed van Thatcher ook zeer
duidelijk merkbaar in Schot
land? „Zeker", geeft Welsh on
middellijk aan. „Zij werkte de
oprichting van een eigen Schots
parlement tegen. En de beruch
te Poll-tax voerde ze in Schot
land een jaar eerder in. Het
resultaat was dat het nationa
lisme in Schotland enorm werd
gestimuleerd."
Voetbalsupporters, werkloos
heid, de problemen met drugs,
de onderdrukking van de vrou
wen - de van hem bekende on
derwerpen komen in Lijm alle
maal weer naar voren. Eigenlijk
is Welsh een zeer maatschappe
lijk betrokken schrijver. „Ken
nelijk. Ik schrijf nu eenmaal
over de onderwerpen en de men
sen die ik om me heen heb ge
zien. Ik ben niet geïnteresseerd
in extistentialistische vraag
stukken of de problemen van de
bourgeoisie. En verder is het
voor mij ook eenvoudiger om te
schrijven over de wereld die ik
ken. Dat is de belangrijkste re
den voor mij geweest om mijn
romanfiguren in een dialect met
elkaar te laten praten. Tijdens
het schrijven komen hun stem
men als vanzelf naar me toe. Na
verloop van tijd zie ik ze voor
me. Om die reden moet het
schrijven van een roman bij mij
niet te lang duren, anders draai
ik door."
De gevolgen van zijn opvattin
gen waren in zijn eigenland
groot en speelden zelfs een rol in
de opbouw van een nieuw lite
rair klimaat. „Ik kreeg eigenlijk
te maken met twee soorten reac
ties. Het literaire establishment
verzuchtte: Oh, my God! Maar
anderen vonden mijn stijl en
taalgebruik briljant. De twee
kampen lagen ver uiteen, om het
zo maar te zeggen. Nu ben ik
tien jaar bezig en zijn de mensen
meer gewend aan mijn soort li
teratuur. Maar citaten uit mijn
werk worden nog steeds niet af
gedrukt op kerstkaarten of va
kantiefolders."
Al snel na zijn debuut was Welsh
niet de enige die in ruwe be
woordingen schreef over de
zelfkant van de Schotse samen
leving. Jonge schrijvers en dich
ters traden in zijn voetsporen en
gingen eveneens boeken schrij
ven over hun eigen leefwereld,
in hun eigen taal. „Het vreemde
is dat velen van toen nu niet
meer in Edinburgh wonen. En
hoe nu de Schotse under-
groundcultuur er uitziet? Ik zou
het eigenlijk niet weten. Ik
woon nu al aardig wat jaren in
Londen. En ook heb ik twee jaar
gebivakkeerd in Amsterdam.
Mijn woning in Edinburgh heb
ik aangehouden, omdat ik nog
steeds een seizoenskaart van
mijn voetbalclub heb."
Welsh geeft dan ook nadrukke
lijk aan dat hij zichzelf nog
steeds als een Schotse schrijver
beschouwt. Is het denkbaar dat
hij ooit een roman in een ander
land situeert? „Misschien. Maar
ik heb nog steeds het gevoel dat
ik nog niet uitgeschreven ben
over de omgeving van mijn
jeugd. Dót is tot nu toe de voe
dingsbodem geweest voor al
mijn boeken."
Het succes van 'Trainspotting'
was voor hem een van de rede
nen om naar Amsterdam te ver
trekken. „De aandacht werd me
te veel van het goedeIn Amster
dam lieten de mensen mij aan
vankelijk met rust. Toen de film
daar ook zeer veel aandacht
kreeg, besloot ik weer naar Lon
den te vertrekken. Ik ben dus
een paar jaar op de vlucht ge
weest voor de gevolgen van mijn
eigen succes." Heeft dat succes
ook voor een druk gezorgd? De
verwachtingen bij ieder vol
gend boek waren immers steeds
hooggespannen. „Ja, maar ik
heb die druk op een positieve
manier proberen te benutten.
Daardoor had ik altijd het ge
voel dat ik de dingen kon doen
die ik wilde doen. En ik weet
niet of ik dat gevoel van vrijheid
had gehad als 'Trainspotting'
niet zo'n succes was geworden."
In Lijm speelt de house-scene
een belangrijke rol. Een van de
jongens in de roman schopt het
zelfs tot internationaal bekende
dj. Heeft Welsh die wereld van
nabij meegemaakt? „Ja, ik ben
me voor house gaan interesseren
vanwege mijn optredens in een
club in Edinburgh. Ik weet niet
Het Nederlands: een weerba
re taal? Dat was het thema
van een Amsterdams dagje le
zingen en discussie. Hooglera
ren en gewone neerlandici lieten
vorige week (vrijdag 21 juni)
over de positie van het Neder
lands hun licht schijnen. Er is
natuurlijk veel reden om je af te
vragen of ons Nederlands extra
zorg nodig heeft. Velen vinden
dat het Nederlands verloedert,
dat vooral jongeren het niet zo
nauw nemen met de regels. Hun
als onderwerp is vrijwel geac
cepteerd. Voor de uitspraak
geldt niet meer de norm van het
Standaardnederlands. Murks en
straattaal is meer in trek. Alge
meen wordt er Neder-engels ge
sproken en geschreven. Het on
derwijs betekent in de ogen van
velen ook niks meer. Leraren
Nederlands leiden hun volge
lingen nauwelijks meer op tot
degelijke taalbeheersers van het
klassieke soort, met kennis van
de regels van de spraakkunst en
gevoel voorstijl.
Natuurlijk wordt her en der zo'n
discussie beëindigd met de op
merking dat een levende taal
verandert. De sprekers drukken
hun stempel op die taalverande
ringen. Je moet in zekere zin
meeveranderen om niet geheel
aan de zijlijn terecht te komen.
Ten slotte wil je niet als spreker
van het vorige-eeuwse Neder
lands door het leven. Een taal
leeft bij de gratie van zijn ge
bruikers en de sprekers zijn zon
der taal ook nergens.
Kort geleden verscheen een
boekje over het Nederlands on
der de wat merkwaardige titel
Relax! Het bestaat uit allerlei
betrekkelijk korte stukjes. In
grote lijnen valt het boekje in
drieën uiteen: het Nederlands
van vroeger, tegenwoordig en in
de toekomst. Dat laatste is wel
vernuftig gedaan. De schrijver
beschrijft zijn laatste hoofd
stukken als een terugblik uit het
jaar 2050. Door een geheel on
verwachte ontwikkeling in de
Europese Unie komt dan de red
ding van het Nederlands te
voorschijn.
Het eerste deel bespreekt het
Nederlands van nu en de manier
waarop Nederlanders met hun
taal omgaan. Het tweede deel
spitst zich toe op de positie van
het Nederlands binnen de Euro
pese Unie.
De schrijver van deze opstellen,
Wim Jansen, is een taalkundige
die over heel veel dingen heeft
nagedacht. Hij is auteur van het
Baskisch-Nederlandse woor
denboek. Hij blijkt getrouwd te
zijn met een Italiaanse en als zo
danig lid van een tweetalig ge
zin, woonde in Moskou, is op de
hoogte van het Esperanto,
werkte jarenlang in een organi
satie waar Frans en Engels de
voertalen zijn.
Alle onderwerpen komen wel
aan de orde. Zo is de schrijver
van mening dat het Engels on
middellijk geschrapt moet wor
den als vak op de basisschool:
het onderwijs van het Neder
lands op de basisscholen moet
worden geïntensiveerd. 'Terwijl
vroeger het Frans op de lagere
school nog een beetj e zin had als
eerste oefening met een moeilij
ke taal die men later op de ulo of
hbs zou krijgen, is Engels op de
basisschool totaal zinloos voor
kinderen die videospelletjes en
popmuziek hebben en vieren
twintig uur per dag toegang tot
televisie en internet. Daar leren
ze automatisch en veel beter en
effectiever een beetje elemen
tair Engels.' De samensteller
houdt zonder gêne of ironie een
pleidooi voor invoering van het
Latijn als Europese omgangs
taal.
Nu verschijnen er nogal wat
krantenstukjes en populaire ko
lommen in boekvorm over 'onze
mooie taal'. Niet te dik, niet te
moeilijk, weinig grammatica,
zeker geen syntaxis of woord
vorming of klankleer. Leuke
verhalen over de geschiedenis
van woorden en niet te vergeten
taalfouten die doen het altijd.
Het is dus nodig om je af te vra
gen wat dit boekje te bieden
heeft. Dat is betrekkelijk een
voudig onder woorden te bren
gen. De persoonlijke ontboeze
mingen - zijn reizen, zijn gezin,
zijn ontmoetingen, het citeren
van bekende personen met initi
alen - geven aan deze verzame
ling stukjes over taal iets bij
zonders. Maar: de taalkundige
feiten en meningen zijn vaak in
dit boekje weinig origineel en
die persoonlijke ontboezemin
gen boeien niet meer na verloop
van tijd door een te veel aan
woorden.
Behalve de niet ongeestige wijze
om het Nederlands van de toe
komst in terugblik te bezien,
zitten er zeker enkele originele
elementen in Relax! De schrij
ver weet vooral over talen als
het Latijn, het Baskisch, het Es
peranto en nog een handvol an
dere interessante verhalen te
brengen. Aardig daarbij is ook
het verband dat hij steeds legt
tussen de taal en de cultuur. Se
rieus onderzoekt hij term en be
grip 'dialect', in contrast met
'taal'. Het gebruik van een soort
Engels in reclame en met name
op Schiphol vindt hij belache
lijk. Wat bovendien sympathiek
aandoet, is dat de schrijver de
pest heeft aan pretenties: 'Dit is
een boek met observaties zoals
elke attente waarnemer van de
rechtstreeks toegankelijke op
pervlakte van de maatschappij
in binnen- en buitenland die
kan doen'. Tja...
Lo van Driel
Wim Jansen: Relax! Ons Neder
lands, toen, nu en straks - Uitgeverij
L.J. Veen en Het Taalfonds, 176 blz.,
€13,50.
waarom ik dat toen wilde doen,
maar die optredens gaven mij
een enorme kick. En ze vormden
het begin van mijn ontmoetin
gen met andere schrijvers. Via
de acid-house ben ik in feite in
de literatuur beland. En dat is
natuurlijk nogal vreemd. Het
ritme van die muziek past trou
wens nog steeds goed bij mijn
teksten."
Lijm werd in Engeland over het
algemeen zeer lovend bespro
ken. „Maar dat zegt niets over
de verkoopcijfers. Mijn vorige
roman werd afgekraakt, terwijl
de verkoop enorm goed ging.
Lijm loopt in Engeland slecht
maar in de Verenigde Staten
zeer goed, het boek staat er in zo
ongeveer iedere toptien. Daar
nemen de lezers de adviezen van
de recensenten wél aan. Volgen
de week heb ik een korte tournee
in de States." Welsh is er overi
gens van overtuigd dat de kri
tiek zijn volgende roman af zal
kraken. „Ik heb het boek zojuist
afgerond, een duidelijk vervolg
op 'Trainspotting'. Het boek
heet 'Porno'. Ja, SickBoy is in de
seksindustrie terecht geko-
Jacob Moerman
Irvine Welsh: Lijm - Uitgeverij De
Arbeiderspers, 534 blz., €22,75.
Het is allemaal snel gegaan
met de 23-jarige schrijfster
Remke van Veelen uit Utrecht.
In de zomer van vorig jaar afge
studeerd aan de HKU en nu
reeds is daar een bijzonder de
buut: Ellen Ellen. „Ik vond het
zó spannend en ik wilde zó
graag dat mijn boek zou worden
uitgegeven."
Elke zit in zichzelf opgesloten.
Het schoolmeisje kan niet meer
contact maken, niet meer com
municeren en weet ook al niet
meer wat ze denkt en voelt. Het
enige wat ze nog weet, is dat ze
net zo 'perfect' wil zijn als haar
dominante vriendin Ellen. Als
de laatste ten onder gaat aan de
eetstoornis anorexia nervosa, is
Elke bijna geneigd haar voor
beeld te volgen. De ziekte ge
tuigt immers van zekerheid, van
de kracht om heel je eetgedrag
te beheersen. Na het overlijden
van Ellen trekt Elke naar Au
stralië met rugzak en reisgids,
teneinde zichzelf te hervinden.
Zo verloopt, heel globaal, de
aangrijpende roman Ellen Ellen
van schrijfster Remke van Veel
en. Heel precies en invoelbaar
noteert ze wat er omgaat in de
schuchtere, verwarde Elke.
Deroman ontstond vanuit 'klei
ne stukjes tekst'; fragmentjes
waarin Van Veelen het innerlijk
leven van een onzeker meisje
weergeeft. „Ik wilde graag over
een onzeker persoon schrijven.
Het valt mij op dat veel mensen
Remke van Veelen
tegenwoordig zo snel met hun
mening klaarstaan. Misschien,
dacht ik, is het wel moediger om
niet alles zeker te weten en zo
doende voor allerlei indrukken
open te staan."
In Australië slaagt Elke er in
haar angst voor lichamelijkheid
en erotiek te overwinnen. „Elke
werd in haar schooltijd steeds
benaderd door Maarten, maar
ze hield hem op een afstand om
dat hij niet 'perfect' genoeg zou
zijn. Een relatie met hem zag ze
als verraad tegenover Ellen.
Maar uiteindelijk kon natuur
lijk niemand aan de eisen van
Ellen voldoen. Op vakantie vrijt
ze een beetje met een ander
meisje, puur vanwege haar hang
naar intimiteit, en als reactie op
Ellens afstandelijke houding.
Later gaat ze daar naar bed met
een j ongen, wat blij kt te lukken
ze heeft haar angsten overwon
nen."
Na een gelukkige nacht met die
jongen vraagt Elke zich af: „Zou
het zo kunnen zijn met liefde,
dat je niets meer afstotends
vindt aan de ander?" In de laat
ste regels van het boek voelt
haar lichaam 'licht en springe
rig'. „Ik weet dat ik het verleden
terug kan halen wanneer ik
wil", merkt de hoofdpersoon.
„Het zo vaak kan beleven als^ik
maar wil, stop kan zetten en
weer terugspoelen. Wat er gaat
gebeuren weet ik niet. Ik heb het
gevoel dat er wel eens iemand op
mij zou kunnen wachten."
Jeroen de Valk
Remke van Veelen: Ellen Ellen, ro
man - Uitgeverij Vassallucci, 148
pag., €14,95.
Günter Grass (75) is weer helemaal terug
op de Duitse literaire Bühne. Ontbrak
het in zijn vorige boek, de 99 verhalen in
'Mijn eeuw', aan samenhang en noodzaak;
de nieuwe novelle In krabbengang blinkt
weer uit in verwevenheid van motieven,
persoonlijke geschiedenissen en de Duitse
van deze eeuw.
Om de actualiteit van het Duitse nazisme te
benadrukken koos Grass voor het moderne
medium internet, waar zijn ik-figuur op
rondsurft op zoek naar gegevens voor het
boek dat hij in opdracht van een ander, 'de
chef', aan het schrijven is. Deze ik, de ambi-
tieloze journalist Paul Pokriefke, blijkt op
twee cruciale punten verbonden te zijn met
de geschiedenis die hij schrijft. Eén punt is
van meet af aan duidelijk, het tweede weet
Grass op meesterlijke wijze achter te hou
den tot aan het licht verbijsterende einde
van zijn boek. Pokriefke is aangezocht om
een verhaal te schrijven over het passagiers
schip Wilhelm Gustloff dat op/3Ó januari
1945 - zijn eigen geboortedatum - door Rus
sische torpedo's werd getroffejft en verging,
waarbij naar schatting vijfduizend opva
renden, meest vrouwen en kinderen, op gru
welijke wijze om het leven kwamen. Die
gruwelijke wijze, daar probeert de schrijver
sober in te zijn: 'Dus probeer ik niet me vre
selijke zaken voor te stellen en het gruwelij
ke in breed uitgemeten taferelen te dwin
gen, hoezeer mijn werkgever van nu ook van
me wil dat ik de lotgevallen van af zonderlij -
ke personen beschrijf en op die manier,
met horrorwoorden, recht te doen aan de af
metingen van de catastrofe.' De lezer wordt
desondanks niet gespaard; een paar treffen
de beelden etsen een apocalyptische ramp
op het netvlies.
Ook van een andere tragedie zegt de schrij
ver dat die niet te beschrijven valt: de panie
kerige vlucht van miljoenen Duitsers van
oost naar west, weg van de Russen wier
wreedheden om politieke redenen nog eens
werden aangedikt, en waarbij velen zijn ge
storven. Dat was echter wel voor Grass de
reden om dit boek te schrijven, volgens hem
is die voor velen fatale vlucht in de ge
schiedschrijving onderbelicht gebleven.
'Niemand kan dat beschrijven' - maar on
dertussen worden we ongenadig deelgenoot
gemaakt van de ellende.
In krabbengang zit bewonderingswekkend
goed in elkaar. Zodra je één motief eruit wilt
lichten wordt een hele reeks andere meege
trokken. Het verhaal, sec: Paul Prokriefe's
moeder ging in 1945 hoogzwanger aan
boord van de Wilhelm Gustloff en hij werd
midden tijdens de ramp geboren; zijn eerste
schreeuw klonk tegelijkertijd met de laatste
van duizenden anderen. Het schip is ver
noemd naar een burgerlijke nazi die in
hoofdzakelijk in die van neo-nazi's. Maar
ook Prokriefe's persoonlijke tragedie, die
hier niet onthuld zal worden, komt op het
internet dadelijk aan bod en zal een eigen
leven gaan leiden. 'Het houdt niet op. Het
houdt nooit op' verzucht de schrijver achter
wie we Grass zelf mogen vermoeden als
slotregel van In krabbengang.
Veel samenhangender dan in 'Mijn eeuw'
Zwitserland partijlieden ronselde en die
door een depressieve man, David Frankfur
ter, in 1936 wordt vermoord.
Niet Frankfurter, die de oorlog uitzit in
Zwitserse detentie, krijgt alleen de schuld,
maar het georganiseerde wereldjodendom.
'Bloedgetuige' Gustloff komt in de j aren ne
gentig via het internet weer in de aandacht,
laat Grass de gebeurtenissen van de vorige
eeuw de revue passeren; van de machtsover
name van Hitler tot en met het mishandelen
van asielzoekers in het voormalige Oost-
Duitsland, dat eveneens met een paar tref
fende beelden van de jaren6 0 in de herinne
ring wordt teruggeroepen. De hand van de
meester blijkt nog erg stevig, of het nu gaat
om epische voorstellingen of eenvoudige
maar doeltreffende details. De onverander
lijk als 'literatuurpaus' aangeduide criticus
Marcel Reich Ranicki, die in 1994 nog de
monstratief Grass' boek 'Ein weites Feld'
voor de televisiecamera aan stukken
scheurde, roemt nu In krabbengang als een
'Duits requiem' over de ondergang van het
Derde Rijk en schaart het boek onder het
beste dat Grass geschreven heeft. Terecht.
En dat bovendien de literatuur in Duitsland
nog in staat blijkt controverses te wekken
en discussies uit te lokken stemt enigszins
optimistisch.
'De geschiedenis, beter: de door ons aange
maakte geschiedenis, is een verstopte plee.
We spoelen en spoelen en de stront komt
desondanks omhoog.' De metafoor is goor,
maar treffend, en Grass heeft de onderhavi
ge stront werkelijk schitterend verpakt.
Margot Engelen
Günter Grass: In krabbengang - vertaling Jan
Gielkens. Uitgeverij Meulenhoff, 208 blz., €17,50.
foto G PD
Irvine Welsh: „In feite gaat mijn roman over de ondergang van de socialistische waarden.
